Z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti fizika – matematika fakulteti



Download 0,85 Mb.
Pdf ko'rish
Sana09.11.2019
Hajmi0,85 Mb.
#25443
Bog'liq
tranzistorlar


       Z.M.BOBUR NOMIDAGI ANDIJON 

                DAVLAT UNIVERSITETI 

          Fizika – matematika fakulteti 

      Fizika kafedrasi 

 

      K U R S   I SH I  

 

Tranzistorlar  

 

   Bajardi: 4F1 guruh talabasi D.Teshaboeva. 

 

 

 

ANDIJON – 2016 

 

TRANZISTORLAR 

REJA 

Kirish 

1.Qo’sh qutbli trazistorlar. 

2. Maydon tranzistorlari. 

3. Tiristorlar

4. Tranzitorlarni olish texnologiyasi. 

Xulosa 

        

 

 

 

 

 

 

1.Qo’sh qutbli trazistorlar. 

Tranzistorlarlar  radioelektronikada  juda ko„p  ishlatiladi.  Ular qo„sh  qutbli 

va  maydon tranzistorlariga bo„linadi.  Qosh qutbli tranzistor  yoki  tranzistor  ikkita 

p-n-o„tishli 

yarimutkazgichli  kristaldan  iborat,  ya‟ni  unda  turli  tip 

o„tkazuvchanlikka ega bo„lgan uchta qatlamli sohalar bo„ladi (1 - rasm, a, b).  

 

 

1 -rasm. Yassi tranzistorning strukturasi (a,b) va 



Tashqi ko’rinishi (v): a-p-n-p tipi; b-n-p-n tipi. 

 

Sohalarnlng  joylashish  tartibi  p-n–p  yoki  n-p-n  prinsip  jihatidan  asbob 



ishiga  ta‟sir  qilmaydi,  ammo  p-n–p  tipdagi  tranzistorlarga  ulanadigan 

kuchlanishning  qutbiyligi  n-p-n  tipdagi  tranzistorlarga  berilayotgan  kuchlanish-

ning qutbiga qarama-qarshi bo„ladi.  

p-n–p tipdagi traneistorning tuzilishi va ishlash prinsipini ko„rib chiqamiz. 

Chap  sohada  kirishmaning  konsentratsiyasi  oshgan  va,  demak,  asosiy  tok 

tashuvchilar  (bu  sohada  kovak)  konsentratsiyasi  oshgan,  bu  esa  asbob  ishida  hal 

qiluvchi  rol  o„ynaydi.  Bu  soha  emitter  deb  ataladi.  Kirishma  va  asosiy  tok 

tashuvchilar  konsentratsiyasi  ancha  kam  bo„lgan  o„ng  soha  kollektor  deb  nom 

olgan. O„rtadagi soha baza deb ataladi. Bu sohada p-n–p tipdagi tranzistor uchun 

zaryadlarni  tashuvchilar  bo„lib  kovaklar  xizmat  qiladi,  ular  emitterdan 



diffuziyalanadi, chunki unga musbat kuchlanish ulangan bo„ladi.  

Kollektor o„tishiga teskari kuchlanish qo„yilsa, u holda kollektor zanjirida 

(p-n-o„tish, R

n

  nagruzka,  E



k

  batareya)  uncha katta bo„lmagan teskari tok I

k

  hosil 


bo„ladi.  Agar  ayni  paytda  emitter  o„tishiga  to„g„ri  kuchlanish  berilsa,  u  holda, 

birinchidan,  emitter  zanjirida  (p-n-o„tish,  E

e

  batareya,  E



s

  signal  manbai)  tok  I

e

 

hosil  bo„ladi,  bu  tok  kirish  signali  kuchlanishining  o„zgarishiga  mos  holda 



o„zgaradi  va  ikkinchidan,  kollektor  o„tishidagi  teskari  tok  sezilarli  ko„payadi. 

Bundan  tashqari,  bu  tok  ham  kuchlanish  E

s

  ning  o„zgarishiga  mos  holda 



o„zgaradi.  

