“ ИҚтисодий таълимотлар тарихи

3-Мавзу. Илк классик мактабнинг вужудга келиши давридаги
таълимотлар (2 соат) 
 
РЕЖА 
1.
Англия ва Францияда классик иқтисодий мактаб вужудга келишининг шарт-
шароитлари 
2.
В.Петти - Англия классик иқтисодий мактабининг асосчиси 
3.
XVII-XVIII асрларда Франция тараққиѐтининг хусусиятлари ва унинг 
П.Буагильбер қарашларида акс этиши 
4.
Физиократизм. Ф.Кенэ ва А.Тюргонинг иқтисодий таълимотлари 
 
1. АНГЛИЯ ВА ФРАНЦИЯДА КЛАССИК ИҚТИСОДИЙ МАКТАБ ВУЖУДГА 
КЕЛИШИНИНГ ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ 
XVII-XVIII асрларда Fарбий Европада саноатнинг тез ривожланиши мануфактура 
давридаги (ташқи савдо ривожига тўсиқ) протекционизм сиѐсати ва (тадбиркорлик 
ташаббусини бўғувчи) давлатнинг иқтисодий ҳомийлигига муҳтожлик йўқолди. 
Англиядаги XVIII аср ўрталаридаги саноат инқилоби жамоатчилик диққатини савдодан 
индустрияга жалб этди. Ишлаб чиқариш тадбиркорларни даромад олишнинг асосий 
манбаи сифатида янада кўпроқ қизиқтира бошлади. Аввалдан маълум инқилобий ғоялар 

---

41 
амалий талабларга жавоб бермай қолди. Иқтисодий эркинлаштириш концепцияси янги 
ғоянинг асоси эди. 
Меркантилизм ўрнига 
классик
(лот. намунали, ҳақиқий) иқтисодий мактаб 
вужудга келди. Чунки аввалги таълимот саноатлашаѐтган соҳибкорлар талабларига жавоб 
бермай
қўйди («Классик мактаб» атамаси К.Маркс томонидан берилган). Пайдо 
бўлаѐтган янги муаммоларни ҳал этиш янги йўналиш тарафдорлари зиммасига тўғри 
келди. Унинг намояндалари ўз илмий тадқиқотларининг асоси қилиб кишиликнинг 
ишлаб чиқариш соҳасини олдилар ва капитализмни илмий таҳлил қилиш бўйича 
дастлабки муҳим қадамни қўйдилар. Классик мактаб ишлаб чиқаришнинг янги усули 
шаклланаѐтган ва мустаҳкамланаѐтган даврда вужудга келди. Капитализм айрим 
мамлакатларда тарихий шарт-шароитларга мос равишда феодал муносабатларнинг 
сақланганлик даражасига қараб турлича ривожланди. Бу жараѐнлар дастлаб XVI асрда 
Англияда рўй бера бошлади. Феодализм емирилиб, унинг заминида капиталистик, яъни 
бозор муносабатлари шакллана борди. Уй ҳунармандчилиги урнига 
мануфактура
нинг 
кириб келиши катта ижобий воқеа бўлди. Тарих, халқ хўжалиги тарихи ва бошқа 
ижтимоий фанларни ўқиганда ҳунармандчилик, цех ва мануфактура нима эканлиги баѐн 
этилади, уй ҳунармандчилигида ҳамма асосий ишлар бир одам ѐки оила томонидан 
бажарилган (хом ашѐни тайѐрлаш, қайта ишлаш, сотиш...), унда аниқ меҳнат тақсимоти 
йўқ, мануфактурада эса (
manu
- қул, 
facture
- тайѐрлаш) меҳнат тақсимоти, кооперация, 
ѐлланма ишчи кучи, демак, капиталистик ишлаб чиқаришнинг куртаклари пайдо бўлди. 
XVI асрдан бошлаб дастлаб Англияда деҳқонларнинг ердан маҳрум қилиниши (ер йирик 
лендлордлар қўлига ўта бошлади) рўй берди,