Ðàõèìîâ Ìатназар

Buxgalteriya balansini gorizontal va vertikal tahlili

Buxgalteriya balansini gorizontal (bo’ylamasiga) va vertikal (yonlamasiga) tahlili bo’yicha olimlar tomonidan turlicha qarashlarni mavjudligi uquvchini albatta e’tiborini tortadi. Masalan; prof. M.K. Pardaev o’zining «Moliyaviy tahlil» o’quv qo’llanmasida moliyaviy tahlilning asosiy shakllari sifatida gorizontal, vertikal, dinamik, makon, nisbiy ko’rsatkichlar, omilli tahlilni keltirgan holda, shu erda gorizontal va vertikal tahlilga izox beradi.

26F
«Gorizontal tahlil - hisobot davrini o’gan yil ko’rsatkichlari bilan solishtirish»²⁷ Vertikal tahlil - tarkibiy tahlil bo’lib tahlil qilinayotgan ob’ektni barcha qismlari

27F
bo’yicha o’rganish»²⁸ dan iborat deyiladi.
E’tibor bergan bo’lsangiz, gorizontal tahlil solishtirish, toqqoslash usulining o’zidan iborat bo’lib qolmoqda.
Bizningcha, moliyaviy hisobotni gorizontal tahlili uning moliyaviy hisobot elementlari, ko’rsatkichlarini, mutlaq va nisbiy ifodalarda, xisobot davri boshiga yoki o’tgan yilga nisbatan toqqoslama o’rganishga aytiladi.
Vertikal tahlil deganda - moliyaviy hisobot, buxgalteriya balansini mutlaq va nisbiy ifodalarda tarkibiy o’rganishga aytiladi.
Tahlilda xar ikkala usul eng ko’p qtllaniladigan usul hisoblanadi. Ushbu usullar orqali kompaniya va firmalarni mulki, kapitali, majburiyatlarini umumiy va tarkibiy o’zgarishlariga baho beriladi. Umumiy o’zgarishlar buxgalteriya balansi ma’lumotlari asosida olinsa, tarkibiy o’zgarishlar bugalteriya yoki moliyaviy hisobotga «tushuntirish xati» da beriladi.
Gorizontal tahlil va vertikal tahlilni fanga olib kirgan shaxsning nomini aniq keltirish qiyin. Negaki bu usul matematik ifodani, iqtisodiy matematik usullarni iqtisodiyotda qo’llash bilan fanga kirib kelgan. Uning ilk iboralarini tahlilchilar Sheremet A.D., Sayfulin R.S.²⁹ F ,
30
Abdukarimov I.T.29F , Pardaev M.Q., Isroilov B30F., Vaxobov A., Ibragimov A.T.F , asarlarida uchratish mumkin.

32F
Buxgalteriya balansini gorizontal va vertikal tahlili yuzasidan prof. I.f.d. E Akramov o’zining «Analiz finansovogo sostoyaniya predpriyatiya»³³ kitobida gorizontal va vertikal tahlil yuzasidan prof. M.Q. Pardaev tomonidan bildirilgan fikrni to’la takrorlaydi.33F³⁴ Faqat toqqoslash bazasi bo’yichagina ular qarashdarida, farqni sezish mumkin. Ya’ni M.Q.Pardaev xisobot davri kursatkichini o’tgan davr ko’rsatkichi bilan taqqoslansa, prof. E.Akramov tomonidan uning dinamik yoki bazis davriga nisbatan o’zgarishlarini taqqoslash tavsiflanadi.


²⁷ Pardaev M.Q., Isroilov B. Moliyaviy tahlil. T.: Iqtisod iyot va xukuk dunyosi, 1999 y., 15-bet ²⁸ Pardaev M.Q., Isroilov B. Moliyaviy tahlil. T.: Iqtisod iyot va xukuk dunyosi, 1999 y., 15-bet ²⁹ Sheremet A.D., Sayfulin R.S. Metodika finansovogo analiza M.: INFRA-M 1996 g.
³⁰ Abdukarimov I.T. «Moliyaviy hisobotni o’qish va tahlil qilish yo’llari» T.: Iqtisodiyot va xuquq dunyosi, 1999 y.
³¹ Pardaev M.Q., Isroilov B. Moliyaviy tahlil. T.: Iqtisod iyot va xukuk dunyosi, 1999 y., 15-bet
³² Vaxobov A., Ibragimov A. Moliyaviy taxlil. T.: Sharq 2002 y.
³³ Akramov E. Analiz finansovogo sostoyaniya predpriyatiya. T.:GNITI, GANT , Ruz
³⁴ Pardaev M.Q., Isroilov B. Moliyaviy tahlil. T.: Iqtisod iyot va xukuk dunyosi, 1999 y., 15-bet
Dinamik tahlil gorizontal tahlildan alohida farqlanadi. Bu farqlanish M.Q.Pardaevni
«Moliyaviy tahlil» kitobida ham alohida tarkiblanadi.

3.