# 3-son 2019. indd

“XALQ TA’LIMI” ilmiy-metodik jurnali. 2019. № 3.   www.xtjurnali.zn.uz
olish lozimki tasvir sifati juda yuqori darajada bo‘lmaydi. 
Fraktal  grafika  ham  hisoblanuvchi  grafika  bo‘lib,  uning  vektor  grafikadan  farqi 
shundaki, bunda hech qanday obyektlar kompyuter xotirasida saqlanmaydi. Chunki 
tasvirlar tenglamalar yoki formulalar va ularning tizimlarida hosil qilinadi. Shuning u -
chun ham xotirada tenglamalargina saqlanadi. Tenglamalarga oid parametrlar o‘zgar-
tirilishi natijasida turli tasvirlar hosil qilinadi.
Fraktal  grafika  matematik  hisoblashlar  asosida  tasvirlarni  avtomatik  yaratish  u-
chun qo‘llaniladi. Shuning uchun ham, uning asosi sifatida rasm, shakl, tasvir hosil 
qilishning dasturlash usuli tanlangan.
Bu grafika, odatda, turli jarayonlarni modellashtirish, tahlil qilish, turli qiziqtiruvchi 
dasturlar yaratishda keng qo‘llaniladi.
Fraktal grafika foydalanishda muhim bir narsani ko‘zdan qochirmaslik lozim ya’ni 
yaratilgan tasvirlar aniq bir formula asosida tuziladi va ko‘pincha takrorlanuvchi yoki 
o‘suvchi funksiyasi mavjud bo‘ladi.
Vektorli grafikada shakllarni bo‘laklarga bo‘lish chiziqli amal bo‘lgani uchun umu-
miy shakli juda ko‘p sondagi kichik fragmentlarga – splayanlarga ajraladi. Bunda har 
bir bo‘lakni ifodalash uchun eng oddiy formula (funksiyani) ajratib olish lozim. Vektorli 
grafikada shu maqsadlar uchun Bezye va NURBS chiziqlari ishlatiladi. Bu chiziqlarni 
shakli ko‘plab tekshiriluvchi nuqtalarning joylashuvi tayanch nuqtalarini interaktiv ko‘-
chirish bilan aniqlanadi. 
Misol uchun, doirani ko‘pburchakka almashtirishda ko‘pburchakning burchaklari 
soni qancha ko‘p bo‘lsa u doiraga shuncha yaqin bo‘ladi, ammo doiradagi burchak-
lar soni cheksiz marta orttirilganda xam doiraga teng bo‘la olmaydi. Malumki, har bir 
chiziqni, masalan, to‘g‘ri chiziq yoki parabolani ikki usul bilan ifodalash mumkin, grafik 
yoki geometrik bunda u tekislikda grafik ko‘rinishda bo‘ladi.
Jism tasvirini vektorli ifodalashda quyidagi ikkita asosiy dastlabki shartlar qabul qilinadi. 
•
chiziqni mumkin qadar kichik fragmentlarga bo‘lish; 
•
bo‘laklarni ifodalash uchun eng oddiy funksiya va formulalardan tanlab olish.
Tabiiyki eng oddiy funksiya, bu chiziqli holatda bo‘lib, ular yordamida tog‘ri chiziqlar 
ifodalaniladi. Chiziq rasmni yetarlicha kichik bo‘laklarga bo‘lib, hosil bo‘lgan nuqtalarni 
to‘g‘ri chiziq bo‘ylab birlashtiradi. Chekli sondagi chiziqlar yordamida xohlagan jismni 
shaklini yoki ixtiyoriy murakkab chiziqni xosil qilish mumkin. Bunday texnologiyaning 
asosiy foydali tomoni uni soddaligidadir: har bir chiziqcha uchun chekka nuqtalari koor-
dinatarini saqlash kifoya. Shu usul bilan juda murakkab katta va egri chiziqlarni ko‘plab 
nuqtalar orqali ifodalash mumkin.  
Rastrli grafikada tasvirning asosini nuqta tashkil etsa vektorli grafikada esa chiziq.
Kompyuter grafikasining quyidagi turkumlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
•
tijoratga oid;
•
namoyishlarga oid;
•
muhandislikka oid;
•
ilmiy;
•
ko‘rgazmali;
•
animatsion.
Tijoratga oid grafika elektron jadvallarda yoki berilganlar bazasidagi axborotlarni 
aks ettirish uchun xizmat qiladi. Hozirgi vaqtda bug‘galteriya hisobini yuritishda foy-
dalanib kelinmoqda. Bu axborotlar kompyuter monitor ekranida grafik, gistogramma, 
diagramma va xohlagan boshqa ko‘rinishlarda aks ettirilishi mumkin. Bunda grafiklar 

