Zamon, makon va boshqa narsalar haqida. Ayzek Azimov

---

0 
 
 
 
 
Zamon, makon  
va boshqa narsalar haqida
 
 
Misr ehromlaridan kvant fizikasigacha
 
 
Ayzek Azimov  
 
 
www.Orbita.Uz
  
 kutubxonasi
 

---

1 
 
 
 
 
Isaac Asimov 
Of Time and Space and Other Things
 
 
 
 
 
 
 
Doubleday & Company
  
1965 
 

---

2 
 
 
Ayzek Azimov 
Zamon, makon va boshqa narsalar haqida
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
www.Orbita.Uz
  
 
 

---

3 
 
 
 
 
Zamon,  makon  va  boshqa  narsalar  haqida.  Misr  ehromlaridan  kvant 
fizikasigacha. Ayzek Azimov. Doubleday & Company
 
 (AQSH) nashriyoti, 
1965-yil. O‘zbek tiliga tarjima © www.Orbita.Uz, 2018 yil. 150-sahifa.  
Kitob  muallifning 1959-1965  yillarda nufuzli ilmiy jurnallar uchun  yozgan 
maqolalari  asosida  chop  etilgan  bo‘lib,  unda  insoniyat  tarixida  dastlabki 
taqvimlarning  paydo  bo‘lishi  va  ularning  hozirgi  ko‘rinishda  qanday  yetib 
kelganligi;  o‘lchov  birliklari  sistemalari,  fizika  va  kimyoga  oid  ajoyib 
paradokslar,  hamda,  matematika  va  astronomiyaga  oid  qiziqarli  hikoyalar 
keltirilgan. Quruq faktlarning ajoyib fantaziyalar bilan bog‘lab tushuntirilishi, 
tabiatdan  va  kundalik  turmushdan  qoyilmaqom  misollar  keltirilishi  sizni 
muallifning nechog‘lik bilimdon va ajoyib yozuvchi bo‘lganiga lol qoldiradi. 
Hikoyalar kishini maftun qilar darajada sodda va shu bilan birga, mukammal 
yozilgan. O‘qigan vaqtingizga achinmaysiz. 
Kitobning asl talqini 17 ta katta maqolalarni o‘z ichiga olgan. Lekin, ulardan 
ikkitasi  o‘ziga  xos  sabablarga  ko‘ra,  o‘zbek  tiliga  o‘girilmadi  va  ushbu 
kitobdan  o‘rin  olmadi.    Shuningdek,  kitob  uzoq  1965-yilda  yozilgani  va 
o‘tgan  50  yildan  ziyod  vaqt  mobaynida  ilm-fanda  anchayin  yuksak 
rivojlanish  sodir  bo‘lganini  e’tiborga  olib,  tarjimon  tomonidan  muallifning 
ayrim  hikoyalari  zamonaviy  ilm-fan  yutuqlari  asosida  to‘ldirildi  va 
kengaytirildi.  
 
 
 
 
 
© Ayzek Azimov, 1959-1965 
© Doubleday & Company,
 
1965 
© 
www.Orbita.Uz
 2014-2018 
 
 

---

4 
 
 
 
Mundarija 
Samodagi shaffof chiziqlar ..................................................................................................................... 6 
Samoviy zoopark. ................................................................................................................................. 15 
Samoviy yo‘qlama ................................................................................................................................ 27 
Kechayu-kunduz atrofingda parvona... ................................................................................................. 42 
Astronomik arqon tortish koeffitsienti... ............................................................................................... 49 
Tutqich bermas graviton ....................................................................................................................... 59 
Nega tun qora parda tortadi? ................................................................................................................. 68 
Har safar galaktika bo‘ylab ................................................................................................................... 77 
Bu haqida unuting! ................................................................................................................................ 89 
Hech narsa sanalmaydi ......................................................................................................................... 96 
Massa va energiyaning o‘zaro almashinishi ....................................................................................... 103 
Ta’sir birligi ........................................................................................................................................... 110 
Seni qutlayman, notanish! ................................................................................................................... 118 
Shoshiltiruvchilar... ................................................................................................................................. 129 
Kim uzoqroq yashaydi? ...................................................................................................................... 137 
Muallif haqida ..................................................................................................................................... 149 
Tarjima ................................................................................................................................................ 151 
 
 

---

5 
 
I-QISM 
Zamon va makon haqida 
 
 