Emitter  tokining  kollektor  tokiga  ta‟sir  qilishiga  sabab  shuki,  ikkala  p-n-

o„tish  bir-biriga  juda  yaqin  joylashgan,  shuning  uchun  tok  tashuvchilar  (p-n-p 

tranzistor  uchun  kovaklar)  emitter  o„tishidan  o„tato„rib,  kollektor  o„tishining 

ta‟siriga tushib qoladi. Bulardan katta qismi bu ta‟sirni yengadi, chunki, shu bilan 

birga kollektorda ushbu turdagi tok tashuvchilarning konsentratsiyasi kam va yana 

unga  quyilgan  kuchlanish  (teskari  qutbliligi)  ham  tok  tashuvchilarning  shunday 

«dreyfiga» (o„tishiga) yordam beradi.  

Bayon  etilgan  hodisa  tufayli  tranzistor  kirish  signalini  kuchaytirish 

xossasiga  ega  bo„ladi.  Bunga  sabab  shuki,  kollektor  zanjiriga  katta  nagruzka 

qarshiligi R

n

 ulanadi va nisbatan kichik kollektor toki o„tganda ham unda nisbatan 



katta  signal  kuchlanishi  ajraladi.  Tok  va  kuchlanish  qiymatlari  shundayki, 

nagruzkadagi  quvvat  R

n

 



  I

2

n



R

n

  (chiqish  signalining  quvvati)  kirish  signalining 



quvvatidan katta bo„ladi.  

Tranzistorni  tuzilish  jihatdan  quyidagicha  yasash  mumkin.  Germaniy 

plastinasi  korpus  asosiga  mahkamlangan  tutqichga  qotiriladi.  Plastinaning  ikki 

tomoniga indiy sharchalari o„rnatilib vakuumda evtektik temperaturadan yuqoriroq 

temperaturagacha qizdiriladi, so„ng uy temperaturasigacha  sovitiladi.  Natijada, p-

n-o„tishlar hosil bo„ladi. Kollektor va emitterlarning elektrodlari shisha izolyatorlar 

orqali o„tadi, baza esa korpus asosiga kavsharlanadi. Kichik quvvatli tranzistorning 

tashqi ko„rinishi 1-rasm, v da ko„rsatilgan.  

Sanoat  har  xil  quvvatli  tranzistorlar  ishlab  chiqaryapti,  ular  past  (3  MGs 


gacha), o„rtacha (30 MGs gacha) va yuqori (300 MGs gacha) chastotalar sohasida 

ishlashga muljallangan.  

Misol  tariqasida  past  chastotali  tranzistorlardan  quyidagilarni  aytib  o„tish 

mumkin:  germaniyli  MP35–MP42,  GT108A–GT108G,  GT109A–GT109E  va 

kremniyli  KT111-KT13  (kichik  quvvatli,  R 

  0,3  Vt),  germaniyli  GT403A–



GT403I (o„rtacha quvvatli, R < 3 Vt), germaniyli P201–P203 (katta quvvatli, R 

 



10 Vt) va shunga o„xshash o„rta, yuqori chastotali, hamda o„rta va yuqori quvvatli 

tranzistorlar  mavjud  bo„lib,  ular  haqidagi  ma‟lumotlarni  lug„atlardan  olish 

mumkin.  

Tranzistorlarning  asosiy  parametrlariga  kirish  va  chiqish  qarshiliklari,  tok 

va kuchlanish bo„yicha kuchaytirish koeffitsientlari, chegaraviy chastota va ruhsat 

etilgan  sochilish  quvvati  kiradi.  Ularning  hammasi,  ruhsat  etilgan  sochilish 

quvvatidan  tashqari,  ko„p  darajada  tranzistorlarning  sxemaga  ulanish  usuliga 

bog„liqdir.  

Tranzistorlarning  uchta  ulanish  sxemasi  mavjud:  umumiy  emitterli, 

umumiy bazali va umumiy kollektorli. Quyida eng ko„p tarqalgan birinchi ikkita 

sxema (2-rasm, a va b) ko„rib chiqamiz. .  

Tranzistorning  umumiy  baza  bilan  ulanish  sxemasi  2  -rasm,  a  da 

ko„rsatilgan.  

Bunda kirish qarshiligi emitter- baza kuchlanishi U

e

 ning emitter toki I



e

 ga 


bo„lgan nisbati bilan aniqlanadi, ya‟ni 

R

kirb 



 



 

 



2-rasm. Tranzistorning umumiy baza bilan (a) va umumiy emitter 

bilan (b) ulanish sxemalari 

Tranzistorning turiga qarab kirish qarshiligining qiymati bir necha om dan 

bir qancha o„nlab Om diapazonida bo„ladi.  

