" s h a r q " n a sh r iy o t -m a t b a a a k s iy a d o r L ik k o m pa n iy a si bosh t a h r ir iy a t I

uchin­

chidan,

  ijtimoiy  m unosabatlar  ishtirokchilarini  aniqlash  (shaxs,  oila, 

guruh,  tabaqa,  millat,  davlat).

Kishilik jamiyati  taraqqiyotini  o ‘rganishda  yagona  yondashuv  mavjud 

emas.  Ilmiy  adabiyotlarda  kishilik jamiyati  taraqqiyotini  tushunishda,  shu 

paytga  qadar  yevrotsentristik  ham da  materialistik  tarzda  bir  tom onlam a 

yondashuv  ustuvorlik  qilib  keldi.  U nda  qadimgi  odamlarning  ongi  pastli- 

gi,  o ‘zini  o ‘rab  turgan  atrof-m uhit  tabiatini  tushunmasligi,  bilimdan 

uzoqligi,  shu  sababli  “ ibtidoiy”  turm ush  tarziga  egaligi,  “ ibtidoiy  o d a m ” 

va  “ ibtidoiy  jam iy at”  o ‘z  taraqqiyotida  “yow oyilik”  va  “varvarlik”  kabi 

bosqichlarni  bosib  o ‘tganligi  uqtiriladi.

1  Введение  в  философию:  Учебник  для  вузов.  В  2-х  ч.  4 .2 /  Фролов  И  Т.,  Араб-Оглы  Э.А.,

Арефьева  Г С .  и  др.  —  М .:  Политиздат,  1989.  С.  433.

35

---

DAVLAT  VA  HU Q U Q   NAZARIYASI

XX  asrning  oxiriga  kelib  arxeologiya  va  etnografiya  fanlari  erishgan 

yutuqlari  natijasida  “ ibtidoiy  ja m o a ”  tuzumi  va  “ ibtidoiy  o d a m ”  t o ‘g ‘- 

risidagi  tasavvurlar va  bilimlar  nihoyatda  boyidi.  Rus  akademigi  V.S.Ner- 

sesyans ta ’kidlaganidek,  bugungi  kunda,  qadimgi  odam ni  mantiqiy fikrlash 

qobiliyatidan  va  o bzligidan  m ahrum   b o ‘lgan  yow oyi,  ibtidoiy  mavjudot 

sifatida  tasvirlanganda,  bu  nafaqat,  u  bilan  solishtirilganda  sivilizatsiya 

davri  nihoyatda  qisqa  bo‘lgan,  dastlabki  tuzum ,  beqiyos  davmi  tushun- 

maslik  emas,  balki  inson  u ru g in in g   qadimgi  muvaffaqiyatli  m adaniy  va 

sotsial  evolyutsiyasini  belgilab bergan,  k o‘plab tub  insoniy xususiyatlaming 

zamonaviy  inson  to m on id an   xavfli  darajada  y o ‘qotish  h am dir1.

Sivilizatsiya  davri  o ‘zining  mavjudligi  va  taraqqiyoti  u chun  mus- 

tahkam   zamin  yaratgan  qadimgi  odam ni  va  u  yashagan  davmi  “y o w o y i” , 

“varvar”  deb  baholashdan  voz  kechish  vaqti  keldi.  Bugun  davlatgacha 

b o ig a n   davrni  ilmiy  davrlash  yangicha  tarzda  asoslanmoqda.  Davlat  va 

huquq  nazariyasi  uchun,  qadimgi  jamiyat  taraqqiyotida  ikki  asosiy 

bosqich  va  unga  mos  ravishda  ishlab  chiqarishning  ikki  usulini: 

o ‘zlashtiruvchi  iqtisodiyot  (ovchilik,  baliqchilik,  terib-termachlash);  ish­

lab  chiqaruvchi  iqtisodiyotni  (dehqonchilik,  chorvachilik,  metallni  qayta 

ishlash,  sopol  buyumlar  ishlab  chiqarish)  farqlash  m uh im   metodologik 

ahamiyatga  ega2.