Zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi muqimiy nomidagi qo‘



Download 31,9 Kb.
bet1/5
Sana01.03.2022
Hajmi31,9 Kb.
#476965
  1   2   3   4   5
Bog'liq
2 5235560740072461361


OZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MUQIMIY NOMIDAGI QOQON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
Ozbek tili va adabiyoti fakulteti(sirtqi)
401-guruh talabasi

Ernazarova Marg’ubaning


“Hozirgi ozbek adabiy tili” fanidan tayyorlagan
KURS ISHI
Mavzu: O’zbek tilida tovush o’zgarishlari
Ilmiy rahbar: ___Bozorov .O________________
Qoqon-2022
Rеjа:
1. Nutq o’zgаrishlаri hаqidа ma’lumot.
2. O’zbеk tilidа аssimilyativ o’zgаrishlаr

3. Intеrvоkаl hоlаtdаgi o’zgаrishlаr
4. Turkiy so'zlarning an’anaviy fonetik tarkibiga moslashish.
5. Xulosa


Fonemaning nutq oqimida turli ottenkalarda namoyon boiishi, bunday ottenkalarning yuzaga kelishida kombinator, pozitsion yoki aralash (kombinator-pozitsion) va b. omillarning ishtiroki mavjud. Fonetik hodisalar ham aslida ana shu omillar mahsuli sifatida sodir bo‘ladi. Ularning asosiy turlari quyidagilardan iborat:

  1. Kombinator omillar ta’sirida sodir boiadigan hodisalar:

  1. Assimilatsiya bir xil kategoriyadagi tovushlarning (mas, undosh bilan undoshning) o‘zaro moslashuvidir. Bunday moslashuvning quyidagi turlari bor:

  1. progressiv assimilatsiya oldingi tovushning keyingi tovushni oziga moslashtirishi: ketdi > ketti (td > tt), ekgan > ekkan (kg > kk), qishloqga > qishloqqa (qg > qq) kabi;

  2. regressiv assimilatsiya. Keyingi tovushning oldingi tovushni oziga moslashtirishi: tuzsiz > tussiz (zs > ss), birta > bitta (rt > tt) kabi;

  1. toliqassimilatsiya. Bunda kuchli va kuchsiz pozitsiyadagi tovushlar bir-biriga aynan moslashadi (ular ortasida neytrallashuv sodir boladi): nonvoy > novvoy (nv > vv), terakga > terakka (kg > kk) kabi;

  2. toliqsiz assimilatsiya. Bunda kuchli va kuchsiz pozitsiyadagi tovushlar bir-biriga qisrnan moslashadi: tanbur> tambur (nb > mb), shanba > shamba (nb > mb) kabi. Bu sozlarda «n» (til-tish undoshi) lab-lab «b»ga faqat artikulatsiya orni jihatdan moslashgan (lab-lab «m»ga o'tgan). ammo boshqa belgilari moslashmagan. Qiyos qiling: «m» — sonor, «b» — shovqinli; «m» — yumuq fokusli burun tovushi (nazal tovushi), «b» — sof portloVchi kabi;

  3. kontakt assimilatsiya - ketma-ket joylashgan tovushlarning o‘zaro moslashuvi (q.: yuqoridagi misollar);

  4. distant assimilatsiya — so‘z tarkibida bir-biridan uzoqroqda joylashgan tovushlarning o‘zaro moslashuvi: sichqon > chichqon, soch > choch kabi.

0‘zbek tilida o‘zak bilan affiksdagi unlilar assimilatsiyasi ham uchraydi. Assimilatsiyaning bu turi singarmonizm (unlilar uyg‘unlashuvi) deb ham nomlanadi. Bunda unlilarning uyg‘unlashuvi la.b garmoniyasi va til garmoniyasi (lingval garmoniya) shaklida namoyon bo‘ladi. Masalan: keldi — «e» old qator), «i» (old qator). Bunda o‘zak va affikslar tarkibidagi har ikkala unli old qatordir (til garmoniyasi); qoldi — «o» (orqa qator), «i» (orqa qator). Bunda affiksdagi old qator «i» o‘zakdagi orqa qator «o»ga moslashgan «i» ning orqa qator ottenkasi yuzaga kelgan (bu ham til garmoniyasi hisoblanadi); lab garmoniyasi ko‘proq shevalarda uchraydi: o‘gdim (adabiy tilda) — ulum (qipchoq lahjasi shevalarida), ko ‘zim (adabiy tilda) — ko ‘zum (kozym: qipchoq lahjasida) Bunda o‘zak va qo‘shimchalardagi unlilarning lablanish jihatdan moslashuvi sodir bo‘ladi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida .assimilatsiyaning bu turi deyarli uchramaydi.
Assimilatsiyada fonemaning kombinator ottenkasi yuzaga keladi (o‘zgarish tovushlarning bir-biriga ta’siri natijasida bolganligi uchun).

  1. Akkomodatsiya — turli kategoriyalardagi tovushlarning, masalan, unli bilan undoshning o‘zaro ta’siri tufayli yuzaga keladigan moslashuv. Masalan: kisht «i»ning old qator ottenkasi, u sayoz til orqa «k» undoshiga moslashgan — qish (qbish: «i»ning orqa qator ottenkasi, u chuqur til orqa «q» undoshiga moslashgan). Ba’zan unli undoshga emas, aksincha, undosh unliga moslashadi. Masalan, lab-tish (labio-dental) «f» undoshi lablashgan «u» unlisi ta’sirida lab-lab «f» ga aylanishi mumkin. Qiyos qiling: faqat («f» — lab-tish), nufuz («f» lab-lab), aft («f» — lab-tish), ufq («f» — lab- lab), saf («f» — lab-tish), tuf («f» — lab-lab) kabi.

0‘zaro ta’sirda bo‘lgan tovushlarning bir-biriga nisbatan oldin yoki keyin kelishiga ko‘ra akkomodatsiya quyidagi ikki turga bo‘linadi:

  1. progressiv akkomodatsiya. Bunda oldingi tovush keyingi tovushga ta’sir qiladi: kulmoq so‘zida sayoz til orqa «k» undoshi orqa qator «u»ni old qator «y» ga aylantirgani kabi. Qiyos qiling: qul («u» — orqa qator unli) — kul («y» — old qator unli), qo‘l («o‘» — orqa qator «o» unlisi) — ko7 («o‘» - old qator «e» unlisi);

  2. regressiv akkomodatsiya. Bunda keyingi tovush oldingi tovushga ta’sir qiladi. Masalan: to‘k so‘zida sayoz til orqa «k» undoshi orqa qator «o‘» unlisini old qator «o‘»ga aylantiradi. Assimilatsiyada bo‘lganidek, akkomodatsiyada ham fonemaning kombinator ottenkasi yuzaga keladi.

  1. Dissimilatsiya — so‘z tarkibidagi bir xil (yoki o‘xshash) tovushlardan birining boshqa tovushga ko‘chishi: birorta > bironta (ror > ron), kissa > kista (ss > st) kabi. Bu hodisani assimilatsiyaning aksi deyish mumkin.

Dissimilatsiya hodisasi yo‘nalishiga qarab ikki xil bo‘ladi:


  1. Download 31,9 Kb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish