Ҳ. А. АрFинбоев, Ҳ. У. Абдуллаев, А. М

12.1-жадвал


Қуёш баландлигининг туш пайтидаги қийматлари, градус ҳисобида

Ҳудудларнинг номи	Қуёшнинг баландлиги саналарда
	2.III	21.VI	23.IX	22.XII
Шимолий қутб	0	23.5	0	-
Шимолий қутб доираси	23.5	47	23.5	0
Шимолий тропик	66.5	90	66.5	43
Экватор	90	66.5	90	66.5
Жанубий тропик	66.5	43	66.5	90
Жанубий қутб доираси	23.5	0	23.5	47
Жанубий қутб	0	-	0	23.5

Табиий географияда ҳудудлар (денгиз сатҳидан 200 м баланддаги ерлар) баландликлари бўйича қуйидагича бўлинади:

0-200 м	умуман паст текис ерлар
200-500 м	тепалик-баланд жой (ҳудуд) ва ясси тоғлар
500-1000 м	паст тоғлар
1000-3000 м	ўртача тоғлар
3000 м ва ундан юқори	баланд тоғлар

Иқлим шаклланишида рельеф (ер сиртининг тузилиши) муҳим аҳамиятга эга, чунки тоғ тизимлари катта ёки кичиклигига қараб ҳаво оқимларининг меъёрий ҳаракатини қийинлаштиради ва ҳаво массаларининг физикавий хусусиятларини озми-кўпми ўзгартиради. Натижада, ҳаво массасининг ҳаракатдаги физик хусусиятларига кўра узоқ-узоқларга силжиш қобилияти, яъни ер юзасида атмосфера циркуляцияси бузилади. Демак, тоғ тизимлари иқлимий чегараларни аниқ-лаши мумкин. Энг муҳими тоғ тизимларида сув заҳиралари ташкил топади.
Иқлим бўйича циклоник тизимларга умумий назар билан қарал-са, ўрта Осиё ҳудуди устига ғарбдан кириб келадиган мўътадил кенгликдаги атлантика ҳаво массаси ва жанубий-ғарбдан ўтувчи тропик илиқ ҳаво массаси асосий ёғинларни берувчи манба ҳисобланади. Бундай ҳолларда кириб келган циклоник жараёнлар мураккаблашмасдан текислик ҳудудлар тепасидан ўтиб кетади, фақат тоғларга яқинлашганда ва мажбуран тоғ қияликларидан кўтарилишида совийди ва ўзининг намлиги конденсациялашганидан булутлар пайдо бўлиб, ёғинлар ёғади. Демак, Ўзбекистоннинг текислик ҳудудларида ёғинлар-нинг кам бўлиши, тоғ олди ва айниқса тоғларда кўп бўлишини шундай деб изоҳлаш мумкин. Иқлимшунос олимлар томонидан ёғинларнинг миқдори жойларнинг, айниқса тоғ олди ва тоғ ҳудудларнинг баланд-лигига соний жиҳатдан боғлиқлигини топишган. Бунга қишлоқ хўжа-лиги учун иқлимий назардан қаралса аҳамияти каттадир.