" s h a r q " n a sh r iy o t -m a t b a a a k s iy a d o r L ik k o m pa n iy a si bosh t a h r ir iy a t I

Sanksiya  —

  yuridik  n o rm a n in g   uch in ch i  tarkibiy  elem enti  b o i i b ,   u 

h uqu q iy   n o rm a   buzilgan  yoki  m ajburiyat  bajarilm agan  yoxud  talab  etilgan 

x atti-h ara k at  sodir  etilm agan  holda  h u q u q n i  buzgan  shaxsga  nisbatan 

q o ‘llaniladigan  davlat  t a ’sir  chorasidir.  Sanksiyaning  b u n d a y   t a ’rifini, 

o d a td a ,  yuridik  fan,  davlat  va  h u q u q   nazariyasi  beradi.  Faylasuflar,  s h u ­

ningdek,  sotsiologlar  sanksiya  d eganda,  faqatgina  salbiy  (tan b e h ,  ja zo ) 

o q ibatlarnigina  em as,  balki  ijobiy  (rag ‘batlantirish,  quvvatlash)  oqibatlarni 

(shuningdek,  inson n in g   ijtimoiy  aham iyatga  ega  b o i g a n   xulq-atvoridan 

kelib  chiqadigan  ijobiy  oqibatlarni)  h a m   tushunadilar.

Sanksiya  h u q u q   no rm asin in g   bir  qismi  b o l i b ,   u n d a   dispozitsiyada 

k o ‘rsatilgan  talablarni  bajarm aganlik  u c h u n   berilishi  m u m k in   b o ‘lgan ja zo  

yoki  tavsiya  etilgan  harakatni  sodir  etganlik  u c h u n   rag‘batlantirishning 

turi  va  o l c h o v i   ifodalangan  b o i a d i .   Sanksiya  —  yuridik  n o rm a n in g   m a n ­

tiqiy  yakunlovchi  qismidir.  U n d a  ja m iy at,  davlat,  shaxsning  huquqiy  n o r ­

m ani  buzuvchilarga  nisbatan  salbiy  m unosabati  ifodalanadi.

H u q u q iy   n o rm a   sanksiyasi  —  u m u m la s h m a   tu s h u n c h a .  H u q u q b u z a r 

u c h u n   b o l a d i g a n   n o jo ‘ya  oqibatlarning  tabiatiga  b o g l i q   ravishda  u 

q o ‘yidagilarni  nazarda  tutishi  m um kin:

267

---

DAVLAT  VA  HU Q U Q   NAZARIYASI

a )  javobgarlik  choralari  (ozodlikdan  m a h ru m   qilish,  ja rim a ,  m o d d iy  

z a ra m i  undirish);  bu  turdagi  sanksiyalar  javobgarlikka  tortuvchi  yoxud 

jazolovchi  sanksiyalar  deb  ataladi;

b)

  ogohlantirish  t a ’sir  choralari  (ushlab  keltirish,  m ulkini  hisobga 

olish,  jin o y at  sodir  etish d a  g u m o n   qilib  ushlash,  davlat  h okim iyatining 

akti  y o h u d   m a ’m uriy  aktlarni  b e k o r  qilish,  m ajburiy  davolash,  o ‘zb o sh im - 

chalik  bilan  qurilgan  binolarni  buzib  tashlash  va  hokazo);

v)  m u h o faz a  choralari  (ishchi  va  xizm atchilarni  agar  u lar  ilgari 

q o n u n siz  ishdan  b o ‘shatilgan  b o ‘lsalar,  avvalgi  ish  joyiga  qayta  tiklash, 

alim ent  undirish  va  hokazo),  k o ‘rsatilgan  choralarn i  tayinlash,  y a ’ni 

shaxsga  yetkazilgan  zararni  b a rta r a f  etish  va  u n in g   buzilgan  huquqlarini 

tiklashga  qaratilgan  (bu  c h o ra la r  javobgarlik  ch o ra la rid a n   farq  qilib, 

h u q u q b u z a r  to m o n id a n   unga  tegishli 

b o ‘lgan  va  ilgari  ijro  qilinm agan 

m ajburiyatlarning  bajarilishini  naza rd a  tutadi);

g)  subyektga  nisbatan  uning  o ‘z  xulq-atvori  oqibatida  kelib  c h iq a d i­

gan  noxush  oqibatlar  (kasalxona  rejimini  buzish  natijasida  b e m o m in g  

v aq tin ch a  m eh n atg a  qobiliyatsizlik  nafaqasini  y o ‘qotishi  yoxud  bu  hoi 

uzrli  sababsiz  yuz  berishi  va  hokazo).

H uq u q iy   n o rm alarn in g   sanksiyalarini  h u q u q b u z a r  u c h u n   noxush 

b o 4 g a n   oqibatlarning  hajmi  va  m iq d o rid an   kelib  chiqib  tasniflash 

m aqsadga  m uvofiqdir,  b u n d a   sanksiyalar  u ch  guruhga  ajratiladi:

1)