Ⅰ bob. Muhandislik terminlarini o`qitishning livodidaktik asoslari

1.3-§. Muhandislik terminlarini o`qitishning lingvodidaktik asoslari.
An'anaga ko'ra, chet el fuqarolari uchun klassik tayyorgarlik fakultetlari (M.V. Lomonosov nomidagi Moskva davlat universiteti, Sankt-Peterburg davlat pedagogika universiteti, Rossiya xalqlar do'stligi universiteti, MADI) XX asrning 60-yillaridan boshlab "mutaxassislik tili" aspektini jiddiy ravishda rivojlantirmoqda. 1990-yillarda yangi tashkil etilgan tayyorgarlik fakultetlarida O`zbekistonda xorijlik talabalarga o`zbek tili asosan umumiy bilim tili asosida o‘qitiladi. Ammo ta'lim tizimida yuzaga kelgan vaziyat oliy o'quv yurtlariga ma'lum bir ijtimoiy buyurtmani, ya'ni chet ellik talabalarni turli yo'nalishdagi, shu jumladan muhandislik universitetlarida o'qish uchun tayyorgarlik bo'limlarida tayyorlashni talab qiladi.Bu shart ingliz tilini chet tili sifatida o‘qitishga e’tiborni to‘liq o‘zgartirishni va mutaxassislik tilini o‘qitishga qaytishni talab qiladi. Shu bilan birga, talabalar va o'qituvchilarning ushbu qo'shma ishini baholash butun O`zbekiston bo'ylab Ta'lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan yagona test tizimi formatida amalga oshiriladi.
Ta'riflangan tendentsiyalarni hisobga olgan holda, chet ellik talabalarni Toshkent davlat texnika universitetining turli fakultetlarida magistraturada keyingi ta'limga tayyorlash zarurati. N.E. Bauman - bizning lingvodidaktik kontseptsiyamiz asosida xorijiy muhandislik profillarini o'qitish bo'yicha ingliz muhandislik tili kafedrasi o'qituvchilari tomonidan O`zbekiston Texnika universitetining tayyorgarlik fakulteti kafedrasi talabalari f.f.n. N.E. Tsvetova rahbarligida universitetdan oldingi tayyorgarlik bosqichida chet ellik muhandislik talabalariga ingliz tilini o'rgatish bo'yicha tajriba o'tkazdi. Tajriba ob'ektlari sifatida ingliz tili, yoshi, holati va intellektual qobiliyatlari bo'yicha boshlang'ich tayyorgarlik darajasida farq qiluvchi uchta talabalar guruhi aniqlandi. Tajribada chet el auditoriyasida 20 yildan ortiq ish tajribasiga ega 5 nafar ingliz tili kafedrasi o‘qituvchilari ishtirok etdi. Shulardan 3 nafari filologiya-pedagogika fanlari nomzodi, 2 nafari davlat diplomiga ega sinovchilardir.
Nazorat sifatida sinovdan o'tkazishni hisobga olgan holda, ushbu modelni ishlab chiquvchilar chet ellik muhandislik talabalariga professional muloqotni o'rgatish uchun bizning lingvodidaktik konsepsiyamizning quyidagi qoidalarini qabul qildilar:
1. Amaliyotda bu talabalarning tinglash va gapirishni yanada qiyinroq o'zlashtirishi, shuningdek, analitik fikrlash uslubining boshqa xarakterli xususiyatlari qayd etilganligi sababli, o'qitishda asosiy e'tibor chet ellik muhandislik talabalarining kognitiv uslubiga qaratildi. Ushbu kontingent talabalarining ma'lum fikrlash strategiyalariga kognitiv moyilligining o'ziga xosligi bo'yicha o'z pozitsiyangizdan amaliy foydalanishning o'ziga xos o'qituvchining darsida ushbu fikrlash uslubi vakillarining asosiy xususiyatlari ro'yxati flomaster bilan yozilgan plakatga doimiy havola qilib boriladi.
