Ҳ. А. АрFинбоев, Ҳ. У. Абдуллаев, А. М

10.2. Атмосферанинг умумий циркуляцияси.
Ер шари устидаги катта массали ҳаво оқимларининг мажмуасига атмосферанинг умумий циркуляцияси дейилади.
Атмосферада жуда катта ҳаво массаларини Ер шарининг бир районларидан бошқа районларига олиб кетадиган (кўчирадиган) ҳаво оқимларининг мураккаб тизими мавжуд. Турлича хусусиятли ва ўлчамли ҳаво оқимлари Ер шарининг турли кенгликлардаги қисм-лари-океанлар, денгизлар, ўрмонлар, саҳролар, чўллар, қирлар, адирлар, экин майдонларининг ва улар устидаги ҳавонинг бир хил исимаганлигидан пайдо бўлган ва ҳаво ҳароратларининг турличалиги сабабли вужудга келган босим градиенти таъсирида ушлаб турилади.
Асосий ҳаво оқимларига қуйидагилар киради:
1) Тез ҳаво оқимлари-юқори тропосфера ва қуйи стратосфера оралиғидаги 50-100 м/с ва ундан ортиқ тезликда эсадиган тез ҳаво оқимларидир.
2) Турли географик кенгликлар орасида ҳаво алмашинишни таъминлайдиган циклон ва антициклонлардаги ҳаво оқимлари.
3) Пассатлар – ҳар иккала ярим шарда 25-30 кенгликлар билан экватор орасидаги тропосферада субтропик антициклонларнинг экваторга қараган қисмида экваторга томон эркин атмосферада шарқий йўналишда эсадиган шамоллар. Ер юзасида ишқаланиш кучининг таъсири сабабли пассатлар шимолий ярим шарда шимоли-шарқий ва жанубий ярим шарда жануби-шарқий йўналишларда эсадиган шамоллардир.
4) Муссонлар-тропосферанинг қуйи қатламида ер сиртининг каттагина қисми устида йўналишини йил давомида икки марта қарама-қарши томонга ёки шунга яқин ҳолатга ўзгартирадиган ҳаво оқимла-ридир. Муссонларнинг асосий йўналиши қишдан ёзга ва ёздан қишга ўтишда қарама-қаршисига ёки шунга яқин томонга ўзгаради. Тропикларда муссон шамоли ёзда денгиздан қуруқликка, қишда қуруқликдан денгизга эсади.
Ер шарида тропосферанинг юқори қисми ва стратосферада ҳаво-нинг ғарбдан-шарққа кўчиши (ғарбий шамоллар) бошқа йўналиш-дагиларга нисбатан афзал равишда тарқалган, яъни ғарбий шамоллар энг кўп кузатилади.
Бунга қутбий ва тропик кенгликларда тропосферанинг қуйи қисми ва экватор яқинидаги тропосферанинг бутун қалинлиги бўйича ингичка зона кирмайди. Бу ерда шарқий шамоллар энг кўп кузатилади (тропикларда уларни пассатлар деб аталади).
Қишда стратосферанинг барча қисмида ҳавонинг кўп кузатиладиган ғарбдан-шарққа кўчиши сақланиб қолади. Ёзда 20 км баландликлардан юқорида ғарбий шамоллар шарқий шамоллар билан алмашади (10.1 расм, а).