― pul va banklar ‖ fanidan 2017/2018 o‗quv yili uchun mo‗ljallangan

9.2. Banklarning funksiyalari 

 

anklarning  mohiyati  ularning  funksiyalarida  yanayam  yaqqolroq 

namoyon  bo‗ladi.  Banklarning  funksiyalari  ularning  nazariy  masalalari  sifatida 

e‘tirof  etiladi.    SHu  bois  ham  banklarning  mohiyatini  yoritishda  vujudga  kelgan 

qator  mulohazali  holatlar  ularning  funksiyalarini  yoritishda  ham  mustasno  emas. 

Xususan, iqtisodiy adabiyotlarda banklarning funksiyalari haqida qator mulohazali 

va  tushunmovchilik  holatlar  mavjud.  Masalan,  ayrim  manbalarda  banklar 

bajaradigan operatsiyalar ularning funksiyalari sifatida  qayd etiladi. Bu erda bank 

faoliyati  natijasida  ular  tomonidan  amalga  oshiriladigan  operatsiyalari  nazarda 

tutiladi.  Biroq,  shuni  ta‘kidlash  joizki,  banklarning  barcha  operatsiyalari  ham 

ularning funksiyalari bo‗la olmaydi. Bank funksiyasi uning ma‘lum ko‗rinishdagi 

faoliyatini ifodalaydigan iqtisodiy kategoriya bo‗lishi lozim.  

Shunga  qaramasdan,  ayrim  iqtisodiy  manbalarda  banklar  to‗lov  aylanmasi, 

kassaga  naqd  pullarni  qabul  qilish  va  berish,  kredit  berish,  qimmatli  qog‗ozlarni 

saqlash va boshqarish, naqd va naqdsiz ko‗rinishda xorijiy valyutani sotish va sotib 

olish,  shuningdek,  bank  tomonidan  bajaraladigan  boshqa  operatsiyalar  ularning 

funksiyalari sifatida ta‘kidlanadi.   

B 

---

Bundan tashqari, iqtisodiy adabiyotlarda banklarning qimmatbaho metallar va 

buyumlarni saqlash uchun maxsus seyflar berish, xo‗jalik yurituvchi sub‘ektlarning 

kapitalini shakllantirishda ishtirok etishi, kreditlash uchun resurslarni jalb etish va 

boshqa shu kabi operatsiyalari ularning funksiyalari sifatida talqin etiladi. Albatta, 

bu  banklarning  pul  –  kredit  siyosatini  amalga  oshiruvchi  muassasa  sifatidagi 

faoliyatini  aniqroq  tushinishda  va  ularning  imkoniyatlari  kengligidan  dalolat 

beradi.  Biroq,  ushbu  operatsiyalarning  barchasi  banklarning  funksiyalari  bo‗lib 

hisoblanmaydi.  Chunki  yuqorida  ta‘kidlaganimizdek,  banklarning  har  –  bir 

operatsiyasini  ularning  funksiyalari  sifatida  e‘tirof  etadigan  bo‗lsak,  demak 

zamonaviy banklar 300 dan ortiq funksiyani bajaradi degan fikr paydo bo‗ladi.  

Banklarning  funksiyalari  haqida  gap  ketganda,  bu  jarayonni  nafaqat  banklar 

nuqtai  nazaridan,  balki  uning  mijozlari  manfaatlaridan  ham  kelib  chiqib  so‗z 

yuritish lozim. Shu jihatdan banklarning funksiyalarini o‗rganishda ularni quyidagi 

mezonlariga e‘tibor qaratish lozim:  

1.  makroiqtisodiy  darajada,  banklar  va  real  sektor  ishtirokchilari  o‗rtasida 

iqtisodiy munosabatlar; 

2.  banklarning  tashkiliy  –  huquqiy  va  mulkiy  shakli  jihatidan  amal  qilishi 

(Markaziy bank, tijorat banki, ixtisoslashgan bank va boshqalar). 