---

115
matn izohlari va ma’lum joylarda shartli belgili izohlar bilan ta’minlanadi.
Tijorat  grafikasiga  tegishli  bo‘lgan  amaliy  dasturlar  paketi  tasvirni  ekranda  tez-
da va qulay ifodalashga qaratilgan, chunki tijoratchining asosiy maqsadi axborotlarni 
qayta ishlash jarayonidagi o‘zgarishlarni tezda muhokama qilib, tegishli qarorlar qabul 
qilishdan iboratdir. Tasavvurni yanada oshirish uchun ushbu paketlarda tasvirni turli  
grafika shaklida tasvirlash imkoniyati kiritilgan. Bu esa, o‘z navbatida, barcha turdagi 
tasvirlarni ekranda birgalikda ko‘rib, tahlil qilish imkoniyatini oshiradi. Bu paketlarning 
eng ahamiyatli tomoni shundaki, ular tasvirlarni turli shaklda berishdan tashqari aks 
ettirilgan grafikalarni tahlil qilish imkoniyatini ham beradi. Shu sababli bu paketlarga 
turli matematik tahlil usullari, jumladan statistik tahlil, ehtimollar nazariyasi, iqtisodiy 
jarayonlar bashorati kabi usullar kiritilganki, ular berilgan axborot to‘plamini tahlil qi-
lish imkonini beradi. Iqtisodiyotni statistika yo‘nalishi uchun mukammal dasturiy paket 
hisoblanadi. Bu esa  ayniqsa iqtisodiy ko‘rsatgichlar bilan ishlaganda katta samara 
beradi.
Namoyish qilish grafikasi – matn, sxema, eskiz kabi hujjatlarning elektron tasvirini 
hosil qilib uni namoyish etishga tayyorlash uchun xizmat qiladi. Bu yerda eng asosiy 
vazifa – yuqori sifatli va chiroyli ko‘rinishdagi tasvirlar hosil qilishdan iborat. Bu turdagi 
grafikaning eng afzal tomoni shundaki, undagi tasvirlar to‘plami va ko‘rinishini tezda 
o‘zgartirish mumkin.
Injenerlik grafikasi bunday grafika chizmachilik, loyihalash va konstruktorlik ishla-
rini avtomatlashtirishda keng qo‘llaniladi. Injenerlik grafikasi tahlil, sintez, modellash-
tirish, chizmachilik, boshqarish va shu kabi loyihalash ishlarini avtomatlashtirishning 
hamma bosqichlarini o‘z ichiga oladi. Injenerlik grafikasi hozirgi kunda qurilish soxasini 
ajralmas qismi xisoblanadi. Shu sabab hozirgi kunda, mahsus dasturlar yordamida 
asosan mashinasozlik va ishlab chiqarishning boshqa jarayonlarida  ham qo‘llanilib 
kelinmoqda.
Ilmiy grafika ilmiy izlanishlar uchun xizmat qiladi va geografik, fizik, biologik va 
boshqa jarayonlarni tadqiq qilishda qo‘llaniladi. Ilmiy grafikaning eng asosiy maqsa-
di  ilmiy  izlanishlarda  hosil  bo‘ladigan  axborotlarni  vizuallashtirish  –  ko‘zga  ko‘rinarli 
shakl da ifodalashdir. Ayniqsa, bu yo‘nalish atom energiyasi manbalarini tadqiq qilish-
da, kosmonavtika, samolyotsozlikda, geografiya va okeanologiyada – xullas, qamrovi 
katta, tez kechadigan jarayonlarni o‘rganishda keng qo‘llaniladi. Shuningdek, ilmiy iz-
lanishlar natijalarini kerakli shaklda diagrammalar, xaritalar, jadvallar va turli matematik 
formulalar shaklida tasvirlashda ishlatilishi mumkin. Bu qulayliklar mazkur turkumni 
deyarli barcha sohalar uchun foydali ekanini ko‘rsatib beradi. 
Ko‘rgazmaviy grafika – namoyish va tijorat grafikalarining rivoji bo‘lib, shu ikkala 
grafika imkoniyatlarining yig‘indisini tashkil etadi. Bu grafika ayrim grafikalarni slaydlar 
ketma-ketligidan iborat taqdimot qilib yaratib, so‘ngra uni ma’lum vaqt ichida ekranda 
ketma-ket ko‘rgazma shaklida namoyish etadi. Har bir slaydning ekrandagi tasviri ovoz 
va vizual effektlar bilan qo‘shib olib borilishi mumkin. Bundan tashqari, tayyor grafik-
ni tahrir qilish imkoniyati ham mavjud. Shu sababli, foydalanuvchilarga katta qulaylik 
beradi.
Ayniqsa, so‘nggi vaqtlarda ushbu namoyishlarga nafaqat oddiy slaydlar, balki 
audio va video boshqa turli formatdagi ma’lumotlarni qo‘shish orqali samaradorligini 
 oshirish imkoniyati mavjud.
Animatsion  grafikada  rang  bilan  ishlashdagi  muvaffaqiyatlar  muhandislik  gra-

---

116