|
3 - § . H uquqning ta ’rifi va uning talqiniga
turli yondashuvlar
H u q u q n in g vujudga kelishi, shakllanishi va rivojlanishini anglash k o ‘p
jih a td a n qadim gi grek va rim faylasuflari h a m d a h u q uqshunoslari no m i
bilan bo g ‘liq.
Pifagor, G erak lit, D e m o k rit, sofistlar, Suqrot, A flotun,
A rastu, Polibiy, Sitseron kabi qadim gi grek va rim faylasuflari ilk bora
h u q u q n i dunyoviy tushuntirishga, ularni falsafiy, ilm iy-am aliy, tarixiy-
siyosiy nuqtayi n a z a rd a n tadqiq etishga kirishganlar va k o ‘p jih a td a n
bu n g a muvaffaq h a m b o ‘lganlar. B uni esa, u lar ilgari surgan h a m d a
c h u q u r falsafiy, tarixiy, siyosiy, huqu q iy asoslab berilgan t a ’lim otlarning
m u h im qirralari, o ra d a n 2000—2500 yil o ‘tganiga q ara m a s d a n , bugungi
k u n d a h a m o ‘z dolzarbligini y o ‘qotm aganligi isbotlab turibdi.
Q adim gi grek siyosiy-huquqiy t a ’limotlari, davlatchilikning asta-
sekinlik bilan qad k o ‘tarishi, insonlarning tabaqalarga — o z o d va qullarga
boflinishi sh aroitida yuzaga chiqishiga q a ra m a s d a n , erkinlik g ‘oyasi sifati
d a vujudga keldi va shakllandi. Erkinlik qadim gi grek siyosiy-huquqiy
nazariyasi va am aliyotining oliy qadriyati, bosh m aqsadi va asosiy o ‘rga-
nish p redm etidir. Albatta, u davrda erkinlik, to m m a ’nodagi erkinlik
b o ‘lm ay , j a m iy a t n in g ta b a q a la rg a boMinishiga aso s la n g a n erkinlik
hisoblangan. Q adim gi G retsiyada keyinchalik tarixiy shart-sharoitlarning
o 6zgarishi bilan insonlarning qullar va o z o d kishilarga b o ‘linishi ta nqid
183
DAVLAT VA H U Q U Q NAZARIYASI
qilinadi va rad etiladi. Erkinlik endi siyosiy-huquqiy em as, balki ruhiy
hodisa sifatida talqin etiladi. S h u asosda tabiiy h u q u q va ta biat q o n u n la ri
b o ‘yicha insonlarning tengligi va erkinligi e ’lo n qilinadi. Bir s o ‘z bilan
aytganda, qadimgi grek mutafakkirlari o ‘z davrlari u c h u n h a m va b u g u n
gi kun u c h u n h a m ilg‘o r b o ‘lgan yurisprudensiyaning yangi y o ‘nalishiga
asos solganlar.
Q adim gi Rim siyosiy-huquqiy t a ’lim otlari bu jih a td a n gretsiyalik o ‘z
zam o n d o sh la rid a n o rq a d a qolgani y o ‘q. R im h u q u q sh u n o slari davlat va
h u q u q u m u m iy nazariyasi h a m d a ta rm o q huqu q iy fanlar (fuqarolik
h u quqi, davlat va m a ’m u riy huq u q , jin o y a t h u q u q i, xalqaro h u q u q )
sohasida siyosiy-huquqiy m u a m m o la rn in g j u d a keng m a jm uasini ishlab
chiqqanlar.
R im h u q uqshunoslari, o ‘z zam o n d o sh lari b o ‘lgan grek m utafakkirla-
ridan farq qilgan holda, o ‘zlari yashayotgan va faoliyat k o ‘rsatayotgan ijti
moiy, tarixiy va siyosiy-huquqiy borliqni n azariy tavsiflab berdilar.
H u q u q iy ad ab iy o tla rd a t o ‘g ‘ri t a ’kidlab o ‘tilg an id ek , R im h u q u q
shunoslari tevarak -atro fd an ajralib qolgan “ kabinet o lim la ri” b o ‘lmay,
ular h a m nazariy, h a m am aliy faoliyat k o ‘rsatganlar. U la r xalq orasida
b o ‘lib, hayotiy m u a m m o la rn i ju d a c h u q u r bilganlar. H u q u q s h u n o s la m in g
huqu q iy m u n o s a b a tla r tahlili h a m d a bergan xulosalari o ‘zining c h u q u rli-
gi, aniqligi, mantiqiyligi va ishonchga sazovorligi bilan ajralib tu r g a n 1.
Q adim gi R im h u q u q sh u n o si U lpia n h u q u q n i — (yustitia) haq,
haqiqat, y a’ni h a r kim ga o ‘ziga tegishli b o i g a n h u q u q n i berishga q aratil
gan doim iy va uzluksiz iroda sifatida tushuntiradi. H u q u q iy ad o latn in g
u m u m iy tu s h u n c h a s id a n , u quyidagi huqu q iy qoidalarni keltirib ch iq ara-
di: vijdonli ( t o ‘g ‘ri s o ‘z) b o ‘lish, boshqa kishiga zara r yetkazm aslik, h a r
kimga o ‘ziga tegishli b o ‘lganini berish. S h u n d a n kelib chiqib, u yurispru-
densiyani “ ilohiy va insoniy ishlarni anglash, adolat va adolatsizlikni b i
lish” sifatida tavsiflaydi2.
S h u n d a y qilib, Q adim gi G retsiy ad a yurisprudensiyaning falsafiy, ta -
1 О a г a n g: Д и гесты Ю сти н и ан а. И зб р ан н ы е ф р агм ен ты в п еревод е с п р и м е ч а н и я м и И . С.
П реторского. — М ., 1984. С . 12.
2 0 ‘sha joyda. 23-b.
184
VIII B O B . H U Q U Q HAQ IDAG I T A ’ LIM O T
rixiy, siyosiy negizlariga jid d iy e ’tib o r berilgan b o ‘lsa, R im d a uning ilmiy-
nazariy, am aliy-texnikaviy qirralariga a lo h id a u rg ‘u berilgan. Kishilik
ja m iy ati h a m d a u n in g ajralmas tarkibiy qismlari b o ‘lgan h u q u q va davlat
ning keyingi rivojlanishi, yurisprudensiyaning taraqqiyotiga h a m katta
t a ’sir k o ‘rsatdi. G ‘arbiy Y evropada bir n e c h a asrlar h u k m surgan diniy
m utaassiblikning liberalizm g ‘oyalari bilan alm ashishi bunga turtki b o ‘lib
xiz m at qildi.
A k ad em ik V.S. N ersesyans t a ’kidlab o ‘tganidek, h u q u q iy t a ’lim otlar
va yurisprudensiya tarbci ikki shakldagi h u q u q n i tu sh u n ish va h u q u q q a
b o ‘lgan y o n d ashuvlarning k u rashidan iborat. H u q u q n i b u n d a y tushunish
va yondash u v n i shartli ravishda
Do'stlaringiz bilan baham: | 