Banklarning  funksiyalari  to‗g‗risida  fikr  yuritganda  quyidagi  masalalarni 

e‘tibordan  chetda  qoldirish  kerak  emas.  Birinchidan,  banklarning  funksiyalari 

ularning  mohiyatini  kengroq  ochishga  xizmat  qilishi  lozim,  ikkinchidan, 

banklarning funksiyasi sifatida ta‘kidlangan iqtisodiy kategoriya barcha moliyaviy 

institutlarning xususiyatlariga xos bo‗lgan jarayon emas, balki faqat banklargagina 

xos bo‗lgan iqtisodiy kategoriya bo‗lishi lozim. 

Ma‘lumki, banklarning asosiy operatsiyalaridan biri iqtisodiyotdagi bo‗sh pul 

mablag‗larini  tegishli  shartlar  asosida  o‗ziga  jalb  etishga  qaratilgan.  Bu 

banklarning  funksiyasi  bo‗la  oladimi,  degan  savol  tug‗iladi.  Markaziy  bankda 

tijorat  banklarining  majburiy  zaxiralari  jamg‗ariladi,  banklarda  esa  aholi  va 

mijozlarning  vaqtinchalik  bo‗sh  pul  mablag‗lari  jamg‗ariladi.  Iqtisodiyotda 

vaqtinchalik  bo‗sh  pul  mablag‗larni  jamg‗arish  banklarning  qadimiy 

operatsiyalaridan  biri  hisoblanadi.  Bu  erda  asosiy  masala  shundan  iboratki, 

vaqtinchalik  bo‗sh  pul  mablag‗larni  jamg‗arish  faqatgina  banklarga  xos  bo‗lgan 

operatsiya  emas,  ushbu  operatsiyani  jismoniy  shaxslar  yoki  boshqa  yuridik 

shaxslar  ham  amalga  oshirishi  mumkin.  CHunki,  har  qanday  sub‘ekt  u  yoki  bu 

ob‘ektni  moliyalashtirish  uchun  dastlab  ma‘lum  miqdordagi  moliyaviy 

mablag‗larni  jamg‗arishi  lozim.  Biroq,  masalaga  yanayam  chuqurroq 

yondashadigan  bo‗lsak,  banklar  ushbu  operatsiyani  bajarganda  boshqa  xo‗jalik 

yurituvchi  sub‘ektlar  bajaradigan  operatsiyalardan  jiddiy  farq  qiladi.  Ular  asosan 

quyidagi holatlarda namoyon bo‗ladi: 

1. Banklar pullarni jalb etganda o‗z pullarini emas, balki begona shaxslarning 

mablag‗larini jamg‗aradi; 

2.  Banklar  jamg‗argan  mablag‗larni  o‗zining  ehtiyoji  uchun  emas,  balki 

boshqa shaxslarning ehtiyojlari uchun sarflaydi (qayta taqsimlash asosida). 

---

Banklarning  funksiyalari  xususidagi  mulohazalarni  chuqurlashtirish  fikridan 

yiroq ekanligimizni ta‘kidlagan holda, ularning quyidagi funksiyalari mavjudligini 

qo‗llab – quvvatlaymiz. 

Birinchi  funksiyasi,  vaqtinchalik  bo‗sh  pul  mablag‗larni  jalb  qilish, 

jamg‗arish  va  ushbu  mablag‗larni  kapitalga  aylantirish  funksiyasi.  Banklarning  

juda qadimiy funksiyalaridan hisoblanadi. Banklar jamiyatdagi vaqtinchalik bo‗sh 

pul  mablag‗larini  tegishli  shartlar  asosida  o‗zlariga  jalb  qiladi  va  ushbu 

mablag‗larni  samarali  yo‗nalishlarga  joylashtiradi.  Albatta,  banklardan  tashqari 

