b o ‘ladi. A vtonom hududli un itar davlatlarga Xitoy (o ‘z tarkibida b ir qator
avtonom iyalarga ega — T ibet, Ichki M o‘g‘uliston, G onkong va hokazo),
Ispaniya (Basklar viloyati), U kraina (Q rim avtonom respublikasi), D aniya
boshqa davlat tuzilm alarining ixtiyoriy birlashuvi asosida tashkil topadi.
Tarixda yirik davlatlar vujudga kelishining ikki yo‘li b o ig a n . H ar ikki
yoT b ir necha yoki ko‘pchilik alohida davlatlarning birlashuvidan bosh-
lanadi. Birinchi y o ‘l m uayyan iqtisodiy, siyosiy yoki harbiy maqsadlarga
c h is i— un itar davlatga iqtisodiy va m adaniy chatishib ketadigan siyosiy
q o ‘shilish y o ii. Federatsiya tushunchasi haqida ko‘pchilikning tasaw uri
va tushunchasi noxolis yoki m avhum b o iib , ayrim larning fikricha, fede-
ratsiyaga birlashish go ‘yoki, federatsiya tarkibidagi mavqeyi yuqori b o ig a n
davlatga qaram b o iib qolishni nazarda tutadi. Aslida, federatsiya turli ta-
DAVLAT VA HU Q U Q NAZARIYASI
rixiy davrlarda bir necha kichik davlatlarning tashqi xavfdan m udofaala-
nish m aqsadida birlashuvi natijasida yuzaga kelgan.
A m erika Q o ‘shm a Shtatlari bir necha mustaqil shtatlarning 1775-yilda
Angliya m ustam lakasiga qarshi kurashishda strategik m aqsadlarda yagona
federatsiyaga birlashganligi asosida tashkil topgan. Federativ davlatlar yer
yuzida kecha yoki bugun paydo b o ig a n yangi davlat tuzilm asi b o lm a y ,
balki uning vujudga kelish tarixi XVII asrning oxiri va XVIII asrning
boshlariga borib taqaladi. A Q SH , K anada, M eksika, G erm aniya davlat
lari shular jum lasidandir.
D avlatlarning yagona federatsiya tarkibiga birlashuvi ayrim hollarda
ularning bitta davlat tarkibiga singib ketishi natijasi, davlatning tuzilishi
shakli dastavval federatsiya b o ‘lsa, keyinchalik un itar siyosiy shaklga
aylanib ketishi hollari uchrab turadi.
Fransiya misolida ko‘radigan b o lsa k , m azkur davlat tarixda bir necha
m a’m uriy-hududiy birliklardan iborat b o ig a n alohida kichik mustaqil
davlatlar, ju m lad an, bir qirollik, bir kurf-yuretlik, 26 gersoglik, 6 knyaz-
lik, bir markgraflik, 77 graflik, 19 vitsegraflik, 14 m ulk, b ir m arkizlik, bir
“ kaptalat” va 13 vaqf yerlaridan tashkil topgan edi. U lar dastlab federat
siya tarkibiga birlashdilar, keyinchalik bu kichik davlatlarning barchasi
yagona Fransiya davlati sifatida birlashib, o ‘zida unitar siyosiy shaklni
tashkil etdi.
Federativ davlat tuzishning o ‘ziga xos asoslari b o iib , ularning inkor
etilishi kelajakda bu kabi tuzilm aning barham topishiga olib kelishi
m um kin:
birinchidan,
federatsiya tashkil etilishi uch u n ikki yoki undan
ortiq davlatlarning b o lis h i talab etiladi;
ikkinchidan,
davlatlar nisbatan
uncha katta b o lm a g a n shaklda tuzilgan b o lish i lozim , chunki federat-
siyani m arkazdan turib boshqarish im koniyati va unga qulaylik yaratilishi
talab etiladi. Agar federatsiya tarkibida ju d a ko ‘p davlatlar birlashtirilsa,
bunday federatsiya samarasiz b o iib qolishi m um kin;
uchinchidan,
shart-
lashayotgan davlatlar bir-biriga haqiqatan ham strategik, ham xo‘jalik,
ham siyosiy jih atd an aniq ehtiyoj sezishi lozim. Aslida ham federatsiya-
ning yuzaga kelishida davlatlarning o ‘zaro tabiiy ehtiyoji asosiy o ‘rin egal
laydi. Ehtiyojsiz birlashuv esa, o ‘z navbatida, z o ‘ravonlik, bosqinchilik.
9 0
I V B O B . DAVLATNING SHAKLLARI
qolaversa, buyuk davlatchilik shovinizm iga xos xususiyatdir;
to'rtinchidan,
xalqda o ‘z burchini anglash hissi tarbiyalangan, m ajburiyatlar va shartno-
malarga xolis va sadoqat bilan qarash, o ‘z sha’ni va qadr-qim m atini bi-
lish, davlat sifatida o ‘zini o ‘zi boshqara olish qobiliyatiga ega b o ‘lgan
x alq lar b o r jo y d ag in a
federatsiya tuzish
m aqsadga m uvofiqdir.
Federatsiyada hokim iyat idoralarining ikki tizim i am al qiladi: federal
darajada va federatsiya subyektlari darajasida. Federativ davlat o ‘z ta r
kibiga kiruvchi subyektlarining qonu n chiqaruvchi organlari, hukum ati,
alohida sud organlari kabi q ato r davlat tuzilm alarining ittifoqidan iborat
bo ‘ladi.
Federativ davlatning belgilari quyidagilardan iborat:
Do'stlaringiz bilan baham: 
