“ ИҚтисодий таълимотлар тарихи

инъикосини
топган ва улар жаҳон иқтисодий ғоялари ривожига алоҳида ҳисса қўшган 
шахслардир. 
Иқтисодий таълимотлар тарихи фани бўйича яратилган адабиѐтларга тухталадиган 
бўлсак, бу масала ўзбек ўқувчилари учун энг нозиқ масала дейиш мумкин. 
1997 йили «Фан» нашриѐти томонидан эълон қилинган ўқув қўлланмадан (2000 
нусха) сўнг, 2001 йилда Тошкент молия институти томонидан ҳам қўлланма (300 нусха) 
босилиб чиққан. 
2001 й. К.Йулдошев ва К. Муфтойдиновлар томонидан «Иқтисодий таълимотлар 
тарихидан» 
номли 
қўлланмада 
Шарқ 
иқтисодий 
ғоялари 
таҳлил 
этилади. 
Ю.Б.Юсуповнинг рус тилида (1999) чоп этилган маърузалар матни ҳам диққатга 
сазовардир. 
2002 й. Дастлабки дарслик ҳам яратилди. 
Илмий даврлаш 
Иқтисодий таълимотлар тарихини
ўрганишда маълум даврлаш тизимидан 
фойдаланилади.
Таниқли иқтисодчи олим Ж.К.Гэлбрейт: «Амалда иқтисодий ғоялар ўз даври ва 
вужудга келиш жойининг махсули бўлиб, улар билан чамбарчас боглангандир; бу 
ғояларни улар тушунтириб бераѐтган дунѐдан мустақил равишда ажратиб қараш мумкин 
эмас; бу дунѐ эса доимо ўзгаришда бўлади, агар бу ғоялар ўз максадларига тўла жавоб 
беришни кўзласалар, доимо шунга мос равишда ўзгариб туришлари керак», деб ѐзган эди. 
Капитализм, бозор муносабатлари даврида хўжалик ва ижтимоий ҳаѐтда 
байналмилаллик (интернационализм) кучайганлиги туфайли, иқтисодий фикрнинг 
ривожланиши ҳам ягона жаҳон жараѐнига айлана бошлади. Окибатда, классик иқтисодий 
мактаб асосчилари В.Петти, А.Смит ва Д.Рикардонинг қарашлари қисқа вақт ичида бутун 
жаҳонга маълум бўлди, ваҳоланки ундан аввалги кўпгина назариялар айрим 
мамлакатларда кўпчиликка маълум бўлмасдан «ўлик мол» сифатида ѐтган. 
Fарб мамлакатларида юзага келган «Экономикс» ва бошқа тадқиқотлар барчанинг 
диққат-эътиборини жалб килмокда. 

---

6 
Қадимдан то ҳозирги давргача минглаб турли-туман иқтисодий ғоя, қараш, 
концепция, назария, таълимотлар вужудга келганлиги аниқ. Уларнинг барчасини тўла 
ўрганиш алоҳида мавзу, махсус муаммо. Шу мақсадда янги-янги тадқиқотлар олиб 
бориш, таҳлил этиш ва умумлаштириб эълон қилиш зарур, бу якин келажак вазифаси 
сифатида қабул қилиниши мумкин. 
Аммо ҳозирги давргача жамланган барча иқтисодий ғояларни маълум системага 
солиш ва шу асосда ўрганиш мақбулдир. Аммо ўтган давр ҳодисалари ва ғояларини 
ҳозирги замон қарашлари «қолипи»га зўрма-зўраки келиштириш, мослаштириш мумкин 
эмас. 
Бу 
тарихни 
вульгар 
замонавийлаштиришга, 
ўрганилаѐтган 
даврнинг 
хусусиятларини инкор этишга олиб келади. 
Бу фан доим ривожланишда бўлиб, бир-бирини тўлдирувчи эволюцион (мавжуд 
ғояларнинг янада чуқурроқ такомиллашуви) ва инқилобий (бутунлай янгича 
концепциялар вужудга келиши) йўллари мавжуд. Инқилобий ўзгаришга мисол сифатида 
А.Смит ва унинг издошлари ғоялари, маржиналистик тўнтариш, янги классик йўналиш 
(А.Маршалл), Ж.М.Кейнснинг иқтисодий қарашларини келтириш мумкин. Ўтиш даври 
иқтисодиѐти бўйича ғоялар ҳозирги даврнинг муҳим қарашлари мажмуасига киради ва 
ниҳоятда долзарбдир, бу масала бизда Ўзбекистон мисолида қараб чиқилди. 
Таниқли давлат арбоби Уинстон Черчилл (1874-1965) «Қаерга боришимизни билиш 
учун, қаердан чиққан эканлигимизни билишимиз керак», деб айтган эди. Бу ғоя ниҳоятда 
аҳамиятли бўлиб, босиб ўтилган йўлни тўғри баҳолаш ва келажак истиқболини кўзлаш 
ҳакида гап боради. 
Иқтисодчиларнинг тадқиқотларидаги асосий бош ғоя - жамият, инсоният, айрим 
шахсларнинг бойлиги масаласидир. Мақсад бир, лекин унга элтадиган йўллар ниҳоятда 
хилма-хил эканлигини кўрамиз. Илк капиталистик муносабатлар вужудга келган давргача 
(XV аср) бўлган иқтисодий ғоялардаги умумийлик шуки, барча донишмандлар ва 
уларнинг ѐзган асарларида меҳнат ва ер бойликнинг асосий воситаси эканлиги турли 
йўллар билан талқин этилади, уларда ишлаб чиқариш соҳаси асосий деб ҳисобланган. 
XV-XVII асрларда (қисман XVIII аср бошларида) янги иқтисодий таълимот -