Muhandislik talabalarining xususiyatlari:
- ehtiyotkorlik bilan, lekin sekin ishlang (“O'ylab ko'raylik!”)
- o'lchovli fikrlash usuli:
- bir vaqtdagi nutq - "ma'nilik";
Quyidagi hollarda suhbatga kirishga urinishlar kamdan-kam muvaffaqiyatli bo'ladi:
- tinglash qobiliyatlari sekin rivojlanadi;
- uzoq muddatli xotira grammatikani diqqat bilan boshqaradigan qisqa muddatli xotiradan ko'ra yaxshiroqdir:
-shaklni idrok etish birlamchi, umumiy ma'no ikkinchi darajali;
- tartiblilik va tashqi tashkilotni qadrlash:
- venn diagrammalari va yozma tushuntirishlar:
- so'zlar ro'yxatini samarali yodlash.
Amaliyot ushbu uslubiy texnikaning katta samaradorligini ko'rsatdi: talabalar o'zlarining "og'riqli nuqtalari" ni anglab, o'zlari tanib bo'ladigan xususiyatlar ro'yxatiga faol javob berishdi va muammolardan mustaqil ravishda xalos bo'lishga harakat qilishdi. Shunday qilib, ularning inglliz tilini o'rganishdagi motivatsiyasi ortdi, bu esa chet tilini o'zlashtirish uchun zarur strategiyalarni ongli ravishda ishlab chiqishga olib keldi.
Chet til o ‘qitishning ta ’limshunoslik asoslari. Barcha o ‘quv prcdmetlarini o'qitish nazariyalari ta ’limshunoslik (didaktika) faniga asoslanishi, undan ilmiy ,,ozuqa“ olishi shubhasiz holdir. Chet tilini o‘qitish ham ta’limshunoslikka asoslanadi. Birinchi navbatda, didaktik prinsiplaming chet til o ‘rgatishga tatbiq etilishi masalasi ko ‘ndalang turadi. Metodika mohiyat e ’tibori bilan, avvalo, xususiy ta ’limshunoslik sanaladi, ikkinchi tarafdan, aniq biror chet tilni o`qitishga taqqoslaganda u umimiy metodika fani hisoblanadi. Umuman tillarni o`qitishga doir ilmiy-amaliy mulohazalar yig‘indisi lingvodidaktikani fan sifatida shakllantiradi (lingvota’limshunoslik termini, 1960-yillar oxirida Pedagogika fanlari akademiyasi qoshidagi Milliy maktablarda ingliz tili o ‘qitish ilmiy tadqiqot instituti jamoasi tomonidan chop etilgan asarlarda uchray boshlagan). Didaktika ta ’limning umumiy nazariyasi, metodika muayyan o`quv predmetini o`qitish ilmi, lingvodidaktika tillarni o`qitish umumiy nazariyasi, lingvometodika aniq bir til (o`zbek tili, rus tili, ingliz tili, arab tili)ni o`qitish ilmi sifatida farqlanadi. Didaktik qonun-qoidalari chet til o`qitishga moslab tatbiq etish yo`llarini yoritish maqsadida, eng avvalo, chet til o `quv predmetining xususiyatlarini boshqa fanlardan farqlash kerak bo`ladi.
