" " dagi sonli qarori bilan tasdiqlangan "Strategik menejment" fani dasturi asosida ishlab chiqilgan

MUSTAQIL TA’LIM UCHUN MATERIALLAR

9-mavzu

KEYS STADI

1-masala

Umumta’lim maktabida boshlang’ich sinf o’qituvchisiga 1,25 stavka o’quv yuklamasi ajratilgan bo’lsa, uning o’quv va pedagogik yuklamalari yig’indisidan iborat bo’lgan umumiy yuklamasi hajmini aniqlang

2-masala

Umumta’lim maktabida 60 ta sinf bor. Ulardan 20 foizi to’liq komplektlanmagan (o’quvchilar soni sinflar to’liqlilik me’yorining 50 foizidan kam bo’lgan) sinflar bo’lsa, maktab bo’yicha sinf rahbarligi uchun yillik xarajat summasini aniqlang.

3-masala

Tumanning barcha umumta’lim maktablari bo’yicha 2013 yil yakuniga quyidagi ma’lumotlar ma’lum bo’lsa, 2014 moliyaviy yil uchun tuman bo’yicha o’quvchilarning (jami va sinf guruhlari bo’yicha alohida) o’rtacha yillik sonini hisoblang:

		1 yanvarga	1sent yabrga	O’rt acha yillik
	Yil boshiga jami o’quvchilar soni
	shu jumladan:
	1-4-sinflardagi o’quvchilar soni	1633 0
	1 sentyabrda 1-sinfga qabul soni	3500
	Joriy o’quv yilida 4-sinfni bitiruvchilar soni	2500
	Yil boshiga 5-9-sinflardagi o’quvchilar soni	1925 0
	Joriy o’quv yilida 9-sinfni bitiruvchilar soni	2300

4-masala
Umumta’lim maktabi bo’yicha quyidagi ko’rsatkichlar ma’lum bo’lsa, pedagogik xodimlar uchun daftar tekshirganlik uchun yillik xarajat summasini aniqlang.

	Ko’rsatkichlar	o’lch ov birligi
	2014 y. 1 yanvar holatiga sinflar soni	sinf	51
	2014 y. 1 sentyabr holatiga sinflar soni	sinf	46
	Tarifikatsiya bo’yicha 1 sinfga to’g’ri keladigan daftar tekshirganlik uchun o’rtacha xarajat	so’m	4882
	Daftar tekshirganlik uchun 2014 y. 1 yanvar holatiga oylik xarajat summasi	so’m
	Daftar tekshirganlik uchun 8 oylik xarajat summasi	ming so’m
	Daftar tekshirganlik uchun 2014 y. 1 sentyabr holatiga oylik xarajat summasi	so’m
	Daftar tekshirganlik uchun 4 oylik xarajat summasi	ming so’m
	Daftar tekshirganlik uchun yillik xarajat summasi	ming so’m

5-masala Quyidagi ma’lumotlar ma’lum bo’lsa, umumta’lim maktabi bo’yicha yillik ish haqi fondini aniqlang.

1-4-sinflar uchun pedagogik stavkalar soni – 30 ta;

O’rtacha oylik ish haqi stavkasi (1-4-sinflar uchun) - 265000 so’m; 5-9-sinflar uchun pedagogik stavkalar soni – 45 ta;

O’rtacha oylik ish haqi stavkasi (5-9-sinflar uchun) - 275000 so’m

6-masala

Toshkent shahar, Chilonzor tuman xalq ta’limi bo’limining quyidagi ma’lumotlari asosida umumta’lim maktablaridagi kuni uzaytirilgan guruhlarda bolalarning ovqatlanishi uchun mahalliy budjetdan qilinadigan yillik xarajatlar summasini hisoblang.