Chiqish  qarshiligi  kollektor  kuchlanishi  U

k

  ning  tok  I



k

  ga  bo„lgan 

nisbatidan iborat: 

R

chiq. b



 

 



k

k

I

U

 

va har xil tranzistorlar uchun 0, 2 dan 1 MOm gacha bo„ladi.  



Tok  bo„yicha  kuchaytirish  koeffitsienti  chiqish  I

k

  va  kirish  I



e

  toklarining 

nisbati kabi topiladi: 

 





э

k

I

I

 

Shu  narsa  xarakterliki,  ko„rilayotgan  sxemada  tok  bo„yicha  kuchaytirish 



amalda yo„q (



1), chunki tranzistorlarda umuman olganda, Ie -I



k

 I



b

, bu sxemada 

esa baza toki haddan tashqari kichik, ya‟ni I

e

 



 I

k



.  

Kuchlanish bo„yicha kuchaytirish koeffitsienti chiqish kuchlanishi U

n

 ning 


kirish kuchlanishi U

kir


 ga bo„lgan nisbatidan iborat: 

K



 

ки р



н

U

U

 

Agar  U



n

 



  I

k

R



n

,  U


kir

I



e

R

kir



  ekanligini  hisobga  olinsa,  u  holda  kuchlanish 

bo„yicha kuchaytirish koeffitsientini quyidagicha ifodalash mumkin: 

K

U

 



 

кир



э

н

k

R

I

R

I

 





ки р

н

R

R

 

Bu  sxema  uchun  kuchlanish  buyicha  kuchaytirish  koeffsienti  5000  ga 



yetishi mumkin.  

Ruxsat  etilgan  sochilish  quvvati  va  chegaraviy  chastotasi  (tranzistorni 

ishlatish  maqsadga  muvofiq  bo„lgan  chastotasining  chegarasi)  kabi  parametrlari 

avvalo  tranzistorning  turiga  bog„liq  va  ular  uning  texnikaviy  pasportida 

ko„rsatiladi.  

Kirish  xarakteristikasi  (3  -rasm,  a)  kollektordagi  kuchlanish  o„zgarmas 



bo„lganida emitter toki Ie ning undagi kuchlanish Ue ga bog„liqligini, ya‟ni Uk 

 



sopst  da  Ie 



(Ue)  ni  ifodalaydi.  Bu  xarakteristika  qanchalik  tik  bo„lsa, 



tranzistorning kirish qarshiligi R

kir, b


 shuncha kichik bo„ladi. Ba‟zan hisoblashlarda 

Uk 


  sopst  da  Ue 



  (I


e

)bo„lgan xarakteristikadan foydalaniladi, buni ham kirish 

xarakteristikasi deb ataladi.  

 

 



 

3 –rasm. Umumiy bazaviy sxemada p-n-p turdagi tranzistorning 

kirishi (a) va chiqish (b) statik xarakteristikalarining oilasi 

 

Chiqish  xarakteristikasi  (3-rasm,  b)  o„zgamas  emitter  toki  Ie  da  kollektor 

toki Ik ning undagi kuchlanish U

k

 ga bog„liqligini, ya‟ni Ie 



 const da Ik 

 



(Uk) 

ni  ifodalaydi.  Bu  xarakteristikaning  qiyalik  burchagi,  qancha  kichik  bo„lsa, 

tranzistorning chiqish qarshiligi R

chiq. b


 shuncha katta bo„ladi.  

Tranzistorning kirish va chiqish xarakteristikalari statik bo„lishini ta‟kidlab 

o„tamiz.  

 Tranzistorning  umumiy  emitter  bilan  ulanish  sxemasi    2-rasm,  b  da 

ko„rsatilgan.  

Sxemaning  kirish  qarshiligi  baza  bilan  emitter  orasidagi  kuchlanish  U

b

 

ning baza toki I



b

 ga bo„lgan nisbati bilan aniqlanadi: 

R

kir, e


 

б



I

U

б

 

R



kir. e

 qiymatlarining diapazoni odatda 400- 2000 Om ni tashkil qiladi.  

