Zardushtiylik

Zardushtiylik

Zardushtiylik, zoroastrizm — miloddan

avvalgi 7—6asrlarda vujudga kelgan

din.

[1]

 Asoschisi — Zardusht deli. Soʻnggi

tadqiqot xulosalariga qaraganda, Oʻrta

Osiyo, xususan, Xorazm 3. vatani boʻlgan.

Oʻrta Osiyo, Eron, Afgʻoniston, Ozarbayjon

hamda Yaqin va Oʻrta Sharqning bir

necha mamlakatlarida tarqalgan. Qad.

paxlaviy tilida "Zardusht" soʻzi "Magupta"

deb atalgan. Paxlaviy tilidagi

yodgorliklarni arab tiliga tarjima qilgan

olimlar uni "majus" shaklida qoʻllagan.

Natijada oʻrta asrlardan beri "Zardusht"

"majus", "zardushtiylik" esa "majusiylik"

sifatida qoʻllanib kelingan. Z.da "otash" va

"quyosh" tangri Ahuramazdanmng oʻgʻli

deb hisoblangan. "Hyp", "otash" Z.ning

ramzi, timsolidir. Z.da Ahuramazda oliy

xudo hisoblanganligi uchun 3. —

mazdaizm yoki mazdaiylik deb ham

atalgan. 3. taʼlimoti uning muqaddas

kitobi — Avestoda bayon etilgan. 3.

taʼlimoti dunyodagi hamma tartiblar

yaxshilik va yomonlik, yorugʻlik va

qorongʻulik, hayot va oʻlim oʻrtasidagi

kurashga bog'liq, deb tushuntiradi.

Olamdagi hamma yaxshiliklarni

Ahuramazda, yomonliklarni Anxramaynu

ifodalaydi. Anxramaynu Ahuramazdaga

qarshi kurashadi, lekin uni yengishga

ojizlik qiladi. Bu kurash abadiy davom

etadi. Yaxshilik bilan yomonlik oʻrtasidagi

kurash olam dagi jarayonlar mazmunini

tashkil etadi. Odam bu kurashda tanlash

erkinligiga ega boʻlgan, oʻz faolligi bilan

dunyoda adolat tantanasiga taʼsir eta

oladigan shaxsdir. Avestoda

koʻchmanchilik va dehqonchilik hayot

tarzi oʻrtasidagi qaramaqarshilik bayon

etiladi, koʻchmanchilikka hamma

yovuzliklarni keltirib chiqaradigan hayot

tarzi deb qaraladi va u qoralanadi,

dehqonchilik esa yaxshilik belgisi sifatida

ragʻbatlantiriladi. Zardushtlik dinida olov

gunoxlardan tozalovchi sehrli kuch deb

qaraladi. Zardushtlikning axloqiy taʼlimoti

"ezgu fikr", "ezgu soʻz" va "ezgu amal" dan

iborat muqaddas uchlik (axloqiy

triada)da oʻz ifodasini topgan.

Zardushtning talabiga koʻra, har bir inson

tangrining yakkayu yagonaligini eʼtirof

etishi, xoh erkak, xoh ayol boʻlsin ilm

oʻrganishi, turli kasblarni egallashi,

chorvachilik, dehqonchilik, bogʻdorchilik

bilan shugʻullanishi, kanal qazishi, yer

ochishi lozim. Eng asosiysi —

Zardushtlikda eʼtiqod erkinligi mavjud

boʻlgan. Zardusht insonlarni tenglikka,

hamjihatlikka, birbiriga yaxshilik qilishga,

yer yuzida tinch-totuv hayotni taʼminlash

uchun kurashga chorlagan, unda maʼrifat

zulmatga, adolat zulmga qaramaqarshi

qoʻyilgan. Zardushtlikda har bir inson

butun kuchini oʻzini kamolatga yetkazish

yoʻliga sarf etmogʻi lozim. Zardushtlik

murdani tuproqqa koʻmish yoki

kuydirishni taqiqlaydi. Bu din jonning

oʻlmasligini, uning abadiyligini tan oladi,

jannat va doʻzaxni ham eʼtirof etadi.

Otashkada zardushtiylarning

ibodatxonasi hisoblanadi. Zardushtlik

ruhoniylari alohida tabaqa sifatida

ajratilib, ularga maxsus imtiyozlar

berilgan. Zardushtlik arshakiylar va

sosoniylar podsholigi davrida hukmron

dinga aylangan. Zardushtlik 13 yuzyillik

davomida ajam mamlakatlarida asosiy

din boʻlib kelgan. Arablar 7-asr oʻrtalari —

8-asr boshlarida Eron va Oʻrta Osiyoni

bosib olgandan keyin islom dini hukmron

dinga aylangach, zardushtiylar quvgʻin

qilindilar. Zardushtiylar Hindiston va

Eronda hozir ham mavjud. Eronning Yazd

va Gilon viloyatlarida ularning soni 100

mingdan, Hindistonning Maharashtra,

Gujarot shtatlarida 115 mingdan ziyodni

tashkil qiladi.

Tadqiqotchilar o'rtasida Zardushtning

tarixda bo'lgan yoki bo'lmaganligi

borasida turli fikrlar mavjud. Baʼzilar uni

tarixiy shaxs deb bilishsa, yana boshqalar

uni afsonaviy shaxs deb hisoblaydilar.

Manbalarning xabar berishicha, u

eramizdan avvalgi, taxminan, 570 yillarda

tug'ilgan ilohiyotchi, faylasuf, shoirdir.

