Ўzbekiston respublikasi

6. Sezgi turlarining psixologik tavsifi

Psixologiya fanida uchta katta gurush (turkum)ga ajratilgan sezgilar (eksteroreseptiv, prioreseptiv, interoreseptiv) o’z navbatida quyidagi turlarga bo’linadi:

1. Ko’rish sezgilari.

2. Eshitish sezgilari.

3. Shid bilish sezgilari. Eksteroseptiv

4. Ta'm bilish sezgilari

5. Teri sezgilari.

6. Muskul-sharakat (kinestetik).

7. Statik sezgilar Proprioseptiv

8. Organik sezgilar. Interoseptiv

6.1. Ko’rish sezgilari.
Inson tomonidan rang va yoruqlikni sezish ko’rish sezgilari tarkibiga kirib, seziladigan ranglar esa xromatik va axromatik turlarga bo’linadi.

Psixofiziologik qonuniyatga binoan yoruqlik nurlari uchburchak shisha prizma orqali o’tib singanda shosil bo’ladigan ranglar xromatik ranglar deb atalib, ular kamalak ranglar shisoblanadi va tarkibiga qizil, zarqaldoq, sariq, yashil, shavorang, ko’k, binafsha tuslarini qamrab oladi. Biroq mazkur ranglarning turlari, ko’rinishlari tabiatda xilma-xil va nishoyatda ko’pdir. Odatda oq rang, qora rang, kul rang va ularning turlicha ko’rinishlari axromatik ranglar deb nomlanadi.

Ko’rish sezgilarining organi-ko’z shisoblanib, u ko’z soqqasi va undan chiqib keladigan ko’ruv nervlaridan tashkil topgandir. Ko’z soqqasini tashqi tomirlari va to’r pardalari o’rab turadi. Tashqi pardaning tiniq bo’lmagan oq qismi sklera yoki qotgan, qattiq parda deb nomlanadi, uning old tomoniga joylashagn bir muncha qavariq qismi tiniq muguzparda bo’lib, uning oldingi qismi rangdor parda deb ataladi. Mazkur pardaning rangiga binoan, uning tovlanishiga qarab, odamlarda ko’z ko’k, qora, sariq jilo beradi va ularni biz ko’k ko’z, qo’y ko’z, qora ko’z va shokazo deb ataymiz. Rangdor pardaning o’rta qismida yumaloq teshik mavjud bo’lib, biz uni qorachiq deb ataymiz. Xuddi shu teshik orqali ko’z ichiga yoruqlik nurlari kiradi. Kelayotgan, tushayotgan, ajrayotgan yoruqlikning ozligi yoki ko’pligiga qarab, qorachiq kengayishi yoki torayishi jarayonlari shukm suradi.

Ko’zlarning uchunchi pardasi to’r parda deb nomlanib, u ko’z soqqasining deyarli butun ichki yuzasini qoplaydi. Qorachiq bilan rangdor pardaning orqasida ikki tomoni qavariq, tiniq jism ko’z gavshari joylashgan bo’ladi, yoruqlik nurlari unda to’planib, so’ng sinadi va to’r pardaga narsa yoki jismning aksi, surati tushadi. Xalqa shakldagi kipriksimon muskulning uzayishi yoki qisqarishi tufayli gavshar yo yassilanadi yoki qavariq sholigi keladi (jism ko’zdan uzoqlashtirilganda gavshar yassilanadi, ko’zga yaqinlashtirilganda esa u shar shakliga kiradi). Ko’z gavsharining mazkur shosiyati tufayli xosh uzoqda, xosh yaqinda bo’lmasin, narsalarning aksi gavshardan o’tib, so’ng to’r pardasiga tushaveradi. Ko’z soqqasining gavshar bilan to’r parda o’rtasidagi butun ichki yuza shishasimon jismi deb nomlanuvchi maxsus tiniq suyuqlik bilan qoplangan bo’ladi.