Chiqish  qarshiligi  kollektor  kuchlanishi  Uk  ning  uning  toki  Ik  ga  bo„lgan 

nisbati kabi topiladi: 



R

chiq. e


 

 



k

k

I

U

 

va o„rtacha 25–400 kOm ga teng, ya‟ni umumiy bazali sxemadagiga nisbatan juda 



ham kichik 

Tok bo„yicha kuchaytirish koeffitsienti bu yerda kollektor toki  Ik (chiqish 

toki) ning baza toki I

b

 (kirish) ga nisbati kabi topiladi: 



 

 

 



 

 

 



 



 

б

k

I

I

 

Shunisi xarakterliki, tok bo„yicha kuchaytirish  umumiy  emitterli sxemada 



umumiy bazali sxemadagiga qaraganda o„rtacha 10-100 marta ko„p.  

Kuchlanish  bo„yicha  kuchaytirish  koeffitsienti  bu  yerda  xuddi  umumiy 

bazali sxemadagidek aniqlanadi va taxminan unga teng bo„ladi.  

K

U



 

 



ки р

н

U

U

 



 

кир

б

н

k

R

I

R

I

 





ки р

н

R

R

 

Kirish  xarakterisikasi  (4-rasm,  a)  emitter  bilan  kollektr  orasidagi 



kuchlanish U

k

 o„zgarmas bo„lganda baza toki I



b

 ning emitter bilan baza orasidagi 

kuchlanish  U

b

  ga  bog„liqligini,  ya‟ni  U



k

 



  const  da  I

b



 

(U



b

)  ni  ko„rsatadi.  Bu 

xarakteristika qancha tikroq bo„lsa, tranzistorning kirish qarshiligi shuncha kichik 

bo„ladi.  

 

4- rasm. Qo‘sh qutbli tranzistorning umumiy emmiterli sxema 

bo‘yicha kirish (a) va chiqish (b) xarakteristikalari oilasi 

 

Tranzistorning  chiqish  xarakteristikasi  (4-rasm,  b)  baza  toki  I

b

  o„zgarmas 



bo„lganda  kollektor  toki  I

k

  ning  emitter  bilan  kollektor  orasidagi  kuchlanish  U



k

 


bog„liqligini,  ya‟ni  I

b

 



  const  da  I

k



 



(U

k



)  ni  ko„rsatadi.  Bu  xarakteristikaning 

qiyalik  burchagi  qancha  kichik  bo„lsa,  tranzistorning  chiqish  qarshiligi  shuncha 

katta bo„ladi.  

  

2. Maydon tranzistorlari. 



Oldin  biz  ko„rgan  qo„sh  qutbli  tranzistorlarda  kirish  qarshiligi  tok  bilan 

boshqarilib,  ularning  kichik  ekanligi  asosiy  kamchiliklaridan  biridir.  Shuning 

uchun  mutaxassislar tomonidan kirish qarshiligi  katta bo„lgan maydon  tranzistori 

ishlab  chiqarildi.  Bu  yarimo„tkazgichli  asbobda  chiqish  toki  elektr  maydon 

yordamida boshqarilganligi uchun tranzistor maydon tranzistorini olgan.  

Maydon  tranzistori  uch  elektrodli  yarimo„tkazgichli  asbob  bo„lib,  unda 

istok,  zatvor,  kanal  va  stok  sohalari  bo„lib,  yarimo„tkazgich  qatlam  qalinligini 

o„zgarish hisobiga chiqish toki boshqariladi.  

Hozirgi  vaqtda  ikki  turdagi  maydon  tranzistorlar:  p-n-o„tish  bilan 

boshqariladigan  tranzistor  va  MDYa-tranzistor  (metal-dielektrik-yarimo„tkazgich 

strukturali) lardan elektronika sohasida keng foydalaniladi. 

 

 



5- rasm. Boshqariladigan p-n-o‘tish maydon tranzistorining tuzilishi, 

shartli belgilanishi va ulanish sxemasi 

 

Zatvori p -n-o„tishli maydon tranzistorining tuzilishi va ulanish sxemasi 5 - 

rasmda  ko„rsatilgan.  Bunday  tranzistorning  asosiy  elementi  n-turdagi 

yarimo„tkazgich  bo„lib,  uning  ikki  tomonida  r-turdagi  qatlam  kotishmani 

suyultirish  yoki  diffuziya  usulida  vujudga  keltiriladi.  Ularga  ulangan  omik 


kontaktni  zatvor  deyiladi.  Plastina  n-tur  ikki  yon  qirralariga  ulangan  omik 

kontaktlarni  birini  istok,  ikkinchisini  stok  deyiladi,  Bunda  zatvorlar  ikkita  p–n-

o„tish hosil bo„lib, ular orasida yupqa qatlamli yarimo„tkazgich kanal paydo qiladi.  

