“ byudjet hisobi va g’aznachilik” fakulteti “elektron tijorat va raqamli iqtisod” kafedrasi

 
 
Davlat - xaridorga (G2S):  

 
ijtimoiy  xizmat  tizimi  (nafaka,  moddiy  yordam,  imtiyozlar  va  x.z.); 
kommunal xizmat tizimi;  

 
yuridik va axborot-ma’lumot xizmati;  

 
hududiy axborot tizimi.
 
Davlat - davlatga (G2G):  
-
 
saylovlar; 
-
 
bojxona,  soliq,  huquqni  muhofaza  qilish  sohasi  va  boshqarishni 
avtomatlashtirish;  
-
 
hamkorlik tizimi;  
-
 
hududiy axborot tizimi. 
Elektron va an‘anaviy tijorat. 
An‘anaviy va elekton tijorat ko’rinishlari o’zaro munosabatlarining sxemasi qanday? 
Elktron  tijorat  rivojlanishining  boshlang’ich  bosqichlarida  ―on-layn  rejimiga chiqish‖ 

---

46 
 
korxonaning  o’z  veb-saytini  ishga  tushurishini  bildirgan.  Lekin  ko’p  o’tmay 
korxonalar  saytini  shunchaki  ishga  tushirish  internet  tarmog’ida  korxonaning 
marketing  strategiyasisiz  va  tashkiliy  omillarni  xisobga  olmasdan  samarali 
bo’lmasligini  tez  orada  tushundilar.  Bunday  omillardan  an‘anaviy  va  elektron 
ko’rinishlari o’zaro munosabatlari muhimlaridan biri hisoblanadi (rasm.4.4.). 
An‘anaviy  va  elektron  biznes  ko’rinishlarining  o’zaro  munosabatlari  odamlarga, 
tizimlarga,  resurslarga  va  mijozlarga  nisbatan  har  xpl  talablarni  nazarda  tutadi. 
Biznesning  etakchi  xolatiga  odamlar,  resurslar,  tizimlar  va  mijozlar  moslashuvi 
natijalarini  o’lchovchi  mos  vositalar  yo’q  bo’lgan  holda  strategik  maqsadlarga 
erishish  mumkin  emas.  Elektron  biznes  an‘anaviy  biznesdan  mustaqil  ravishda 
mavjud  bo’lgan  alohida  biznes  ko’rinishiga  aylanganda  o’zgacha  yondashuv  talab 
qiladi. Masalan, tovarlarni an‘anaviy zanjir ishtirokchilari (distribyutor va ommaviy 
sotuvchilar)  orqali  sotadigan  ishlab  chiqaruvchi  birdan  ularni  tarmoq  orqali 
to’g’ridan-to’g’ri  taklif  qilishga  qaror  qiladi.  Tashkilot  an‘anaviy  zanjir 
ishtirokchilarining  salbiy  (negativ)  reaksiyasini  chetda  qoldirib,  taqsimlashning 
odatiy  jarayonini  saqlab  qolgan  holda  tashkilot  mijozlarga  yangi  usulda  xizmat 
ko’rsata  olmaydi.  Elektron  biznes  strategiyasining  samarali  ishlashiga  imkon 
beradigan  tizimlarni  ko’rib  chiqish,  yaratish  va  ularni  an‘anaviy  operatorlar  bilan 
bog’lash zarur. Agar bu tizimlarni birlashtirilmasa, ishni olib borishning ikkala usuli 
(an‘anaviy va elektron) katta zarar ko’rishi mumkin. 
 
An‘anaviy  biznes  –  korxona  tovarlar  ishlab  chiqaradi  va  ularni  an‘anaviy 
kanallar orqali sotadi. 
Bir qismi elektron tijoratdagi an‘anaviy tijorat. Masalan, do’konlarda savdo va 
tarmoqda kataloglar taklifi. 
Qandaydir darajada tarmoqqa integratsiyalashgan an‘anaviy biznes. Masalan,   
distribyutorlar orqali savdo, ba‘zi ta‘mnotchilar extranet orqali bog’langan. 
Intensiv integrashtirilgan elektron faoliyatli an’anaviy tijorat. Masalan,  
distribyutorlar orqali savdo va tarmoq – barcha ta‘minotchilar extranet orqali 
ulangan. 
An‘anaviy tijorat elektron tijoratga aylanadi: mahsulotlar, xizmatlar elektron 
usulda etkaziladi. 
 