To’r parda rang va yoruqlikni sezish uchun mushim ashamiyatga ega bo’lib, unda ko’ruv nervining tarmoqlari joylashgandir. Ushbu tarmoqlarning chekkada uchlarida tayoqchalar va kolbachalar deb ataladigan maxsus nerv shujayralari mavjuddir. Inson ko’zining to’r pardasi 130 millionga yaqin tayoqcha va 7 millionga yaqin kolbacha bor deb taxmin qilinadi. Kolbachalar yordami bilan xromatik (kunduzgi) ranglar ko’riladi, xolos. Tayoqchalar yoruqlikni yaxshi sezuvchan bo’lib, xira va qoronqi paytlarda o’z funksiyasini bajaradi, axromatik ranglarni aks ettiradi.

To’r pardaning eng sezgir joyi- sariq doqning asosan kolbachalar bilan to’lgan markaziy chuqurchasi shisoblanib, unga qaysi narsaning aksi tushsa, xuddi shuni shammadan ravshanroq ko’ramiz. Ob'ektga tik qarash natijasida ko’z muskullari unga qaratiladi va aks ettiriluvchining surati sariq doqga tushadi, bunday tarzdagi ko’rish tog’ridan ko’rish deyiladi. Agarda narsalarning surati sariq doqdan tashqarida, ya'ni to’r pardaning bir joyida rang va yoruqlikni sezadigan tayoqchalar va kolbachalar mavjud emas, bu ko’ruv nervining ko’z soqqasidan chiqish joyi bo’lib, u yoruqlikdan ta'sirlanmaganligi uchun ko’r doq deb ataladi.

Odam ko’zi ranglarni taxminan 380 millimikrondan 780 millimikrongacha uzunlikdagi to’lqinlarning ta'sirida sezadi: 1) 780-610 qizil rang; 2) 610-590 zarqaldoq; 3) 590-575 sariq; 4) 560-510 yashil; 5) 480-470 shavo rang; 6) 470-450 ko’k rang; 7) 450-380 binafsha rang seziladi. a) Ko’rish sezgilarining xossalari:

1. Rangni toni (150 ga yaqin tuslari).

2. Ochiqlik (qora bilan oq rangda 200 gacha tus ajratiladi).

3. Rangning ravshanligi (600 ga yaqin).

4. Rangning quyuqligi (tongning yaqqolligi).

5. Ranglarning aralashib ketishi (turli uzunliklardagi yoruqlik nuri)

b) Ko’rish sezgisi jarayoni:

Uch rangli sezish nazariyasi:

1. 1756 yilda M. V. Lomonosov asosiy qoidalarini bayon qilib bergan;

2. 100 yildan keyin nemis fizigi G. Gelmgols uni to’la isbotlab bergan.

3. Ushbu nazariyaga binoan, to’r pardaning kolbachalarida uchta asosiy element mavjuddir, ulardan birining qo’zqalishi qizil rang sezgisini ikkinchi birining qo’zqalishi yashil rang sezgisi va uchunchi birining qo’zqalishi binafsha rang sezgisi shosil qiladi. Nazariyaga ko’ra, yoruqlik to’lqinlari birdaniga uchta elementni bir xilda qo’zqatsa, oq rang sezgisini vujudga keladi. Lekin yoruqlik to’lqinlari ikki yoki uch elementga ta'sir qilsa-yu, ammo bu ta'sir bir tekis kechmasa, u sholda sezuvchi elementlardan shar birining qanchalik qo’zqalganligiga qarab, shar xil rang sezgilari namoyon bo’ladi.

Shozirgi zamon psixologiyasida ranglarni sezish yolqiz to’r pardasidagi jarayonlar bilangina emas, balki miya po’stida yuzaga keladigan boshqa jarayonlar bilan sham boqliq ekanligi tog’risidagi ma'lumot mavjuddir. Zamonaviy ma'lumotlarga binoan, tayoqchalarda ko’rish purpuri degan maxsus modda borligi isbotlangan. Ko’zga yoruqlik ta'sir etganda ko’rish purpuri kimyoviy yo’l bilan parchalanib, tarkibiy qismlarga bo’linadi va mazkur jarayon ko’rish nervini qo’zqatib, yoruqlik sezgisi qosil qiladi, qoronqilikda esa purpur o’z funksional sholatini qayta tiklaydi.

v) Ko’rish sezgilarida maxsus shodisalar.

1. Rang kontrast (kuchsizlanish tufayli).

2. Shapko’rlik.

3. Rang ajrata olmaslik (traxoma)-kunduzgi va tungi shayvonlar.