---

6 
 
Samodagi shaffof chiziqlar 
O‘g‘lim ba’zan maktabdoshlari kalaka qilishayotganidan shikoyat qilib qoladi. Chunki 
amerikaliklarga  xos  bo‘lmagan  Azimov  familiyasi  o‘smir  yoshidagi  bolalar  uchun  boshqa  
istalgan narsa kabi ermak obyekti bo‘lishi ajablanarli emas. Lekin uning darg‘azab ko‘zlaridan 
bilamanki, u o‘zini kalaka qilinishiga sabab bo‘layotgan ushbu familiyani, boshqa odatiyroq 
familiyaga, masalan, Smit yoki Braunga almashtirishni ich-ichidan istaydi. Men o‘g‘limni chin 
dilimdan tushunaman. Sababi,  bir  paytlar  o‘zim  ham  ushbu  familiyam  tufayli  bir  qancha 
yoqimsiz sarguzashtlarni boshdan kechirishimga to‘g‘ri kelgan.  
Farzandim bilan bu yoqimsiz mavzuda gaplashgan paytlarimda, o‘zimga ham harbiy 
xizmat o‘tagan askarlik davrlarim yodimga tushib ketadi. Xizmatda bizni topografik xaritalar 
bilan ishlashga o‘rgatishgan. Bu mashg‘ulot, aytaylik, kundalik saf tayyorgarligidan yaxshiroq 
va yoqimliroq edi. Biz xaritalarni obdon o‘rganardik va koordinatalarni aniq belgilashni mashq 
qilardik. Bu hammasi qiziqarli va yoqimli edi. Lekin, kunlardan bir kun, serjant og‘zidan men 
uchun «mash’um» atama yangradi va mening safdoshlarimga hazil-kalaka uchun gap topildi. 
O‘shanda xizmatdoshlarimdan aksariyati «azimut» degan ilmiy atamani umrida birinchi bor 
eshitishi edi. «Azimut» so‘zini eshitgani hamonoq, safdagilarning deyarli hammasi tirjaygan 
bashara bilan yarq etib menga qaragan. Ular o‘zlari kutmagan holda, men uchun yangi laqabga 
ega bo‘lishgandi.  
Men  harbiy  xizmat  oxirigacha  safdoshlarimning  ba’zan  samimiy,  ba’zan  ahmoqona 
hazil-huzullariga  arang  chidadim.  Lekin  nima  ham  qila  olardim.  El  og‘ziga  elak  tutib 
bo‘lmaydi. Men xizmatim tugallanib, demobilizatsiya bo‘lgunimcha xizmatdoshlarim uchun 
Ayzek Azimut bo‘lib qolaverdim. Eng alam qiladigani esa, meni azumut deb kalaka qilgan har 
bir askar, o‘zini xuddi  kuchli  yumor hissiga  ega, ajoyib  hazilkashdek ko‘rsatishga urinardi. 
Men esa vaziyatga bardosh berish uchun, mashhur shoirning  «Bu  – armiya, janob!»
1
  degan 
iborasini takrorlashdan o‘zga chora topolmaganman. Harholda o‘sha be’manigarchiliklardan 
qutulib ketdim… 
Endi esa, Amerikada muayyan mashhurlikka ega bo‘lgan fantast va ilmiy-ommabop 
asarlar  yozuvchisi  sifatida,  men  azimut  aslida  nima  ekanligini  va  nima  uchun  uni  Azimov 
familiyasi bilan chalkashtirmaslik lozimligini tushuntirishga harakat qilmoqchiman.  
Hammasi  yo‘nalishdan  boshlanadi.  Yo‘nalishni  belgilashning  eng  sodda  va  eng 
samarador usuli uni ko‘rsatishdir. Masalan, «ular falon yoqqa ketishdi» deymiz va hammasi 
ravshan  bo‘ladi.  Yoki,  hammaga  avvaldan  ma’lum  bo‘lgan  biror  orientirdan  foydalanish 
mumkin.  Masalan  «ularni  dara  tarafga  jo‘natdim»  desak,  o‘sha  daraning  qayoqda  ekanini 
biladigan hamma, yo‘nalish haqida aniq tasavvurga ega bo‘ladi.  
Lekin  bularning  barchasi,  siz  va  sizning  yaqinlaringiz  yaxshi  biladigan  kichik  bir 
hududga  tegishli  bo‘ladi  xolos.  Bunday  hududning  kattaligi  ortgan  sari,  unda  yo‘nalishni 
belgilash  ham  qiyinlashib  boradi.  Masalan  siz  boshqa  shahar  yoki,  notanish  hududda  borib 
qolsangiz-u,  u  joyning  relyefini,  tomonlarini,  xullas  yo‘nalishini  bilmasangiz,  siz  ancha 
qiynalib  qolasiz.  Shu  sababli,  odamlarga,  ayniqsa,  faoliyati  joydan-joyga  muttasil  ko‘chib 
yurish  bilan  bog‘liq  kishilarga  (masalan  dengizchi,  sayyoh,  va  shu  kabilarga)  yo‘nalishni 
                                                 