Maydon tranzistorining ishlash prinsipi zatvor va istokka qo„yilgan tashqi 

kuchlanish  hisobiga  kanal  o„tkazgich  qatlam  qalinligini  o„zgarishiga  asoslangan. 

Deylik, istok va stok oralig„iga tashqi kuchlanish qo„yilgan bo„lsin, ya‟ni istokka 

ma‟nbani  minus  qutbi  ulansin.  Unda  kanal  orqali  istokdan  stok  tomon  n-tur 

yarimo„tkazgich  plastinkadagi  potensillar  farqi  ta‟sirida  elektronlar  harakat 

qilaboshlaydi.  Zatvorga  ham  tashqi  kuchlanish  beriladiki,  ikkiala  r-n-o„tishlarga 

teskari  kuchlanish  beriladi.  Zatvorga  berilayotgan  kuchlanishni  o„zgartirib,  n-tur 

yarimo„tkazgichdagi  tashuvchilarni  kambag„allashtirish  mumkin.  Buni  amalga 

oshishiga  sabab  tranzistor  kanal  o„tkazgich  qatlamining  ko„ndalang  kesimini 

o„zgarish  hisobiga  bo„ladi.  Bu  narsa  kanal  qarshiligini  o„zgartirib,  o„z  navbatida 

maydon tranzistorining chiqish toki I

c

 ni o„zgartiradi.  



Maydon  tranzistorini  kirish  kuchlanishi  U

z

  dir.  Agarda  kanalga  ketma-ket 



R

rezistorni  ulasak,  zatvor  kuchlanishi  U



z

  o„zgarishi  natijasida  mos  ravishda  R

c

 

rezistorga  tushayotgan  kuchlanish  ham  o„zgaradi.  Bu  yerda  o„tishlar  teskari 



kuchlanish  ostida  bo„lganligi  uchun  ularning  qarshiligi  bo„ladi.  Kirish  toki  esa 

kanal  tokiga  nisbatan  ancha  kichik.  Demak,  kirish  quvvati  uncha  katta  bo„lmay, 

chiqish  quvvati  I

c

  va  R



c

  qarshilik  bilan  aniqlanib,  kirishni  ancha  marta  oshiradi. 

Shunday qilib, maydon tranzistor kuchaytiruvchi asbobdir.  

Kanal  qarshiligini  boshqarish  usulining  boshqa  usuli,  yarimo„tkazgich 

hajmidan  izolyatsiyalangan  elektrod  potensial  o„zgarishi  kanal  qarshiligini 

o„zgartiradi.  Shu  prinsipga  asoslangan  tranzistorlarni  zatvori  izolyatsiyalangan 

maydon  tranzistorlar  deyiladi  yoki  MDYa-tranzistorlar  deyiladi.  Ko„pchilik 

hollarda, dielektrik sifatida kremniy to„rt oksididan (SiO

2

) foydilaniladi.  



MDYa-tranzistorlarni ishlash prinsipi yarimo„tkazgich hajmining qolgan qismidan 

farqli  yarimo„tkazgich  hajmi  va  yarimo„tkazgich  sirtidagi  izolyatsiyalangan 

elektrod oralig„ida zaryad tashuvchilar qatlami vujudga keladi.  

 

 



 

 

Shuni  hisobiga  yarimo„tkazgichda  izaliotsion  elektrodda  kuchlanishni 



o„zgartirib,  zaryad  tashuvchilar  konsentratsiyasi  yuqori  bo„lgan  qatlam  –  kanal 

hosil qilib uni qarshiligini boshqarish mumkin.  

MDYa–tranzistorlar texnologik tayyorlanishi bo„yicha ikki turga bo„linadi: 

kanali kiritilgan MDYa-tranzistor (6 -rasm) va induksion kanalli MDYa-tranzistor 

(7 -rasm). Birinchi tranzistorda zatvor va istokka yetarli kuchlanishda kanal stok va 

istok oralig„i induksiyalanadi. Agarda zatvor va istok oralig„ida potensial farq nol 

bo„lsa,  istok  va  stok  oraligida  tok  umuman  bo„lmaydi.  Kanalli  kiritilgan  MDYa-

tranzistorlarida kanal texnologik usulda vujudga keltiriladi. Bunda zatvor va istok 

kuchlanishi  bo„lmaganda  ham  kanal  o„tkazuvchanligi  nolga  teng  emas.  Shuning 

uchun  zatvor  kuchlanishini  o„zgartirib,  o„tkazuvchanlikni  ortirish  va  kamaytirish 

mumkin.  