turli  investitsion  fondlar,  moliya  –  sanaot  korxonalari  ham  pul  mablag‗larini  jalb 

qilish  va  jamg‗arish  bilan  shug‗ullanadi,  biroq  ularning  pul  mablag‗larini  jalb 

qilish  va  jamg‗arishi  bilan  banklarnikidan  jiddiy  farqlar  mavjud.  Banklarning 

itiyorida  bo‗lgan  mablag‗larning  deyarli  90  foizi  chetdan  jalb  qilingan  pul 

mablag‗lari  hisoblanadi.  Bu  banklarning  asosiy  faoliyati  boshqa  shaxslarning 

mablag‗lari  hisobiga  amalga  oshirilishi  anglatish  bilan  birga,  yuqori  darajada 

riskka bog‗liqligini keltirib chiqaradi.  

Ikkinchi funksiyasi, korxona va tashkilotlar, davlat, kichik biznes va xususiy 

tadbirkorlik sub‘ektlarini kreditlash. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish 

va  mehnat  taqsimotining  chuqurlashuvi  mulkiy  shaklidan  qa‘tiy  nazar  barcha 

xo‗jalik yurituvchi sub‘ektlarni aylanma mablag‗larga bo‗lgan ehtiyojini oshiradi. 

Xususan, korxona va tashkilotlar ishlab chiqarish jarayonini modernizatsiyalash va 

kengaytirish,  mehnat  taqsimotini  takomillashtirish,  qo‗shimcha  aksiyalarni  sotib 

olish  va  boshqa  maqsadlarni  amalga  oshirishda  qo‗shimcha  moliyaviy 

mablag‗larga  kuchli  ehtiyoj  sezadi.  Xo‗jalik  yurituvchi  sub‘ektlarning  bu 

ehtiyojining  asosiy  qismi  banklarning  kredit  berish  funksiyasi  orqali  qondiriladi. 

Albatta,  banklar  ushbu  funksiyani  amalga  oshirishda  kreditning  tegishli 

tamoyillariga  (muddatlilik,  ta‘minlanganlik,  to‗lovlilik,  qaytarishlik  va 

maqsadlilik)  amal  qilgan  holda  xo‗jalik  yurituvchi  sub‘ektlarga  tijorat  asosida 

taqdim etadi.    

Uchinchi  funksiyasi,  xo‗jalik  sub‘ektlari  pul  hisob  –  kitoblarini  amalga 

oshirish  hisoblanadi.  Iqtisodiyotda  faoliyat  yuritayotgan  xo‗jalik  sub‘ektlari  kun 

davomida bir necha yuz minglab turli darajadagi pul aylanmalarini (asosan naqdsiz 

pul ko‗rinishida) amalga oshiradi. Banklarning bevosita ishtiroki natijasida ushbu 

o‗tkazmalar  jo‗natuvchidan  oluvchiga  etib  boradi.  SHuningdek,  banklar  pul 

o‗tkazmalari  orqali  iqtisodiyotning  turli  tarmoqlariga  kapitalni  joylashtiradi  va 

kredit  liniyalari  ochadi.  Bularning  barchasi  banklarning  pul  hisob  –  kitoblarni 

amalga oshirish funksiyasi orqali bajariladi va tartibga solinadi.  

Banklarning pul  aylanmasini  tartibga  solish  funksiyasi  orqali Markaziy  bank 

iqtisodiyotdagi  tovar  massasi  va  pul  massasi  o‗rtasidagi  o‗zaro  muvozanatlikni 

ta‘minlaydi.  Ma‘lumki,  ushbu  muvozanatning  buzilishi  iqtisodiyotda  inflyasiya 

darjasini ortib ketishi yoki pul taqchilligini vujudga kelishiga olib keladi. SHu bois 

ham Markaziy bank o‗zining pul – kredit instrumentlari orqali pul aylanmasi uchun 

zarur bo‗lgan to‗lov vositasining miqdorini tartibga solib turadi.  