Ko’rsatkichlar			o’lcho v birligi
Kuni uzaytirilgan guruhlar (KUG) soni			birlik	160
KUGdagi bolalar soni			kishi	4800
budjet hisobidan ovqatlanadigan (kontingentga nisbatan 17,5 foiz)	bolalar	soni	kishi
Bir bolaga kunlik oziq-ovqat me’yori			so’m	2400
Bolaning ovqatlanish kunlari soni			kun	196
Yillik ovqatlanish bola-kunlari soni			bolakun
Yillik xarajat summasi			so’m

MUSTAQIL TA’LIM UCHUN MATERIALLAR

10-mavzu

Inson taraqqiyoti indeksi haqida tez-tez so‘rab turiladigan savollar

• 
  Inson taraqqiyoti indeksi (ITI) o‘zi nima? Inson taraqqiyoti indeksi umumiy va qismlardan tashkil topgan ko‘rsatkich bo‘lib u inson taraqqiyotining uch asosiy omillaridan iborat mamlakatning o‘rtacha erishilgan yutuqlarinin o‘lchaydi: sog‘liqni saqlash, bilim va
  

daromad.

Bu indeks birinchi marta Pokistonlik iqtisodchi Maxbub ul Haq tomonidan

Nobel mukofoti laureati Amartiya Sen va boshqa ko‘zga ko‘ringan taraqqiyot mutafakkirlari bilan birgalikda birinchi marta Inson taraqqiyoti ndeksi hisoboti uchun 1990 yilda birgalikda ishlab chiqilgan.

Mazkur indeks ilgari qabul qilingan daromad darajasi va iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichi kabi mamlakat rivojlanishining ko‘rsatkichlariga muqobil sifatida kiritilgan.

• 
  Inson taraqqiyoti indeksi bizga nima haqida ma’lumot beradi?
  
• 
  Inson taraqqiyoti indeksi faqat mamlakatning iqtisodiy o‘sishinigina  emas balki uning aholisi, ularning qobiliyatlari hamda mamlakat
  
• 
  ning rivojiga baho berish uchun asosiy me’zonlar sifatida urg‘u berish uchun yaratilgan edi.
  

Inson taraqqiyoti indeksi mamlakatning milliy siyosatini belgilashda ham qo‘llanilishi mumkin. Masalan nima uchun jon boshiga bo‘lingan YAlpi milliy daromad ko‘rsatkichlari darajasi va ta’lim tizimidagi bir xil bo‘lgan ikki mamlakatda inson rivojining natijalari har xil bo‘lishi mumkin. Bagama orollari va YAngi Zellandiyada kishi boshiga daromad bir xil darajani tashkil qiladi, lekin o‘rtacha umr ko‘rish darajasi va ta’lim tizimidagi o‘qish yillari muddati ikkala mamlakatda farq qiladi va buning natijasida YAngi Zellandiyadagi Inson taraqqiyoti indeksi ko‘rsatikichi Bagama orollaridagiga qaraganda ancha yuqori darajani tashkil qiladi. Bunday hayratlanarli ziddiyatlar Xukumat siyosatidagi hal qiluvchi masalalar muxokamasini keltirib chiqarishi mumkin.

• 
  Birlamchi Inson taraqqiyoti indeksi uslubiyoti (metodologiyasi) Inson rivojining xisobotining 20 nchi nashri uchun qayta ishlab chiqildi. Xo‘sh bu qanchalik farq qiladi? Xuddi o‘tgan yillaridagi inson rivojining hisobotlari kabi
  

Inson taraqqiyoti indeksi tarkibiy qismlarga ega ko‘rsatkich bo‘lib, uch asosiy yo‘nalishdagi rivojlanish ko‘rsatkichlarini o‘lchaydi: sog‘liqni saqlash, bilim va daromad darajalari.

