Қ. Муртазоев кўчаси, 11-уй

Катталик бирликларни хосил килиш, кайта тиклаш ва уларнинг ўлчамларини узатиш.


Ўлчанадиган катталикнинг ўлчами (размери) унинг миқдорий характеристикаси бўлиб хизмат қилади.
Бирон физик катталикнинг ўлчами тўғрисида тасаввурга эга бўлиш учун шу ўлчамнинг қай даражада аҳамиятга эга эканлигидан келиб чиққан ҳолда 3 хил шкаладан фойдаланиш мумкин. Бир размернинг иккинчи бир размердан қанчалик катта (кичик) ёки неча марта катта (кичик) эканлигини эътиборга олмасдан маълумотга эга бўлишда тартиб шкаласидан фойдаланиш мумкин.
Масалан: Ўқув столи ўтиргичдан катта ёки оғирроқ. Шу тасаввўрнинг ўзи етарли.
Физик катталикнинг ўсиш ёки камайиш тартибида жойлашишини ҳосил қилишда тартиб шкаласидан фойдаланилади.
Тартиб шкаласида маълум бир нуқтада информацияни олиш учун таянч нуқталарини ҳосил қилиш мумкин. Масалан: Студентнинг билимини аниқлаш пайтида қониқарсиз, қониқарли, яхши ва аъло баҳолар қўйилади. Ана шу баҳоларни белгилайдиган нуқта таянч нуқтаси дейилади.
Бундан ташқари оралиқ шкала ҳам мавжуд.
Бу шкала бўйича нафақат бир размернинг иккинчисидан катталиги тўғрисида, балки қанча катталиги тўғрисида ҳам маълумотга эга бўлиш мумкин. Ернинг қуёш атрофида айланиш вақти (йил), ернинг ўз ўқи атрофида айланиш вақти (сутка).
Нисбатлар шкаласи бўйича бир размернинг иккинчисидан нафақат қанчага катталиги тўғрисида, балки неча марта катта эканлиги тўғрисида ҳам маълумотга эга бўлиш мумкин. Бунга температуралар шкалаларини мисол қилиб келтириш мумкин.
Битта оралиқни қанчага булинганидан боғлиқ ҳолда битта размер бир неча хил кўринишда ёзилиши мумкин.
1 м = 100 см = 1000 мм = 0,001 км
Улар ўлчанадиган катталикнинг қийматлари дейилади. Шундай қилиб ўлчанадиган катталикнинг қиймати - бу ўлчамнинг маълум ўлчов бирликларида ифодаланишидир. Ўлчов бирлиги таркибидаги сон ўлчанадиган катталикнинг сон қиймати дейилади.
У қанча бирликка ўлчам нолдан катта ёки неча марта бирликдан катта эканлигини кўрсатади. Агар 0,5 килограмм, 20 секунд, 8,2 сўм, 6 балл, 400 озуқа бирлиги-ўлчанадиган катталикнинг айрим қийматлари бўлса, унда иштирок этадиган ажратилган сонлар эса шу катталикларнинг сон қийматларидир. Шундай қилиб,ўлчанадиган катталикнинг қиймати Q унинг сон қиймати q ва ўлчов бирлиги сифатида қабул қилинган айрим [Q] ўлчам орқали аниқланади:
Q = q [Q];
бу ерда: Q - ўлчанадиган катталик, q - ўз навбатида сон қиймати, [Q] - ўлчов бирлиги.
[Q] нинг ортиши ёки камайиши q нинг тескари пропорционалликда ўзгаришига олиб келади. Шунинг учун ўлчанаётган катталикнинг қиймати ўлчанадиган катталик ўлчами сингари танланган ўлчов бирлигига боғлиқ эмас.
Метрологияда «узунлик ўлчами», «масса ўлчами» деган иборалардан фойдаланилмайди. Чунки узунлик ва масса катталиклар ҳисобланади. Оддий қилиб ўзунлик, масса, вақт, тезлик деб айтиш қабул қилинган. Масалан масса 10 кг га тенг, тезлик 15 м/с.