― pul va banklar ‖ fanidan 2017/2018 o‗quv yili uchun mo‗ljallangan

o„lchovi, muomala vositasi, to„lov vositasi va jamg„arma vositasi  funksiyalarini 

bajaradi degan fikrga keldik. 

Pulning    qiymat  o„lchovifunksiyasi  asosan  tovarlar  qiymatini  baho  shaklida 

aks ettirish orqali namoyon bo‗ladi. Pulning qiymat o‗lchovi barcha tovarlar uchun 

umumekvivalent vositasi sifatida ularning qiymatini o‗lchaydi. Barcha tovarlarning 

                                                 

28

Абдуллаева Ш.З. Пул, кредит ва банклар. –Т.: ―Иқтисод – молия‖, 2007, 13 – б. 

29

Рашидов О.Ю. ва бош. Пул, кредит ва банклар. Дарслик. –Т.: ТДИУ, 2008. 22 – б.  

30

Деньги, кредит, банки: Учеб. – 2 – е изд., перераб. и доп./под ред. В.В.Иванова, Б.И.Соколова. –М.: ТК 

Велби, изд – во Проспект, 2008. –С. 25. 

 

---

qiymati pul o‗lchovi vositasi, ya‘ni baho masshtabi,  dastlabki bosqichda hukumat 

tomonidan  o‗rnatiladi.  Masalan,  metr  o‗lchovi  bilan  uzunlikni,  kilogramm  

o‗lchovi bilan og‗irlikni o‗lchagan kabi, pulning qiymat o‗lchovi funksiyasi bilan 

barcha tovarlarning qiymati  o‗lchanadi.  

O‗zbekistonda  qiymat  o‗lchovi  bevosita  milliy  valyuta  «so‗m»,  AQShda 

dollar, Evropa ittifoqiga a‘zo mamlakatlarda evro, Buyuk Britaniyada funt sterling, 

Yaponiyada iena qiymat o‗lchovi vositasi hisoblanadi. 

Pulning  inflyasiya  darajasi  yuqori  bo‗lgan  paytda  uning  qiymat  o‗lchovi 

funksiyasining  amal  qilishi  bir  qadar  chegaralanadi.  Masalan,  1939  yildan  1949 

yilgacha  Yaponiya  ienasining  inflyasiya  darajasi  yuqori  bo‗lganligi  uchun 

ko‗pchilik  yapon  savdogarlari  tovarlarning  bahosini    belgilashda,  ayrim  hollarda 

savdo  sotiqni  ham  AQSh  dollarida  amalga  oshirganlar. Chunki  AQSh  dollarining 

qiymat  o‗lchovi  ienaga  nisbatan    bir  necha  barobar  mustahkam  va  barqaror 

bo‗lgan. Shuning uchun, Yaponiyada 1939 – 1949 yillarda barcha tovarlar bahosi 

ikkita  narxda,  dollar  va  ienada  yuritilar  edi.  Ayni  paytda,  ienada  belgilangan 

tovarlar bahosi oshib borish tendensiyasiga ega edi, dollarda esa baholar dastlabki 

holatidan o‗zgarmasdan qolgan. 

Hukumat  mamlakatda  pul  islohotini  amalga  oshirish  orqali  pulning  qiymat 

o‗lchovini  o‗zgartirishi  mumkin.Pul  islohoti  –  muomaladagi  pul  massasini 

kamaytirish  orqali,  uning  joriy  qiymat  o‗lchovidan  boshqasiga  o‗tishdir.  1944  – 

1952  yillarda  Evropa  mamlakatlarida  24  martadan  ortiq  pul  islohotlari  amalga 

oshirilgan.  

Sobiq  ittifoq  davrida  rubl  kuchli  inflyasiyaga  uchramagan  va  iqtisodiyot 

nisbatan  barqaror  darajaga  ega  bo‗lgan  bo‗lsada,  1961  yilda  mamlakatda  pul 

islohati  amalga  oshirilgan.  Hukumat  muomalada  mavjud  bo‗lgan  rubllarni  yangi 

chiqarilgan  rubllarga  1/10  nisbatda  pul  islohatini  amalga  oshirgan.  O‗sha  davrda 

o‗tkazilgan pul islohotining asosiy maqsadi mamlakatdagi xufyona iqtisodiyotning 

ulushini kamaytirish  va baho masshtabini pasaytirishga qaratilgan bo‗lib, xufyona 

iqtisodiyot ishtirokchilari eski rubllarni to‗lig‗icha yangi banknotalarga almashtira 

olmaganligi  natijasida  iqtisodiy  jihatdan  zarar  ko‗rgan  va  baho  masshtabi  10 

martaga kamaygan. 

Pulning  muomala  vositasi  bozor  ishtirokchilari  o‗rtasida  tovarlarni  oldi  – 

sotdisi va xizmatlarni ko‗rsatish jarayonida namoyon bo‗ladi. Ushbu jarayonda pul 

vositachi rolini bajaradi.  

Pulning  muomala  vositasi  funksiyasini  bajarishining  bir  sharti  mavjudki,  u 

ham bo‗lsa, tovarlarni sotib olish va xizmatlarni ko‗rsatish uchun to‗lov bir vaqtda 

amalga  oshiriladi.  Pulning  ushbu  funksiyasini  bajarishda  bevosita  naqd  pullar 

ishtirok etishi talab etiladi. 