Avvalgi Inson taraqqiyoti indeksi hisoblash usuliga ko‘ra insonning tug‘ilgandagi o‘rtacha umr ko‘rish darajasi bilan belgilanar edi. Ta’lim yoki bilim katta yoshlilarning savodxonlik darajasi va ta’lim tizimida o‘qish darajalari bilan belgilanar edi. (Boshlang‘ich ta’limdan Oliy ta’limgacha). YAlpi ichki mahsulotga nisbatan kishi boshiga o‘rtacha daromad yoki yashash sifati darajasi mazkur mamlakatlarda AQSH dollari harid quvvati bo‘yicha hisoblab chiqilgan (PPP-US$). Inson sog‘lig‘i xali ham tug‘ilgandagi o‘rtacha umr ko‘rish darajasi bilan belgilanadi. Lekin 2010 yildagi Inson taraqqiyoti indeksi inson bilimini darajasini belgilashda 2 omilni hisobga oladi: 1) Bugungi kunda mamlakatdagi maktab yoshidagi bolaning maktabda qancha muddat o‘qiy olishi; 2) 25 va undan katta yoshdagi insonlarning o‘rta hisobda bilim olgan yillar muddati. Aholi o‘rtacha daromadini o‘lchash mezoni yalpi ichki mahsulot qiymatidan kishi boshiga YAlpi milliy daromad qiymatiga ko‘chdi. YAlpi milliy daromad o‘z ichiga chet el yordami va boshqa daromadlarni ham o‘z ichiga oladi va bu o‘z navbatida rivojlanayotgan mamlakatlardagi iqtisodiyotning holatini to‘laqonliroq tasvirlab beradi.

• 
  Nima uchun ta’lim va kishi boshiga o‘rtacha daromad ko‘rsatkichlari mezonlarini belgilash o‘zgartirilishi lozim? Ko‘rsatkich mezonlari bir necha sabablarga ko‘ra o‘zgartirildi. Masalan (ilgarigi) katta yoshlilarning savodxonlik darajasi ilgarigi Inson taraqqiyoti indeksi bo‘yicha bilim darajasini to‘laqonli ravishda belgilab bermagan (faqatgina savodli yoki savodsiz deb ko‘rsatilib ularning savodxonlik darajasi ko‘rsatilmagan). Agar ta’lim olish yillarining o‘rtacha miqdori va ta’lim olish yillari kutilayotgan muddati ko‘rsatilsa ta’lim darajasi va ta’limda bo‘layotgan o‘zgarishlarni tushunish osonlashadi.
  

YAlpi ichki mahsulot – bu mamlakatga qancha ushlab qolinganiga qaramasdan mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning puldagi qiymatidir.

YAlpi milliy daromad esa mamlakatda yashovchi fuqarolariga hisoblangan daromad bo‘lib mamlakatga oqib kelayotgan pul o‘tkazmalari, yordamlar va mamlakatda ishlab chiqarilib chet elga chiqarilgandan tashqari (daromadlarning) – tovar va hizmatlarning puldagi ifodasi kiradi. Lekin bunga mamlakat ichida ishlab chiqarilab chet elga chiqarilgan daromad kirmaydi. SHuning uchun ham YAlpi milliy daromad mamlakatning iqtisodiy boyligi farovonligini aniqroq qilib ko‘rsatuvchi aniq mezon hisoblanadi.

Hisobotda ko‘rsatilishicha mamlakat fuqarolarning daromadini YAlpi milliy daromadi yoki YAlpi ichki mahsulot bo‘yicha hisoblanganda katta farq kelib chiqishi mumkin. Inson taraqqiyoti indeksi hisoblashlari “arifmetik” dan ko‘ra endi

“geometrik” va talablar ham ancha o‘zgardi. Bu nimani nazarda tutadi? Avvallari Inson taraqqiyoti indeksi hajmlari ko‘rsatkichlari arifmetik qiymat shakli bilan hisoblanardi va normalashtirilgan minimum va maksimum ko‘rsatkichlar qo‘llanilar edi. Normalashtirish esa har xil birliklarda ifodalangan ko‘rsatkichlardan birliklarsiz 0 dan 1 gacha qiymatga ega bo‘lgan miqdor ko‘rsatkichlarga o‘tishni taqozo qiladi. Bu yilgi Inson taraqqiyoti indeksi shakli esa Inson taraqqiyoti indeksi tomonidan ma’lum muddatda kuzatilgan kompyuterlashtirilgan va hisobotlashtirilgan minimum – maksimumga asoslangan, normalashtirilgan ko‘rsatkichlariga asoslangan geometrik ifodaga ega. SHuning uchun ham ilgarigi kishi boshiga daromad darajasining kuzatilgan maksimum nuqtasi 2010 yilgi Inson taraqqiyoti indeksi hisobotida o‘zgaritirildi. Geometrik qiymatni qabul qilish notekis rivojlanayotgan mamlakatlar hajmlarini ham, past darajadagi ko‘rsatkich qiymatlarini ham ishlab chiqara oladi. Geometrik o‘rtacha qiymat Inson taraqqiyoti indeksi o‘rinlariga ozgina ta’sir ko‘rsatadi.

