Davlat — h a r q a n d a y ja m iy a td a siyosiy h o kim iyatning eng m u h im
institutidir. Davlat ja m iy a tn in g u m u m iy ishlarini boshqaruvchi alohida
organ sifatida faoliyat yuritadi. Davlat — ja m iy a tn in g siyosiy tashkilotlari
tizim ida m u h im , a m m o yakka-yu yagona b o ‘g ‘in emas: ushbu tizim ga
partiyalar va b o sh q a tashkilotlar h a m kiradi. Biroq, ja m iy a t miqyosida
faqat davlat suveren hokim iyatga ega b o ‘ladi. D avlat hokim iyatining
ustunligi m uayyan ta rzda uning universalligi (davlat hokim iyatining yuris-
DAVLAT VA HU Q U Q NAZARIYASI
diksiyasi m a m lak a tn in g b u tu n h u d u d i, b a rc h a aholisi va ja m o a t tashkilot-
lariga nisbatan tatbiq etiladi), vakolatlarida (davlat hokim iyati unga d a ’vo
qiluvchi boshqa h a r q a n d a y g ‘ayri konstitutsiyaviy va m uvoziy tu z il
m alarni b e k o r qilishi m u m k in ), shuningdek, b o sh q a t a ’sir k o ‘rsatish vosi-
talarining mavjudligida (m asalan, q o n u n c h ilik , odil sudlov) ifodalanadi.
F uqarolik jam iy atin in g izchil shakllanishi, shaxs va davlat o ‘zaro
m u n osabatlarining m adaniylashuvi ja m iyatdagi m u n o sab atlarn i uyg‘u n -
lashtirishni ta q o zo etadi. Siyosiy m u n o s a b a tla r sohasida davlat haqli ra
vishda yetakchi o ‘rin egallaydi, b u n d a u fuqarolik jam iyatiga bo g ‘liq
boMadi, y a ’ni uning faoliyati ja m iy at m anfaatlariga taalluqli h a r q an d ay
u m u m iy ishlarni bajarishi bilan belgilanadi.
F uqarolik jam iyati o d a m la rn in g ijtimoiy va shaxsiy m a n fa at h a m d a
h u quqlarini ifodalash va him o y a qilishga safarbar etilgan ixtiyoriy uyu sh
m alari (jam oat birlashm alari, partiyalar, kasaba uyushm alari, shirkatlar,
diniy tashkilotlar va h o kazo) tim solida davlat bilan a lo h id a siyosiy
m unosabatlarga kirishadi. F uqarolik ja m iy atin in g rivojlanish darajasi q a n -
c h a yuqori b o ‘lsa, davlatning d e m o k ra tik faoliyati u c h u n asoslar s h u n c h a
k o ‘p b o ‘ladi. Va aksincha, fuqarolik jam iyati yaxshi rivojlanm agan b o ‘lsa,
av toritar va to talitar hokim iyat tu z u m lari mavjudligi u c h u n asoslar
k o ‘proq b o ‘ladi. F uqarolik ja m iy atin in g rivojlanish darajasi aholi q a t la m
larining q a m ra b olinganlik darajasi bilan em as, balki bu ja m iy a td a ta n oli-
nadigan shaxs erkinligining t a ’m inlanishi holati bilan belgilanadi.
F uqarolik ja m iy atid a davlat b a rc h a m ulk d o rlarn in g h u quqiy jih a td a n
teng him o y a qilinishini t a ’m inlaydi, xususiy m ulkni daxlsiz deb e ’lon
qiladi, ijtimoiy zarurat tufayli m ulk olib q o ‘yilgan h o ld a unga tovon
t o ‘lanishi kafolatlanadi. B unday ja m iy a td a m e h n a t erkin b o ‘lib, davlat
to m o n id a n h a m , jam iyat to m o n id a n h a m ra g ^ a tla n tirila d i, majburiy
m e h n a t taqiqlanadi, individual va ja m o av iy m e h n a t erkinligi k afolatlana
di. Davlat aholini ish bilan t o ‘la t a ’m inlash u c h u n s h a rt-sh aro itlar y a ra ta
di, k a s b -h u n a r t a ’limi va yangi ixtisos olish dasturlarini joriy etadi
m e h n a tg a tayyorlash va ishsizlik b o ‘yicha nafaqalar t o ‘lanishini am alga
oshiradi.
Jam iyatni davlatning yalpi “ hom iyligi”d a n ozod qilishda uni “ tungi
548
XXIV BO B. JA M IY A T , DAVLAT, H U Q U Q : HO ZIRGI RIVO JLAN ISH I VA ISTIQ BOLLARI
q o ro v u l” darajasiga tushirib q o ‘yish yaram aydi. B archa ijtimoiy tuzil-
m a lard a tu b o ‘zgarishlar yuz berayotgan sh aroitda ay n an davlat yangi
siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy m u n o sab atlarn i yuzaga keltiradigan bir-
lashtiruvchi kuchga aylanishi lozim. Jam iyatni davlat t a ’sirisiz o ‘zgar-
tirish, isloh qilish m u m k in em as. U n in g inson huquqlarini him o y a qilish
sohasida b o z o r islohotlarining salbiy oqibatlarini yengillashtirishga q aratil
g an ijtimoiy faoliyati ayniqsa m u h im d ir. D avlatning ijtimoiy vazifasi d a ro -
m adlarni ja m iy a tn in g turli qatlam lari o ‘rtasida soliq tizim i, davlat b yud-
jeti va maxsus ijtimoiy dasturlar y o rd a m id a qayta ta q sim la sh d an iborat.
U zo q m ud d a tli, istiqbolli m a q sad sifatida davlat fu q aro la m in g m o d
diy h olatini tenglashtirishga h arakat qilishi lozim. N afaq at yuridik, balki
haqiqiy tenglikka erishish — tarixan qisqa fursatda erishib boNmaydigan
vazifa. Biroq, bu ulkan m a ’naviy im koniyatni o ‘zida m ujassam lashtirgan
tenglik g‘oyasi rad etilishini anglatm aydi. Jam iy atim izn in g rivojlanish
y o ‘llarini aniqlash, iqtisodiy va ijtimoiy sohalarga davlatning aralashuvi
chegaralarini, m ulkni taqsim lashda uning tartibga soluvchi rolini, davlat
ijtimoiy funksiyasining o ‘sishini va u n in g o ‘z fuqarolariga m unosib t u r
m ush sharoitini yaratish u c h u n m a s ’ulligini kuchaytirish m u h im vazifadir.
CTzbekistonda tenglik, adolat va yuksak m a ’naviyatga asta-sekin
erishishni t a ’m inlovchi huqu q iy davlatni shakllantirish yangi dem okratik
ja m iy a t m ode lin in g m u h im jihatidir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
