DAVLAT VA HU Q U Q NAZARIYASI
VI В О В
DAVLAT MEXANIZMI (APPARATI)
l - § . D avlat m exanizm i (ap parati) tushunchasi va m ohiyati
Davlat hokim iyatini amalga oshirish masalasi barcha zam onlarda
dolzarb b o ‘lgan va hozir ham shunday. D avlatning institusiyaviy d e m e n
ti — davlat hokim iyatining uyushtirilishi, tashkillashtirilganligi, y a’ni
tashkilot sifatida rasmiylashtirilganligidir. D avlatni tashkilot sifatida turli
nuqtayi nazardan talqin etish m um kin. Те ran m a ’noda, davlat — bu
m am lakatning butu n aholisini qam rab oladigan iyerarxik (pog‘on am a-
p o g lon a uyushgan) tashkilot b o ‘lib, bunda aholi davlatning boshlang‘ich
d e m e n ti hisoblanadi. A holining bu uyushmasi — tashkilotida, b ir to m o n -
da —“boshqariluvchi fuqarolar” bor, ikkinchi to m o n d a — butu n tash-
kilotni boshqaruvchi apparat m avjud1.
Davlatga o ‘z hokim iyatini am alga oshirish im konini beruvchi
tash-
kiliy-m oddiy kuch
—
bu davlat apparati (m exanizm i) dir. Bu apparat
(m exanizm ) davlatning nim adan tashkil topganligini anglatadi. Davlat
apparati — davlat hokim iyatini am alga oshiruvchi organlar tizim i. U
davlat oldida turgan m aqsad va vazifalarni bajarishga qaratilgan asosiy
funksiyalarni ado etadi. A pparat — jam iyatda boshqaruvni am alga o shi
ruvchi lavozimli xodim lar va boshqaruv organlari yig‘indisidir. Davlat va
huquq nazariyasida davlat hokim iyatini am alga oshiruvchi maxsus ta sh
kilot
“davlat apparati
”
va
“davlat m exanizm i
”
atam alari bilan ifodalanadi.
M am lakatim izda am alga oshirilayotgan iqtisodiy, siyosiy, ijtim oiy,
huquqiy islohotlarda davlatning roli, uning bosh islohotchilik xususiyat-
lari haqida fikr yuritar ekan, 0 ‘zbekiston Respublikasining Prezidenti
I.A. Karimov ushbu serm azm un ishlam i am alga oshirishda davlatning,
davlat organlarining va eng asosiysi, davlat m exanizm ining tutgan o ‘m i
beqiyosdir2, — deb ta ’kidlaydi.
1 0 a r a n g: П роб лем ы о б щ ей тео р и и п р ава и государства / П од ред. п р о ф . В .С .Н ер сеся н -
ца. - М ., 2008. С .565.
2 Q а г a n g:
Karimov I.A.
B izning bosh m aqsadim iz - jam iyatni dem o k ratlash tirish va yangilash,
m am lakatni m o dem izatsiya va isloh etishdir. - Т ., 2005. 40-b.
128
VI B O B . DAVLAT M E X A N IZ M I (APPARATI)
Davlat m exanizm i (apparati) da jam iyat oldidagi iqtisodiy, ijtim oiy va
siyosiy sohalardagi vazifa va funksiyalarni bajarish m aqsadida, bir qancha
davlat organlari iyerarxiya asosida, yagona bir tizim ga birlashadi.
Shuningdek, u o ‘z funksiyalarini bajarib, davlat hokim iyatini amalga oshi-
radi. Davlat m exanizm ini tashkil etish muayyan obyektiv prinsiplarga
tayanadi. Bu esa jam iyatni davlat tom o nid an sam arali idora etilishini
ta ’minlaydi.
D avlat vazifalarini bajarish uchun ularga m os ravishda davlat organ
lari tashkil etiladi va bu organlar asosiy m as’uliyatni o ‘z zimmasiga oladi.
M asalan, qonunlarni yaratish uchun parlam ent shakllantiriladi, qon u n -
larga bir xilda am al qilinishini nazorat qilish m aqsadida prokuratura
organlari tashkil etiladi. Davlat hokim iyatini tashkil etish va faoliyat yuri-
tishi vakolatlam ing taqsim lanishi prinsipi asosida am alga oshiriladi.
Xorijiy m am lakatlarning konstitutsiyalarida, odatda, davlatning nor-
m ativ tavsifi, hokim iyat va davlat idoralari ko‘rinishlarining izohi bayon
etiladi. Bu qon u n chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokim iyati, prezident-
lik instituti, m arkaziy va m ahalliy hokim iyat idoralari tizim idan iborat.
0 ‘zbekiston R espublikasining K onstitutsiyasiga binoan ham qonun
chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokim iyati — davlatning uchta asosiy
tay anch id ir1.
D avlatning jam iyat hayotining asosiy sohalariga, fuqarolar va ijtimoiy
guruhlar faoliyatiga ko ‘rsatadigan ta ’siri maqsadli va samarali b o ‘lishi
lozim. U shbu m aqsadga ishchan, izchil, “ qobiliyatli” davlat apparati vosi-
tasida erishiladi. D avlat ishlarini boshqarish davlat apparati tarkibida
yuqori uyushqoqlikni, vakolatlar doirasida om ilkor harakatni, m ahorat va
professionalizm ni talab etadi.
Hozirgi kunda davlatshunos olim lar davlat apparatining, eng aw alo ,
fuqarolar va ular uyushm alarining turli ehtiyoj va m anfaatlarini m utano-
siblashtirish m exanizm i deb hisoblaydilar. Bunday fikrning to ‘g‘riligi
davlat m exanizm ining o ‘ziga xos um um iy belgilarini tahlil etish jarayoni-
da yaqqol ko‘zga tashlanadi.
1 О а г a n g:
Karimov I.A.
0 ‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat m afkura. T . 1. - Т ., 1996.
127-b.
5 - 4 2 8
129
DAVLAT VA H U Q U Q NAZARIYASI
Davlat mexanizm i quyidagi asoslarga ко ‘ra faoliyat yuritadi:
Do'stlaringiz bilan baham: 