• 
  Xo‘sh nima uchun geometrik o‘rtacha ko‘rsatkich Inson taraqqiyoti indeksi uchun arifmetik o‘rtacha ko‘rsatkichga qaraganda ko‘proq mos keladi? YAngi Inson taraqqiyoti indeksi eski Inson taraqqiyoti indeksidan farqli o‘laroq yo‘nalishlar bo‘yicha erishilgan yutuqlar farqlarini aniq ko‘rsata oladi. Yo‘nalishlarni geometrik o‘rtacha ko‘rsatkichlarga asoslanib o‘lchashda haqqoniy bo‘lmagan ijro yangi Inson taraqqiyoti indeksida to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘z aksini topadi va bu esa mamlakatning uch yo‘nalishli o‘lchovdagi muvaffaqiyat darajasini aniq ko‘rsata oladi. Endi yo‘nalishlar bo‘yicha o‘lchovlarda mukammal almashtirishlar yo‘q. Boshqacha qilib aytganda, bir yo‘nalishda erishilgan past natijalar boshqa yo‘nalishdagi erishilgan yuqori muvaffaqiyatlar hisobiga almashtirilib to‘g‘rilanib ketavermaydi. Geometrik o‘rtacha ko‘rsatkich yo‘nalishlarni o‘lchashda ular orasidagi almashtirish-to‘ldirib ketish darajasini kamaytiradi. Bir paytning o‘zida tug‘ilgandagi umr ko‘rish uzunligidagi 1 % kamayish Inson taraqqiyoti indeksi bo‘yicha daromad va ta’lim ko‘rsatkichlarida ham o‘z ta’sirini 1 % kamayishini ko‘rsatadi. SHunday qilib natijalarni taqqoslash asosida bu uslub yo‘nalishlar bo‘yicha o‘lchashlardagi ichki farqlarni aniqlashda oddiy o‘rtachadan ko‘ra ko‘rpoq ahamiyatga ega.
  
• 
  Nima uchun Inson taraqqiyoti indeksi daromad qismining eng yuqori darajasi (shapkasi) ko‘tarib qo‘yildi, bu qanday samara berdi? Daromad inson taraqqiyotining kaliti bo‘lib sarmoya esa daromad o‘sishini pasaytiradi. Ilgarigi Inson taraqqiyoti indeksi bo‘yicha YAlpi Ichki Maxsulot 40 000 AQSH dollari darajasiga ko‘tarib qo‘yilgan edi va u logarifm yo‘li bilan o‘tkazilgan edi. Birlamchi
  