O`rta ta’limda o`qitiladigan predmetlami shartli ravishda quyidagicha tasniflash mumkin: fan asoslaridan saboq beradigan o`quv predmetlari (mas. kimyo, biologiya, fizika, matematika, tarix, ona tili); tarbiya berishga qaratilgan o`quv predmetlari (rasm, musiqa, ashula); amaliy faoliyatni o`rgatadigan o`quv predmetlari (jismoniy tarbiya, mehnat ta’limi); til o`quv predmetlari (ona tili, ikkinchi til, chet tili). Fan asoslarini o`rgatuvchi predmetlarda o`quvchilarga asosan ushbu sohaga oid bilimlar bayon etiladi. Tarbiyaviy yo‘nalishdagi predmetlar o`quvchilarda nafosat va go`zallikni tarkib toptiradi. Faoliyatni o`rgatish predmetlari jismoniy chiniqish, mehnat qilish ko‘nikma va malakalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Lingvo-ta’limshunoslik obyekti bo`lmish ona tili, ikkinchi til va chet tili o`quv predmetlarini tahlil etganda, ular orasida mushtaraklik va keskin tafovut borligi namoyon bo`ladi. Tillar orasidagi umumiylik shundan iboratki, har uchalasini o`rganishda ham o`quvchi nutq faoliyati bilan mashg‘ul bo`ladi. Ushbu tillarda shakllangan nutq ko‘nikma va malakalari tufayli boshqa fanlar va sohalarga oid bilimlar (axborotlar) o‘zlashtiriladi. Akademik L. V.Shcherba so‘zi bilan aytganda, til o‘quv predmetlarida muloqot (kommunikativ) vazifasini bajaradi<sup>20</sup>.
Maktab sharoitida ona tili o ‘qitish o ‘zga tillarni o ‘rgatishdan shu bilan sezilarli farq qiladiki, tillarning kommunikativ funksiyasi va ta ’limiy-tarbiyaviy ahamiyati, umuman qaralganda, barchasiga tegishli, biroq bunday funksiyalaming bajarish me’yori har bir tilda turlicha. Masalan, “Ona tili” o‘quv predmetini o ‘rganish chog‘ida o`quvchilar uchun uning kommunikativ va ta’limiy-tarbiyaviy funksiyalari bir xilda ro‘yobga chiqadi. Chet tilida esa muloqot, amaliy qo`llanish yetakchi funksiya bajaradi, ta’lim va tarbiya vazifalari unga bog‘liq holda ro‘yobga chiqadi. Chunki ona tilini o`quvchi maktabgacha amaliy bilim egallaydi. Endi ona tilida yozuv va o`qish malakalari shakllanadi va og‘zaki nutq malakalari takomillashtiriladi.
Ta`limiy tomoni (til nazariyasi asoslari sistematik kursi) maxsus e’tibor bilan o`rgatiladi. Ikkinchi tilda ham amaliy malakalar avval qisman (yoki yetarli) hosil qilingan, nazariy bilimlar, albatta, ona tilidagidan kamroq hajmda bayon etiladi. Chet til o`rgatishda esa har bir ish boshidan boshlanadi, kommunikatsiyaning butunlay yangi lisoniy sistemasi shakllantiriladi. Ta’lim berishga moljallangan qoidalar (oddiy nazariy bilimlar) amaliy ko‘nikma va malakalarni egallashni tezlatish (intensifikatsiya) va yengillatish (optimizatsiya) maqsadlariga bo‘ysundiriladi. Amaliy maqsadning ro‘yobga chiqishi bevosita ta’lim-tarbiyaga o‘z ta’sirini o‘tkazadi, o‘quv jarayonidagi nutqni amaliyot (kommunikatsiya)da axborot olish berish birlamchi vazifaga aylanadi. Tillarning asosiy o‘quv maqomidagi yana bir xususiyati shundaki, ona tili tajribasi ikkinchi til o‘rganishda, so‘ngra ularning ikkovi chet tilini egallashda ijobiy va salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Mavjud ko‘nikmalarning yangi hodisani o‘zlashtirishga salbiy ko‘chishi (interferensiya) ko‘proq kuzatiladi. (“Ruhshunoslik asoslari“da mazkur masala kengroq ta’riflangan.) Ta’limshunoslikda o‘quv predmetini nima uchun (qanday maqsadda), nimani (ta’lim mazmunini), qanday qilib (metod va prinsiplar) va kimga (o‘quvchiga) o‘rgatish muammolari tadqiq etiladi.