1
 Jill Denielsning «This is Army Mr. Jones» qo‘shig‘i (1942) nazarda tutilmoqda – tarjimon. 

---

7 
 
belgilashning mahalliy hudud relyefiga bog‘liq bo‘lmaydigan va Yer yuzining istalgan hududi 
uchun umumiy bo‘ladigan universial usullari zarur bo‘ladi.  
Bu  borada  eng  oson  va  balki  eng  qadimgi  odamlar  ham  yaxshi  bilgan  orientir    - 
Quyoshning  chiqish  va  botish  taraflari,  ya’ni  kunchiqar  va  kunbotar  tomonlar  bo‘lsa  kerak. 
Garchi bu yo‘nalish har kuni oz-ozga bo‘lsa ham o‘zgarib tursa-da, lekin umumiy yil davomida 
kunning chiqish va botish taraflari deyarli bir xil bo‘ladi. Yo‘nalishning ushbu o‘zaro qarama-
qarshi taraflarini biz sharq va g‘arb deb ataymiz. Yo‘nalishning yana boshqa juftligi esa, sharq 
va g‘arbga perpendikulyar bo‘lib, biz ularni shimol va janub deb ataymiz.  
Agar biror joyda yo‘nalishning ushbu to‘rtala tomonlari aniq belgilangan bo‘lsa, unda 
orientirni yanada mukammal qilish uchun to‘siq bo‘ladigan boshqa muammo qolmaydi. Ya'ni, 
bu  orqali,  shimoliy-sharq,  janubiy  g‘arb  kabi,  muqobil  yo‘nalishlarni  ham  osonlik  bilan 
belgilash mumkin. Aslida yo‘nalish tomonlari – shimol, janub, g‘arb va sharqni aniq belgilash 
uchun  juda  katta  astronomik  yoki  geografik  bilimlar  kerak  emas.  Buni  eng  qadimgi 
ajdodlarimiz  ham  juda  yaxshi  uddalashgan.  Chunki  dunyo  tomonlarini  belgilash  uchun 
masalan, Quyoshning osmondagi joylashuviga qarash kifoya qiladi.    
Quyoshga  qarab  orientir  olishning  imkoni  bo‘lmagan  hollarda  (masalan  tunda) 
kompasga  qarab  yo‘nalish  belgilash  mumkin.  Agar  qo‘lingizda  kompas  bo‘lsa,  siz  o‘zingiz 
istagan  joyga  qiynalmasdan  yetib  borishingiz  mumkin.  Agar  erinmasangiz,  yo‘l-yo‘lakay, 
bosib  o‘tgan  joylaringizni  xaritasini  ham  tuzib  borsangiz  bo‘ladi.  Buning  uchun,  yo‘lga 
chiqqan joyingizdan boshlab bosib o‘tgan masofangizni hisobga olib borasiz va biror manzilga 
yetgach,  oraliqni  hisoblab,  miqyosni  belgilaysiz.  Keyingi  manzillarda  ham  ushbu  jarayonni 
takrorlaysiz.  Shu  tarzda,  istasangiz  butun  mamlakat,  qit’a  yoki,  Yer  yuzi  xaritasini  chizib 
chiqishingiz  mumkin.  Lekin  bu  narsani  amalda  bir  kishi  tarafidan  uddalanishi  mumkinligi 
haqidagi gap albatta hazil. Sababi buning uchun juda ko‘p yillar (bitta odam umri yetmasligi 
mumkin) va katta mablag‘ kerak bo‘ladi. Qolaversa hozirda bunga ehtiyoj ham yo‘q. Sababi, 
Yer  yuzidagi  har  mamlakat,  shahar  va  hatto  eng  chekka  orollarning  ham  mufassal  xaritasi 
allaqachon tuzib bo‘lingan… 
Aytgancha,  kompas  haqida.  Kompas  bilan  Yevropaliklar  faqat  XIII  asrdagina 
tanishishga muvaffaq bo‘lishgan (uni Xitoyda ixtiro qilishgan). Ungacha bo‘lgan yillarda Yer 
yuzi xaritasini tuzmoqchi bo‘lgan Yunoniston va Yaqin Sharq geograflari boshqa usullardan 
foydalanib ish tutishgan.  
Yo‘nalish haqidagi suhbatimizga qaytamiz.  
Quyoshning kunning qoq o‘rtasidagi vaziyatini belgilab olish mumkin. Ya'ni, bu kun 
chiqqandan boshlab, to botguncha bosib o‘tadigan yo‘lining qoq o‘rtasi bo‘ladi. Istalgan kunda, 
Yer yuzidagi biror nuqtadan qaralganda Quyoshning kunning o‘rtasidagi holati, shundoqqina 
kuzatuvchining  boshi  ustida,  ya'ni,  qoq  tepada  bo‘ladigan  holat  albatta  bo‘ladi.  Qadimgi 
yunonlar  aynan  shunday  holat  iyun  oyi  oxirida  Misrning  janubiy  hududlarida  kuzatilishini 
yaxshi bilishgan. Lekin bunday nuqta Yunonistonning o‘zi ham joylashgan Yevropa hududida 
kuzatilmaydi. Yevropada Quyosh doimo biroz quyiroqda joylashadi va kuzatuvchi Quyoshga 
muayyan  o‘tkir  burchak  ostida  qaraydi.  Buning  sababi  –  Yerning  sfera  shaklida  ekanligi 
tufaylidir. Shu orqali, Quyoshning o‘zining eng baland nuqtasidan bir xil masofada bo‘ladigan 
vaziyatini kuzatish mumkin bo‘lgan Yerdagi nuqtalarning barchasi, sharqdan g‘arbga tomon 
o‘tkaziladigan bir chiziqda joylashishini tushuntirish ham mumkin. Bu chiziqni xaritada tortib, 

