• Coreldraw • pho to s h o p

44.1. Boltli va shpilkali birikmaiarni bajarishga oid 
tavsiyalar va uslubiy ko‘rsatmalar
Bunday vazifalami bajarish uchun bir-biriga mahkamlanadigan 
detallaming qalinligi, standart bolt va shpilkaning sterjen qismini uzun- 
ligi hamda ularga o‘yilgan standart rezbalaming oicham i beriladi.
Bolt, shpilka va gaykalaming qolgan oichamlari ularga oid tegish- 
li standartlar jadvalidan olinishi chizmachilik fanidan m aium . Shuning-
232

---

dek, birikmalami soddalashtirib tasvirlashda ulaming o‘lchamlari, rezba 
diametriga nisbatan hisoblash asosida aniqlanishi ham ma’lum.
20- 
rasmda boltli va shpilkah birikmalaming konstruktiv bajaril­
gan modellariga misol keltirilgan.
20- rasm.
44.2. Buyumlar-yig‘ma birliklarning yig‘ish chizmalarini 
bajarishga oid tavsiyalar va uslubiy ko‘rsatmalar20,21
Buyumlaming yig‘ish chizmalarini kompyuterda bajarishdan aso­
siy maqsad:
- talabalaming eskiz tuzishga oid tushuncha, ko‘nikma va malaka- 
larini mustahkamlash;
- yig‘ish chizmalarini bajarishga oid konstruktorlik hujjatlarining 
Davlat standartlari tomonidan qo‘yilgan soddalashtirishlar va shartli- 
liklami yanada chuqurroq o‘rganish. Ulardan buyumlaming yig‘ish chiz- 
malarini bajarishda to‘liqroq foydalanish;
- talabalik davrida va keyingi ishlab chiqarish jarayonida ijodiy 
izlanishlar asosida, yaratiladigan yangi buyum va ular detallarini komp­
yuterda konstruksiyalash hamda ulaming yig‘ish chizmalarini bajarish 
malakalarini shakllantirish va oshirish.
M aium ki, ishlab chiqarishda biror buyumni loyihalash, ya’ni 
uning tarkibiga kiruvchi detallami konstruksiyalash va yig‘ish chizmala-
20 Yu.Qirg'izbovev va boshqalar. «Texnik chizmachilik kursi», Toshkent, 0 ‘qituvchi, 1987y. 
367 bet, 280-292 bet.
21 X.Rixsibayeva va b. Chizmachilik (buyumning yig'ish chizmalarini bajarish). Nizomiy 
nomidagi TDPU Rizografi, 2014 y. 55 bet.
233

---

rini bajarish uchun konstmktorlardan juda katta ijodkorlik va izlanuv- 
chanlik, mahorat hamda malaka va tajribaga ega bo‘lishni taqazo etadi. 
Shuning uchun o‘quv jarayonida talabalarga buyumlami loyihalash 
bilimlarini o‘rgatish maqsadida, ya’ni dastlabki tushunchalami shakl- 
lantirish uchun tarkibi 5-6 ta detallardan iborat boigan buyumlarning 
yig‘ish chizmalarini bajarishga oid vazifalar beriladi. Bunda vazifa vari- 
antlarining asosiy qismini avval foydalanishda bo‘lib, yaroqsiz holatga 
kelib qolgan suv va havo o‘tkazish tizimida foydalaniladigan kran, ventii 
va saqlagich klapanlar kabi uzellar (buyumlar) tashkil qiladi. Shu bois 
bunday buyumlarning ayrim tarkibiy qismlari bo‘lmasligi ham mumkin.
M a’lumki, mashinasozlik cliizmachiligi fanining rejasini bajarish- 
da yig‘ish chizmalarini bajarish alohida o‘rin tutadi. Bu vazifa quyidagi 
ikki bosqichda bajariladi:
1- bosqich:
Y ig‘ma birlik tarkibiga kiruvchi standart detallar (bolt, gayka, 
shpilka, shayba, vint va hokazo)dan tashqari barcha detallaming eskizi 
bajariladi. Ular buyumlami yig‘ish chizmasini bajarish uchun asosiy 
hujjat bo‘lganligi uchun yig‘ish chizmasini tarkibiga kimvchi standart 
bo‘lmagan detallaming eskizi tuziladi. Bu eskizlar kompyuter grafi- 
kasida qo‘lda bajarilgan birinchi va oxirgi chizma bo‘ladi.
2- bosqich:
Yig‘ma birlik-buyumning yig'ish chizmasi, 1- bosqichda chizma as- 
boblari ishlatilmay tuzilgan detallaming eskizlari va ularga qo‘yilgan o‘l- 
chamlar asosida, masshtabda chizmachilik asboblari yordamida bajariladi.
Talabalarga metodik yordam sifatida va 
yig‘ish chizmasini amalda tuzish namunasini 
ko‘rsatish maqsadida, biror buyum, masalan 
“Ventii” olib uning bajarilishini ко‘rib chiqa­
miz. Yuqorida ta’kidlanganidek, buyumning 
yig‘ish chizmasi ikki bosqichda, ya’ni avval 
buyum tarkibiga kiruvchi detallaming eskiz­
lari, so‘ngra uning yig‘ish chizmasi bajariladi.
Buyum detallarining eskizini quyidagi 
tartibda bajarish tavsiya etiladi:
1. 
Buyum diqqat bilan ko‘zdan kechi- 
riladi, uning vazifasi, ishlash prinsipi va kons- 
truktiv tuzilishi va xususiyatlari aniqlanadi,
21-rasm.
234

---

2. Buyum tag yig‘ma birlik va detallarga ajratiladi, 22- rasm. 
Ulaming konstruktiv tuzilishi, elementlari, bir-biri bilan o‘zaro
birikish usullari, nomi va materiali aniqlanadi.
3. Buyumning tarkiibiga kiruvchi nostandart detallaming har birini 
eskizi alohida formatlarda tuziladi, 23-27 rasmlar. (Standart detallaming 
eskizlari tuzilmaydi). 23- rasmda vtulka va klapan uchun asosiy yo- 
zuvlaii ko‘rsatilmadi.
Bu bosqichda o‘zaro birikuvchi ynza sirtlaming oichamlari teng 
boiadi. Masalan: qopqoqning (26- rasm) zichlagich toidiriladigan 
teshik oichami, siquvchi vtulkani unga kimvchi silindr yuzasining 
diametri (014)ga teng boiadi. Qopqoqning uchidagi rezba diametri 
ustama gaykaning rezba oicham i (M22x2)ga, asosidagi rezba oichami, 
korpusga burab o‘tqaziladigan vertikal teshik rezba oichami (M24)ga 
teng boiadi. 0 ‘rtasidagi teshikka o‘yilgan rezba oicham i esa, 
Shpindelning rezba oichami (M12)ga teng boiadi.
____
22- rasm.
235

---