Zanjir reaksiyalar

---

Zanjir reaksiyalar

Zanjir reaksiyalar - kimyoviy

reaksiyalarning bir turi. Bu reaksiyalarda

faol zarra (erkin radikal yoki atom) paydo

boʻlishi tufayli boshlangʻich moddaning

koʻplab molekulalari ketmaket

oʻzgarishlarga uchrab turadi. Yonish,

portlash jarayonlari 3. r.ga kiradi. Koʻp

kimyoviy reaksiyalar 3. r. tarzida boradi.

Maye, xlor va vodorod aralashmasidan

yorugʻlik taʼsirida vodorod xlorid hosil

boʻlishi 3. r.dir. Molekuladan vujudga

kelayotgan xlor atomlari (S12—>2 S1)

---

vodorod molekulalari bilan reaksiyaga

kirishadi: O +N2>NS1+ N . Hosil boʻlgan

vodorod atomi, oʻz navbatida, xlor

molekulasi bilan reaksiyaga kirishadi:

N+S12"NS1+S1. Shu tarika, erkin vodorod

va xlor atomlari ishtirokida

navbatlanuvchi reaksiyalar zanjiri hosil

boʻladi, natijada yutilgan har bir yorugʻlik

kvantga taxminan 100000 molekula

vodorod xlorid vujudga keladi. 3. r. oʻtishi

uchun faol zarralar (erkin radikallar yoki

atomlar) boʻlishi zarur shartdir, bular

molekuladagi bogʻlardan biri uzilganda

vujudga keladi, energiya shuning uchun

sarf boʻladi. Faol zarralar turli yoʻl bilan

(elektr razryadila elektronlarning urilish

energiyasi hisobiga, yorugʻlik nuri, rentgen

---

nuri va ionlashtiruvchi boshqa nurlar taʼsir

etganda) hosil boʻladi. Issiqlik hisobiga

erkin radikallar olish gʻoyatda muqim.

Lekin aksari molekulalarning bogʻlanish

energiyasi katta boʻlgani uchun 3. r. bir

qadar yuksak tralarda roʻyobga chiqadi.

3. r.ni yuqori boʻlmagan tralarda oʻtkazish

uchun erkin radikallarni osongina hosil

qiluvchi har xil aralashmalar (initsiatorlar)

qoʻllaniladi. Maye, sanoatda polimerlash

jarayonini roʻyobga chiqarish uchun

organik peroksidlar koʻp ishlatiladi, bular

parchalanganda faol radikallar vujudga

keladi.

Erkin radikallarning oʻzaro reaksiyaga

kirishib, erkin molekulalar hosil qilishi

---

(rekombinatsiya reaksiyasi) natijasida 3.

r. toʻxtab, zanjir uziladi. Baʼzi faol

aralashmalarsekinlashtiruvchi moddalar

taʼsirida ham barcha 3. r. toʻxtab qoladi.

3. r.ni batamom toʻxtatish uchun

sekinlashtiruvchi moddadan ozgina

qushish kifoya (qarang Ingibitorlar).

Baʼzi 3. r.ning ayrim bosqichlarida

bittadan ortiq (koʻpincha uchta) yangi

erkin radikal vujudga keladi. Ulardan biri

zanjirni goʻyo davom ettiradi, boshka

ikkitasi esa ikkita yangi zanjirni boshlab,

tarmoq tuzadi (tarmoklangan 3. r.).

Vodorodning oksidlanishi tarmoqlangan

3. r.ga misol boʻla oladi. Vodorod

quyidagi sxemaga muvofiq oksidlanadi:

---

1) N2+O2> ON+6; 2) 6n+N2^N2O+Y; 3)

b+N2^>ON+N va h. k. 1 va 2reak

siyalarda ON va N radikallari hosil boʻladi,

bular tarmoklanmagan zanjirning

rivojlanishini taʼminlaydi, 1reaksiyada

kislorod atomi vujudga keladi. U ikkita

erkin valentlikka ega boʻlib, 3. r.ga oson

kirishadi va ikkita qoʻshimcha radikal (ON

va N) hosil qiladi, bular esa zanjirlar —

tarmoqni boshlab beradi. Tabiat va

texnikada 3. r. gʻoyat katta ahamiyatga

ega. Kimyo va neft sanoatida kreking ,

xlorlash, oksidlash va polimerlash kabi

muhim reaksiyalar ham 3. r.dir. Yoqilgʻilar

ham 3. r. asosida yonadi. Yadro 3. r.i

bilan tarmoklangan 3. r. tabiatan har xil

boʻlsa ham koʻp jihatdan birbiriga

---

oʻxshaydi (qarang 

Yadro reaksiyalari

).

Nasriddin Sirojiddinov.

[1]

1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-

yil

Bu maqolada boshqa til boʻlimlariga

ishorat yoʻq.

Siz ularni topib va ushbu maqolaga

qoʻshib, loyihaga yordam berishingiz

mumkin.

Manbalar

---

  Soʻnggi tahrir 3 yillar avval EdgarsBot tomonidan amalga oshirildi  

Matndan CC BY-SA 3.0  litsenziyasi boʻyicha

foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan

boʻlsa).

Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib,

Vikipediyaga yordam berishingiz

mumkin.

Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.

"

https://uz.wikipedia.org/w/index

.php?

title=Zanjir_reaksiyalar&oldid=20

00642

" dan olindi