Rasm 4.2. An‘anaviy va elektron tijorat ko’rinishlarining o’zaro munosabatlari 
sxemasi. 
Ko’pchilik an‘anaviy korxonalar Internet inqilobini qabul qilishga qodir emas bo’lib 
chiqdilar.  Ular  elektron  tijoratni  yuritish  uchun  barcha  kerakli  resurslarga  ega 
bo’lsalar ham o’zlari uchun yangi tijorat sohasini o’zlashtirishda hal qiluvchi qadamni 

---

47 
 
amalga  oshirmayaptilar.  Ba‘zilar  tijorat  va  sanoat  inqilobiga  ega  jamiyatga  ta‘sir 
qilish ko’lami bo’yicha internet inqilobini taqqoslaydilar. Bu inqilobdan korxonalar, 
tashkilotlar va iste‘molchilar ham foydaga ega bo’ladilar. 
Korxona uchun elektron tijorat foydasini quyidagicha ko’rsatish mumkin
: 
-
 
Elektron  tijorat  bozor  chegaralarini  kengaytiradi.  Korxona  xatto  katta 
bo’lmagan  sarmoya  bilan  mijozlarga  global  ko’lamda  xizmat  ko’rsatishi  mumkin. 
1997  yildayoq  aviaqurilish  giganti  Boeing  kompaniyasi  o’z  ta‘minotchisi  sifatida 
kichik Venger firmani tanladi. U nafaqat buyurtmani sifatli bajardi, balki uskunalarni 
vaqtida  va  ancha  arzon  narxda  etkazib  bera  oldi.  Bu  aloqa  elektron  tender  orqali 
amalga oshirilgan. 
-
 
Elektron  tijorat  axborotni  olish,  qayta  ishlash  va  saqlash  kechikishlarini 
kamaytiradi. SHu bilan administrativ xarajatlarni kamaytiradi. 
-
 
Elektron  biznes  korxonalarga  tor  doira  mutaxassisligida  faoliyat  yuritishga 
imkonberadi. 
-
 
Elektron tijorat zaxiraning kamayishi xisobiga qo’shimcha xarajatlarni sezilarli 
pasaytirishga  imkon  beradi.  Mijozning  aniq  so’rovidan  so’ng  ishlab  chiqarish 
boshlanadi. 
-
 
Elektron  tijorat  umumiylashtirilishi  buyutmaga  asosan  ishlab  chiqarishga 
imkon yaratadi. Bu bilan korxonaning raqobat qilish imkoniyatlarini oshiradi. 
-
 
Biznes jarayonlarning tezlashishi korxonaning barcha ishchilari unumdorligini 
sezilarli darajada oshirishga imkon beradi. 
-
 
Vaqtning  real  ko’lamida  interaktivlik  muvofiqlikning  mumkinligi.  Internetda 
aloqa ikki tomonlama bo’lib, real vaqtda yuz beradi va axborot tizimlari muvofiqligi 
bilan ta‘minlanadi. Bu marketing qarorlarini qabul qilishda prinsipial jihatdan muhim 
hisoblanadi.  Bu  xususiyatlar  marketologga  real  vaqtdako’pgina  muammolarni 
(masalan, narx belgilash) hal qilishga imkon beradi. 
-
 
Elektron  tijorat  texnologiyalari  mijozlar  bilan  o’zaro  aloqalarni  operativligini 
oshirishga,  mijozlarning  katta  soni  bilan  bir  vaqtning  o’zida  ishlash  imkoniyati, 
mijozlar bilan paralell muloqot qilish imkoniyatigayo’l ochib beradi. 
-
 
Bundan  tashqari  hamkorliklar  imkoniyatlarini  kengaytirish,  ta‘minotchilar  va 
mijozlar bilan uzoq muddatli munosabatlar o’rnatish, axborotdan erkin foydalanishni 
kengaytirish v.h.larni foydaga kiritish mumkin.