To‗lovni  amalga  oshirishda  vositachilik  qilishi  banklarning  to‗rtinchi 

funksiyasi  hisoblanadi.  Banklar  iqtisodiy  munosabatlarga  kirishuvchi  tomonlar 

o‗rtasida  to‗lovlarni  amalga  oshirish  orqali  vositachilik  ishlarini  amalga  oshiradi. 

---

Banklar  orqali  bank  mijozlarining,  aholining,  davlatning  moliyaviy  mablag‗lari 

o‗tadi,  bank  ular  o‗rtasida  to‗lovlarni  amalga  oshiruvchi  moliyaviy  muassasa 

sifatida  vositachilik  vazifasini  amalga  oshiradi.  Banklar  vositachilik  funksiyasi 

orqali  nafaqat  pullarni  bir  xo‗jalik  yurituvchi  sub‘ektdan  ikkinchisiga  o‗tkazadi, 

balki  iqtisodiyotdagi  moliyaviy  kapitalni  bir  tarmoqdan  ikkinchisiga  o‗tishini 

nazorat  qilib  boradi  va  ushbu  tarmoqlarning  rivojlanishida  muhim  ahamiyat  kasb 

etadi. 

Kredit  mablag‗larni  muomalaga  chiqarish  banklarning  beshinchi  funksiyasi 

hisoblanadi. Ta‘kidlash joizki, ushbu funksiyani barcha banklar bajarish huquqiga 

ega  emas.  Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  muomalaga  kredit  pullarni  chiqarish 

Markaziy  bank  zimmasiga  yuklatilgan.  Markaziy  bank  muomalaga  chiqarayotgan 

pul 

massasini 

mamlakatda 

yaratilayotgan 

tovar 

massasiga 

nisbatan 

muvozanatligini  ta‘minlashga  e‘tibor  qaratadi.  Markaziy  bankning  ushbu 

funksiyani  samarali  bajarayotganligi  milliy  valyutaning  sotib  olish  qobiliyatini 

mustahkamligi va inflyasiya darajasining pastligi belgilaydi.  

Demak, tijorat banklari  kredit  pullarini  muomalaga emissiya  qilish huquqiga 

ega  emas,  ular  muomaladagi  mavjud  pul  hajmi  doirasida  faoliyat  yuritadi. 

Muomaladagi pul massasining hajmini o‗zgarishiga tijorat banklari bevosita ta‘sir 

qila olmaydilar, bunga faqat Markaziy bankning huquqi mavjuddir.  

Iqtisodiy  va  moliyaviy  maslahatlarni  berish  banklarning  oltinchi  funksiyasi 

hisoblanadi. Banklar iqtisodiyotdagi moliyaviy muassasa sifatida mulkiy shaklidan 

qa‘tiy  nazar  mamlakatdagi  barcha  xo‗jalik  yurituvchi  sub‘ektlarga  o‗zlarining 

huquqiy  imkoniyatlaridan  kelib  chiqib,  turli  darajadagi  iqtisodiy  va  moliyaviy 

maslahatlarni beradi. Albatta, ushbu maslahatlar  mijoz va bank o‗rtasida tuzilgan 

tegishli shartnomalar yoki o‗zaro kelishuvlar asosida amalga oshiriladi.    

Xulosa  qilib  aytganda,  banklarning  funksiyalari  ularning  mohiyatini  va 

bajaradigan  operatsiyalarining  mazmunini  anglashga  xizmat  qiladi.  Banklarning 

funksiyalari  turli  iqtisodiy  adabiyotlarda  turlicha  talqin  etilishining  asosiy  sababi 

ijtimoiy  –  iqtisodiy  hayotda  yuz  berayotgan  va  rivojlanib  borayotgan 

munosabatlarning doimiy ravishda yangi qirralarining vujudga kelayotganligi bilan 

izohlanadi.