Ta’lim maqsadi ijtimoiy munosabatlar sistemasi (jamiyat)ning buyurtmasidan kelib chiqadi. Fanshunoslikda, shuningdek, ta’limshunoslikda ham, maqsad tasavvurdagi faraziy natijadir. Kelajak kishisini oldindan tasavvur etish bilangina ta’limning maqsadi belgilanadi. Chet tilini o‘qitish maqsadlari shaxsning atroflicha rivojlanishi doirasi bilan chegaralanadi. Ushbu vazifalardan kelib chiqib, chet til o‘qitishdagi amaliy (kommunikativ), umumta`limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlar kuzatiladi o‘qitish nazariyasining navbatdagi masalasi ta’lim mazmuni mavzusiga tegishlidir.
Ta’limshunoslik qoidalariga ko‘ra, chet tili o‘qitishning xususiyatlariga monand ta’lim mazmuni aniqlanadi. Ilmiy izlanishlar ko‘rsatishicha, chet tili ta’limi mazmuni nutq malakalari, nutq mavzusi va til materialidan tarkib topadi. O‘qitish metodlari va prinsiplari ta’limshunoslikda ishlab chiqilgan. Chet til o‘rgatishda ular o‘ziga xos usulda tatbiq etiladi. Nihoyat, chet til metodikasi ta’lim jarayonining asosiy ishtirokchilari — muallim va o‘quvchi faoliyati to‘g‘risidagi ta’limshunoslik yutuqlaridan foydalanadi. Dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlarni tashkil etish yuzasidan metodik qonun-qoidalar ishlab chiqiladi. Didaktik ma’lumotlar bunda asos bo‘ladi. Chet tilini o‘qitishning tilshunoslik asoslari. “Chet tili o‘qitish“ termini, avvalroq qayd etilganidek, chet tilida nutqni o‘rgatish ma’nosini bildiradi.
Til deganda, muayyan jamoa ongida o ‘rin olgan kod (belgi)lar vositalari va ularning qo‘llanish qoidalari yig‘indisi tushuniladi (inglizcha — language, ispancha — lengua, nemischa — Sprache, fransuzcha — langue). Tilning asosiy vazifasi kishilik jamiyatida aloqa vositasi bo`lib , u belgilar sistemasidan tarkib topadi. Til tafakkurni rivojlantiruvchi, avloddan avlodga o‘tadigan madaniy-tarixiy merosni yetkazish vositasi hamdir. Til bo‘lmasa, nutqiy aloqa bo‘lmaydi, muloqot bo‘lmasa, jamiyat ham, binobarin, odam ham bo'lmasligi aniq. Nutq - tilning bevosita voqeligidir. Chet tili o‘qitishni tashkil etish uchun til va nutq tushunchalarining farqiga yetish g‘oyat muhimdir. Tildagi birliklar, ayniqsa, leksika, hajman ko‘p miqdomi tashkil etadi, kishi nutqida esa ikki-uch ming atrofida so‘z qo'llanadi. Yozuvchilar esa o‘z asarlarida 20-25 mingtagacha so‘z ishlatadilar. Ayrim tillaming lug‘aviy boyligi yarim milliongacha yetadi. Chet tilida o‘quvchilar mingtacha so‘zni aktiv egallaydilar. Til ijtimoiy, nutq esa individual hodisadir. Til, sodda qilib aytganda, birliklar va ularning aloqasi sistemasidir, nutq esa og‘zaki va yozma matndir. Tilni faqat nutq orqali o ‘rganish mumkin. Tilda harf, tovushdan tortib, to morfema, so‘z, so‘z birikmalari, gap va matngacha bo‘lgan lingvistik belgilar, nutqda esa ushbu belgilami qo‘llash tufayli axborot yetkazish imkoniyati bordir. Nutq doimo yo mahsulot, yo jarayon sifatida namoyon bo‘ladi. Matn lingvistikasi atalmish tilshunoslikning sohasi nutq birligi sifatida gapni emas, balki matn (makro va mikromatn)ni tan oladi.