---

8 
 
u  orqali  boshqa  nuqtalarni  ham  belgilash  mumkin  bo‘ladi.  Bunday  chiziqni  aniqlagan  va 
xaritaga tushirgan ilk olim – Aristotelning shogirdlaridan biri – Dikarx bo‘lgan. 
Yer  sirti  bo‘ylab  o‘tkaziladigan  bunday  chiziq  kenglik  deyiladi.  Bunday  chiziqlar 
barchasi sharqdan g‘arbga yo‘naladi va bir-biridan muayyan masofada, o‘zaro parallellar hosil 
qilib Yer sferasini o‘rab oladi. Kenglik chiziqlarining barchasi o‘zaro parallel bo‘lgani uchun, 
ularni shuningdek parallellar ham deyiladi.  
Parallel  qutbga  qanchalik  yaqin  bo‘lsa,  uning  aylanasi  uzunligi  ham  shunchalik 
kichrayib  boradi.  Agar  qo‘l  ostingizda  globusingiz  bo‘lsa,  bunga  o‘zingiz  ham  amin 
bo‘lishingiz mumkin. Yer shari sferasidagi eng katta parallel, Yerning har ikkala qutblaridan 
o‘zaro teng uzoqlikda joylashgan bo‘lib, u eng katta diametrli aylana chizadi. Ushbu eng katta 
parallel  orqali  Yer  shari  ikkita  teng  yarimsharlarga  –  shimoliy  va  janubiy  yarimsharlarga 
ajratiladi. Shu tufayli ham ushbu eng katta parallelni ekvator chizig‘i deyiladi. Ekvator atamasi 
– qadimgi lotin tilidagi «aequator», ya'ni, «teng» degan so‘zdan olingan.  
Parallellarni  graduslar  bilan  ifodalash  amaliyoti  anchayin  tez  ommalashgan.  Sfera 
aylanasini  360°  ga  bo‘linadi.  Ekvatordan  shimoliy  qutbga  tomon  sayohat  qilinsa,  aylaning 
chorak qismini, ya'ni, 90° ni bosib o‘tiladi. Shu sababli, ekvatorni 0-parallael (nolinchi parallel) 
deb olinadi. Bundan esa, qutb 90-parallel bo‘lib chiqadi. Agar sayohatni davom ettirib, qutbdan 
ham o‘tib, qarama-qarshi tomon bilan yana ekvatorga qaytilsa, parallellar endi teskari tartibda, 
ya'ni, 90 dan 0 ga sanaladi. Bunda sayohat yakuniga ko‘ra siz yana nolinchi parallelga, ya'ni, 
ekvator chizig‘iga qaytib kelib, sayohatning boshlang‘ich nuqtasiga diametral qarama-qarshi 
nuqtaga yetib kelgan bo‘lasiz. Ekvatordan janub tomonga yo‘l solib, siz yana janubiy qutbdan 
o‘tuvchi  90-parallelga  yetib  borasiz  va  uni  ham  bosib  o‘tib,  yana  teskari  tartibda,  nolinchi 
parallelga qaytsangiz, sayohatingiz boshlangan nuqtaga yetib kelasiz.  
Shimoliy  va  janubiy  yarimsharlardagi  parallellarni  o‘zaro  chalkashtirmaslik  uchun,