Inson taraqqiyoti indeksi daromad eng yuqori darajasi eng yuqori qo‘yilgan miqdordan ham yuqorisini tasvirlash uchun qo‘yilgan edi. Qo‘shimcha daromad esa inson taraqqiyoti imkoniyatlarini kengaytira olmaydi. Keyingi tahlillar shuni ko‘rsatdiki, savodxonlik darajasida maktabga qabul qilish darajasi, umr ko‘rish darajasi tabiiy eng yuqori standart (100 %, o‘lim chegaralari va boshqalar) va egri chiziq vaqt o‘tishi bilan Inson taraqqiyoti indeksi eng yuqori nuqtasidan ham og‘ib daromad darajasini ko‘tarib yubordi. YUqori standartni ko‘tarishga yana boshqa sabablar ham bor. Birinchidan, eng yuыori standartni zabd etgan mamlakatlar soni kщpayib ketdi. YA’ni eng yuqori o‘rinni taqsimlashda o‘sib borayotgan mamlakatlar sonini farqlay olmay qoldik. 2007 yilda 13 ta mamlakatlarning YAlpi Ichki Maxsuloti eng yuqori standartdan oshib ketdi. SHuning uchun daromad standartining mamlakatlarni farqlashga qudrati etmay qoldi, ayniqsa eng yuqori rivojlangan mamlakatlarni farqlashda. Ikkinchidan, qo‘shimcha daromadni ma’lum bir darajadan umuman o‘tib ketmasligi to‘g‘risidagi mensimaslik tushunchasidan yiroq edik. Masalan: daromad standartining xaridorlik qobiliyati tengligi AQSH dollarida 40 000 miqdori mamlakatlarga majburiyat emas edi, aksincha bu standart 1990 nchi yillarning o‘rtalarida kiritilganda daromad yo‘nalishlari ko‘rsatkichlarida normalashtirishning eng yuqori chegarasi qilib belgilangan edi. Uchinchidan, geometrik o‘rtacha qiymatning qo‘llanilishi arifmetik o‘rtacha ko‘rsatkichga taqqoslangan logarifmli o‘tkazishning kamayib boruvchi daromadni ko‘rsatishni intensivlashtiradi. To‘rtinchidan, eng yuqori standart o‘rniga haqiqiy maksimum qiymatning ko‘rsatilishini qo‘llash ko‘rsatkichlarni o‘xshash darajalardagi o‘zgarish natijasini ko‘rish imkonini beradi va ularning ko‘rinmas ichki qiymatlari (og‘irliklari) oldingi uslubni qo‘llagandagidan o‘xshashroq ekanligini ko‘rsatadi. YAngi Inson taraqqiyoti indeksi tabiiy logarifmni qo‘llaydi. Ilgarigisi esa 10 ga asoslangan logarifmni qo‘llar edi. bu kichik o‘zgarish daromad ko‘rsatkichi qiymatiga ta’siri yo‘q va ko‘pgina iqtisodiy adabiyotlarida daromadning tabiiy logarifmi qo‘llaniladi. Har bir yo‘nalish bo‘yicha yuqori standart ko‘tarilib turadi va bu kuzatilgan maksimum 1980–2010 yillar muddatlaridagi Inson taraqqiyoti indeksi ko‘rsatkichiga tengligi seziladi.

• 
  Yo‘nalishlar bo‘yicha mayda ko‘rsatkichlarni hisoblashlar uslubiyotini ham o‘zgartirildimi? Xa bu yil yo‘nalishlar ko‘rsatkichlari 1980 yilda kuzatilgan muddatgacha berilgan Inson taraqqiyoti indeksi tarmoqlari bo‘yicha hamma mayda qismlarning maksimum darajasi o‘tkazildi. Yo‘nalishlar ko‘rsatkichining minimum darajasi quyidagicha belgilandi: umr ko‘rish 20 yil, ikkala maorif savodxonlik darajasi 0 va kishi boshiga YAlpi Milliy Daromad kuzatilganicha xaridorlik qobiliyati tengligi 163 AQSH dollari qilib belgilandi. Minimum qiymatlarni tanlab belgilashda inson taraqqiyoti imkoniyati yo‘qligi darajasi tabiiy 0 tamoyiliga asoslanildi. YUqorida ko‘rsatib o‘tilganidek yo‘nalishlar qismlarining mayda ko‘rsatkichlarining o‘zgarib turishiga o‘xshash darajaga asoslangan normalashtirish yo‘li ancha ta’sirini ko‘rsatdi.
  
• 
  Tug‘ulishdagi umr ko‘rishning minimal qiymatini 25 dan 20 ga tushirishning boisi nima? Bu tarixiy ko‘rsatkichlarga asoslangan. Maddison va Rileylarning ko‘rsatishi bo‘yicha 20 yil bu minimal umr ko‘rish. Agarda jamiyat yoki jamiyatning bir qismining umr ko‘rishi tipik reproduktiv yoshdan pastlashsa u jamiyat o‘ladi, butunlay yo‘qoladi. Krizis, moliyaviy iqtisodiy tangliklar davomida bundan ham pastroq qiymatlar paydo bo‘lgan edi Ruanda genotsid-qirg‘inida, lekin bu hech bir turmush tarziga to‘g‘ri kelmaydigan holat va bu holatda omon qolish mumkin emas.
  
•