Zardusht O'rta Osiyodagi ko'pxudolikka

asoslangan qadimiy diniy tasavvur va

eʼtiqodlarni isloh qilib yangi dinga asos

soldi. Zardushtning tug‘ilgan va ilk diniy

faoliyatini boshlagan joyi to'g'risida ikki

fikr mavjud: birinchisi «G'arb teoriyasi»

bo'lib, unga ko'ra Media (hozirgi Eron

hududida) Zardushtning vatani va

zardushtiylikning ilk tarqalgan joyi

hisoblanadi. Bu fikr tarafdorlarining dalili

— birinchidan zardushtiylikning Qadimiy

Eron hududlarida keng tarqalganligi

bo‘lsa, ikkinchidan zardushtiylikning

muqaddas kitobi sanalmish Avestoning

bizgacha yetib kelgan nusxasi qadimiy

eron-pahlaviy tilida yozilganligidir.

Yana bir boshqa fikr «Sharq teoriya»si

bo‘lib, bunga ko'ra Zardusht vatani va

zardushtiylikning ilk tarqalgan joyi

Xorazm hisoblanadi va ko'pchilik

manbashunoslar shu teoriya

tarafdoridirlar. Xorazm birinchi bo'lib

Zardushtiylik muqaddas olovi «Atar —

xurra» yoqilgan va Axuramazda Zardusht

bilan bog'langan joy hisoblanadi.

Zardushtiylikning asosiy manbasi

hisoblangan Avestoda: "birinchi bor

muqaddas olov «Atarxurra» «Eran-vej»

(baʼzi manbalarda «Ayrian vedja»)da

yoqildi" deyiladi.

«Eran-vej»ning geografik va iqlimiy tavsifi

Xorazmnikiga to'g'ri keladi.

Avestoda Axuramazda tomonidan

berilgan «Barokot va najot» sohibi bo‘lgan

bir qator mamlakatlarni zikr etiladi va

ularning eng birinchisi deb, «dunyoda

hech narsa uning chiroyiga teng kela

olmas Eran-vej», keyin «odamlar va

chorva podalariga mo'l» Sogd (Sug'd),

«Qudratli va muqaddas» Mouru (Marv),

«Baland ko'tarilgan bayroqlar mamlakati»

Batxi (Baktriya) zikr etiladi.

Avestoda, shuningdek, Zardusht tug'ilgan

va o'z faoliyatini boshlagan yurt haqida

ham maʼlumot beriladi. Aytilishicha,

«Shunday mamlakatni ko'p sonli

lashkarlarni botir sarkardalar

boshqaradilar, baland tog'lari bor, yaylov

va suvlari bilan go'zal, chorvachilik uchun

barcha narsa muhayyo, chuqur, suvga

mo'l ko'llari bor, keng qirg'oqli va kema

yurar daryolari o'z to'lqilarini Iskata

(Skifiya), Pauruta, Mouru (Marv), Xareva

(Ariya) Bava (Sug'd hududida),

Xivayrizima (Xorazm) mamlakatlari

tomon elituvchi daryolari bor».

Shubhasiz, «Keng qirg'oqli, kema yurar

daryolar» bu Amu va Sirdaryo bo‘lib,

Avesto tasvirlagan mazkur shaharlar

O'rta Osiyo shaharlarining bu ikki daryo

qirg'oqlarida joylashganlaridir.

Shunga asoslanib, biz Zardushtning

vatani, Zardushtiylikning ilk makoni va

Avestoning kelib chiqish joyi deb Xorazm,

Sug'd, Farg'ona yoki Baktriyani ayta

olamiz.

Avestoning «yasht» qismida bayon

etilishicha, Zardushtning vatandoshlari

unga ishonmaydilar va uning taʼlimotini

qabul qilmaydilar. Zardusht vatanni tark

etib, qo'shni davlatga ketadi, u yerning

malikasi Xutoasa va Shoh Vishtaspaning

xayrixohligiga erishadi, ular Zardusht

taʼlimotini qabul qiladilar. Natijada qo'shni

davlat bilan urush boshlanib, Vishtaspa

g'alaba qozonadi. Shundan so'ng bu

taʼlimot xalqlar o'rtasida keng tarqala

boshlagan.

Shoh Vishtaspa farmoniga binoan

Zardushtning 1200 bobdan iborat

pandnomasi Avestoning qadimiy qismi

«Gotni» yozib shohning otashkadasiga

topshirgan.

1. Hamidjon Homidiy. OʻzME. Birinchi

jild. Toshkent, 2000-yil

Makovelskiy A. O., Avesta, Baku, 1960;

Meri Boys, Zoroastriysi, M., 1988;

Avesto (Askar Mahkam tarjimasi). T.,

2001; Avesto (Mirsodiq Ishoqov

tarjimasi), T., 2001; Homidov H., Avesto

fayzlari, T., 2001; Boboyev H., Hasanov

Manbalar

Adabiyot

  Last edited 3 years ago by Bek98  

S, Avesto — maʼnaviyatimiz

sarchashmasi, T., 2001.

Wikimedia Commonsda Zardushtiylik

mavzusiga oid turkum mavjud.

Zardushtiylik arxivlari  

(rus.)

"

https://uz.wikipedia.org/w/inde

x.php?

title=Zardushtiylik&oldid=194475

0

" dan olindi 

Havolalar

Matndan CC BY-SA 3.0  litsenziyasi boʻyicha

foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan

boʻlsa).