Ayirboshlash  jarayonida  tovarlar  bir  marta  qatnashib  muomala  maydonini 

tark  etsa,  pul  muomala  vositasi  funksiyasi  yordamida  ushbu  jarayonga  qayta  – 

qayta  kelaveradi.  Iqtisodiyotda  pulning  banklar  orqali  aylanish  tezligi  qancha 

yuqori bo‗lsa, tovarlarni sotib olish uchun muomalaga zarur bo‗lgan  pul massasiga 

talab shuncha pasayadi.  

Pulning muomala vositasi funksiyasi o‗zaro iqtisodiy munosabatlarda ishtirok 

etayotgan  tomonlarning  faoliyati  ustidan  nazorat  vositasi  sifatida  maydonga 

---

chiqadi.  Markazdan  rejalashtirish  davrida  pulning  muomala  vositasi  bir  muncha 

chegaralangan  edi.  Natijada,  odamlarning  qo‗lida  naqd  pullar  bo‗lishiga 

qaramasdan o‗zlari istagan tovarlarni sotib ololmasdi yoki sotib olishga imkoniyat 

bo‗lmagan. 

Bozor munosabatalarining takomillashuvi va rivojlangan mamlakatlarda fan – 

texnika  taraqqiyotining  taboro  jadallashib  borishi  pulning  muomala  vositasi 

funksiyasining  ahamiyatini  bir  qadar  pasayishiga  sabab  bo‗lmoqda.  Chunki, 

mamlakat  pul  oboroti  tarkibida  naqd  pul  bilan  amalga  oshirilayotgan  hisob  – 

kitoblarning  ulushi  kamayib  bormoqda.  Naqd  pullar  asosan  aholi  tomonidan 

foydalanishi, keyingi yillarda plastik kartochkalarning ko‗plab turlari joriy etilishi, 

hisob  –  kitoblarda  naqd  pulsiz  to‗lovlar  hajmining  ortib  borishi  kabi  holatlar 

pulning  muomala  vositasi  funksiyasining  ahamiyatini  pasayishiga  olib  kelmoqda. 

Masalan,  1994  –  1997  yillarda  Angliya  va  Fransiyada  10%,  Kanada  va 

Germaniyada  7%,  AQShda  2%  ishchi  xodimlargina  ish  haqlarini  naqd  pulda 

olishgan. 

Tovarlar sotilganda va xizmatlar ko‗rsatilganda, ular uchun to‗lov kechiktirib 

amalga  oshirilgan  barcha  holatlarda  pul  to„lov  vositasifunksiyasinibajaradi. 

Demak, sotilgan tovar va ko‗rsatilgan xizmatlar to‗lov jarayonida uzilish bo‗lmasa, 

pul muomala vositasini bajaradi, agar ushbu jarayon ma‘lum davrga uzilishi, ya‘ni 

to‗lov  kechikkan  holatlarning  barchasida,  pul  avtomatik  tarzda,  o‗zining  to‗lov 

vositasi funksiyasini bajaradi.  

Pulning  to‗lov  vositasi  funksiyasi  asosan  quyidagi  holatlarda  namoyon 

bo‗ladi; 

 – jami ijtimoiy mahsulotni yaratish, taqsimlash va qayta taqsimlashda; 

 – davlat byudjeti xarajatlarini shakllantirish va qayta taqsimlashda; 

 –  xo‗jalik  sub‘ektlari  o‗rtasida  amalga  oshirilayotgan  naqd  pulsiz  hisob  – 

kitoblarni amalga oshirishda; 

 – kredit muassasalari ssuda va investitsiya operatsiyalarini bajarganda hamda 

pul o‗tkazmalarini amalga oshirganda; 

 –  korxona  va  tashkilotlar  o‗z  xodimlariga  ish  haqi  va  unga  tenglashtirilgan 

mablag‗larni to‗lashda; 

 – va boshqa holatlarda. 

Pulning  to‗lov  vositasi  funksiyasi  yuridik  shaxslar  o‗rtasida  amalga 

oshirilayotgan naqd pulsiz hisob – kitoblarda juda keng foydalaniladi.  Bunda naqd 

pullarning  ishtirokiga  zaruriyat  bo‗lmaydi,  barcha  operatsiyalar  bank 

hisobraqamlarida biridan ikkinchisiga o‗tkazish orqali amalga oshiriladi.  

Ayrim  iqtisodiy  adabiyotlarda,  ayniqsa  rivojlangan  mamlakatlarda  chop 

etilgan  adabiyotlarda,  pulning  to‗lov  vositasi  funksiyasi,  uning  alohida  funksiyasi 

sifatida  e‘tirof  etilmaydi.  Pulning  ushbu  funksiyasi  uning  muomala  vositasi 

funksiyasi bilan hamoxong tarzda o‗rganiladi.Pulning ikkita funksiyasi bir – biriga 

qo‗shib  o‗rganilganda  «…pul  tovarlar  va  xizmatlarning  to‗lovi  va  qarzlarning 

to‗lov vositasi»

31

 tarzida ta‘kidlanadi. 

                                                 

31

Долан Э., Кэмпбелл., Кэмпбелл Р. Деньги банковское дело и денежно – кредитная политика. –

М.: Профико, 1991. –С. Шунингдек, Харриса Л. Денежная теория. –М.: Прогресс, 1990. –С.82.  

 

---

Nazarimizda,  rivojlangan  mamlakatlar  iqtisodchilari  tomonidan  pulning 

to‗lov vositasi va muomala vositasi funksiyalarini bir  – biriga qo‗shib yuborilishi 

natijasida,  uning  to‗lov  vositasi  funksiyasini  e‘tirof  etilmasliklari  maqsadga 

muvofiq emas. 

Pul  o‗zining  muomala  va  to‗lov  vositasi  funksiyalarini  bajarmagan  vaqtda