Tilshunoslikda “til va nutq” dixotomiyasi olimlarning o‘nlab-yuzlab avlodi uchun tadqiqot manbayi, qizg‘in ilmiy bahslarga azaliy va abadiy sabab bo‘lib kelmoqda. Metodika tilshunoslik yutuqlaridan ijobiy foydalanadi. Masalan, strukturani tadqiq etadigan lingvistik yo‘nalish namoyandalari ijod etgan nutq namunasi tushunchasi metodikaga tezda singib ketdi. Nutq namunasi chet til o‘rgatishda asosiy birlik maqomini kasb etadi. Nutq namunasi tilning leksik, grammatik va talaffuz tomonlarini mujassamlashtiradi va qo‘llash yoki idrok etish uchun tayyor hodisa hisoblanadi. Til hodisasi sifatida nutqda yaxlit birlik darajasida qo`llanadi, uning tarkibidagi lisoniy kichik birliklar alohida-alohida mashq qilinadi. Til hodisalarini kompleks o`rganish va element (unsur)laridan qiyinchilik tug‘diradiganlarini maxsus mashqlarda qaytarish va mustahkamlashga erishiladi. O ‘rganilayotgan tilning qiyinchiliklari tilshunoslikning tillar aloqasi (kontakti) nomli tarmog‘i ilmiy natijalaridan ma’lum bo‘ladi. Quyida til hodisalarining ta’limdagi qiyinchiliklarini aniqlash va tasniflash haqida to ‘xtalib o ‘tamiz. Inson o‘z hayotida uzluksiz paydo bo`lib turadigan turli qiyinchiliklarni yengish bilan mashg‘ul bo`ladi, insonning kamolotga yetishida qiyinchiliklarga sabr-toqat bilan, aql ishlatib bardosh berishi va ulami yengib o'tishi hal qiluvchi ahamiyatga molik.
Chet tilida qiyinchiliklarini yengib, nutq faoliyati turlarini egallash maktab o‘quvchilari tajribasida uchraydigan tabiiy hodisadir. Chet tili qiyinchiliklari nutqda qo‘llanadigan til birliklarining funksional jihatdan, formal (shakl) va semantik (ma’no) tomonlarini egallashda sodir bo‘ladi. Til birligi yo funksional (tushuncha darajasida, qo‘llanishda), yo formal (yasalishda, strukturada), yo bo‘lmasa semantik (ma’no bildirishda) qiyin bo‘lishi mumkin. Ushbu tomonlarning yagona yaxlit birlikda mujassamligidan qat’i nazar, har biri qiyin yoki oson o‘rganilishi mumkin.
O‘rganiladigan til materiali birliklari metodistlar nuqtayi nazaridan ikkita katta - qiyin va oson toifalarga bo‘linadi. Oson birliklar jumlasiga o‘quvchilar til tajribasidagi til hodisalariga mushtarak (o‘xshash)lari kiritiladi. Masalan, ona tili yoki ikkinchi tilda mavjud so‘zlar bilan bir o‘zakli (internatsional) chet tili leksikasini ko‘rsatish mumkin: tennis - tennis, dollar- dollar, biznes - business kabilar; grammatika jabhasida ham oson hodisalar yetarli miqdorda topiladi. Masalan, fe’l zamonlarining funksional jihatlari yoki sifatning oddiy darajasi; talaffuz materiallari orasida ham anchagina nisbiy o‘xshashliklar mavjud: [p], [t], [k], [s], [tj] kabi fonemalar. Ko‘rsatib o‘tilgan va boshqa til tajribasidagi umumiylik hosil qiladigan hodisalarni metodika tilida potensial til materiali (potensial leksika/grammatika/talaffuz birliklari) termini bilan ifodalash mumkin. O‘quv chilarda ichki imkoniyat, ya’ni tegishli til tajribasi mavjudligi tufayli potensial birliklarni kam vaqt sarflab o‘rganishning iloji bor. Potensial hodisalarni ham tasniflash yoki tipologiyalash (toifalashtirish) mumkin. Qiyin materialni metodik tipologiyalashtirish til o‘qitish samaradorligini oshirishga bevosita daxldor. Qiyinchilik bilan o‘zlashtiriladigan til materialini o‘qitishda xatolaming kelib chiqishi muqarrardir. Demak, xatolar qiyinchilik bilan - oqibat va sababiyat munosabatida bo‘ladi. Binobarin, qiyinchiliklami bartaraf etish orqali xatolar oldi olinadi. Qiyinchiliklami oldindan aniqlab olish tadbirlari qator bosqichlardan iborat. Dastlab o‘quvchilar ongida aloqaga kiradigan til materiali (leksika, grammatika, talaffuz hodisalar) qiyosiy tahlil etiladi.
Til tajribasining tarkibiy qismlari (ona tili, ikkinchi va chet tili) taqqoslanadi. Qiyoslashdagi meta til (asosiy til) muammosi til materialining reproduktiv yoki retseptiv o‘zlashtirilishiga bog‘liq. Chet tili hodisasi reproduksiyada o‘rganilsa, meta til qilib ona tili (funksiya, semantika, forma) tanlanadi. Ona tilidan keyin ikkinchi til hodisalari, uchinchi o‘rinda chet til birliklari qiyosiy tahlilga jalb etiladi, aks holda retsepsiyada chet tilning o‘zi meta til vazifasini o‘taydi. Sof tilshunoslik uchun meta tilning farqi yo‘q. Lingvodidaktikada esa buning tafovuti katta. Chunki o‘quvchi gapirish va yozuvda funksiyadan semantikaga, so‘ngra shaklga qarab fikran harakat qiladi. Retseptiv nutq (tinglash va o‘qish)da esa tilning formal tarafiga tayanib, semantika va funksiya keltirib chiqariladi. Aloqaga kirayotgan tillardagi mushtaraklik va tafovutlami ochishda qiyoslash (kontrastiv) bosqichi natijalari kifoya qilmaydi. Undan keyin komparativ (til ichki qiyoslanishi) tahlili o‘tkaziladi. Tilning ichki hodisalari orasidagi salbiy ta’sir (interferensiya) ochiladi. Ikkala (kontrastiv va komparativ) qiyoslash statik (holatdagi) qiyinchiliklar tipologiyasini, boshqacha qilib aytganda, lingvistik tipologiyani yaratadi. Muallimlar ish tajribasida ko‘rsatishicha, statik tipologiya bilan cheklanish amaliyotda o ‘zini to‘liq oqlamaydi. Ayrim qiyin hisoblangan hodisalar oson o‘rganiladi, ba’zilari esa, aksincha - statik tipologiyada qiyin deyilgan birlik o‘quv jarayonida yengil o‘zlashtiriladi. Xullas, til materialini yana bir bosqichda tekshirib ko‘rishga ehtiyoj seziladi.
Til materiali qiyinchiliklarini oldindan aytib berishda uchinchi - diagnostik bosqichdan o‘tiladi. Xatolarning paydo bo`lish mexanizmi qo‘shimcha o ‘rganiladi. Xatolarni dinamika (harakat)dagi qiyinchiliklar, deb atash ham mumkin. Metodikada tarqalgan “xatolarning oldini olish” tushunchasi mantiqan noto‘g‘ri, chunki qiyinchiliklar oldi olinadi, xatolar bartaraf etiladi. Qiyinchilik bor ekan, uning soyasi yanglig‘ xatolar ham ro`y bo‘laveradi. Qiyinchilik yo‘qolsa, uning oldi olinsa, o‘z - o‘zidan xatoni bartaraf etish chorasi ko‘rilgan bo‘ladi. Chet tilini o‘qitish jarayonida yo‘l qo‘yilgan xatolar maxsus tasniflashtiriladi. Endi to‘rtinchi bosqichda — statikadagi (qog‘ozdagi, ya’ni nazariy, o‘ylab topilgan) qiyinchiliklar til materialini o`rganish chog‘idagi xatolar bilan sinchiklab solishtiriladi. Statik va dinamik qiyinchiliklar qo‘shma tahlili u yoki bu til birligining haqiqatan qiyin yoki osonligidan darak beradi. Oqibatda qiyinchiliklarning lingvodidaktik tipologiyasi yaratiladi.