Barcha turdagi maydon tranzistorlarda taglik yarimo„tkazgichning p - yoki 

n-  turi  ishlatiladi. Shuning uchun ham  maydon  tranzistorlari  n-  va p-  turlari  bilan 

farqlanadi. Hozirgi paytda maydon tranzistorlarini 6 xili qo„llaniladi.  

Maydon  tranzistorlarining  to„la  ishlashi  chiqish  statik  volt-amper 

6 - rasm. Kanali kiritilgan maydon 

tranzistorining strukturasi va shartli 

tasvirlash sxemasi. 

7 - rasm. Induksion kanalli 

MDYA-tranzistor strukturasi 



xarakteristikalar  oyilasi  U

z

 



  const  bo„lganda  I

c



 



(U

c



)  bilan  xarakterlanadi  (8  -

rasm).  Deylik,  zatvor  kuchlanishi  U

z

 



  U

z1



  const  bo„lsin.  Unda  istok  va  stok 

kuchlanishi  U

c

  o„zgarishida  (  U



z1

  qiymati  va  U

ni  qutb  kuchlanishi  to„g„ri 



tanlansa)  maydon  tranzistorida  I

c

  tok  paydo  bo„ladi.  U



s

  kuchlanishni  ortishi 

natijasida  xarakteristikaning  boshlang„ich  qismida  I

c

  tok  chiziqli  o„sadi.  Keyin 



kuchlanish  U

C

  ortishi  bilan  I



c

  o„sishi  to„xtaydi.  Bunga  asosiy  sabab,  uzunlik 

bo„yicha  kanal  kengligi  birxil  emas:  stokka  yaqinlashgan  sari  kanal  yupqalashib 

boradi.  

Bu  qismlardagi  stok  tokini  zatvorga  berilayotgan  kuchlanish  orqali 

boshqarish mumkin.  

Maydon tranzistorlarining sifat parametrlariga: S xarakteristik tikligi, 

  



 

kuchaytirish koeffitsienti va R

i

 ichki qarshiligi kiradi.  



Maydon  tranzistorining  S  xarakteristik  tikligi  deganda,  U

ci



  const 

bo„lganda  stok  toki  o„zgarishini  zatvor  kuchlanishi  o„zgarishiga  nisbati 

tushuniladi: 

зи

C

U

I

S



 

Maydon  tranzistorining 



  kuchaytirish  koeffitsienti  deb,  I

c

 



  const 

bo„lganda, stok kuchlanishini zatvor kuchlanishi o„zgarishiga nisbatiga aytiladi:  

7.8 - rasm. Maydon tranzistorlarining chiqish (a) va 

kirish (b) 

statik xarakteristikalar 


зи

си

U

U



 



Maydon tranzistorining R

i

 ichki qarshiligi deb, U



zi

 



 const bo„lganda, stok 

kuchlanishini o„zgarishini unga to„g„ri keluvchi  stok tokini  o„zgarishiga nisbatiga 

aytiladi: 

C

зи

i

I

U

R



 

Maydon  tranzistorining  yuqoridagi  parametrlari  quyidagicha  ham 



bog„langan: 

i

SR



 

Maydon  tranzistorlarining  ishchi  sohasida,  S 

  0,3–3  mA



V,  R


i

  ichki 


qarshiligi bir necha megaomni tashkil qiladi.  

Maydon 


tranzistorlarning 

zaruriy 


xususiyatlariga 

ularning 

kirish 

qarshiligini  (10



15

  Om  gacha)  va  chegara  chastotasini  (1  GGs  gacha)  juda 

yuqoriligidir.  Maydon  tranzistorlarini,  ayniqsa  MDYa-tranzistorlarini  integral 

mikrosxemalarda qo„llanilmoqda.  

Tranzistorlarni  tamg„alash.  Tranzistorlarni  belgillash  6  ta  elementdan 

tashkil topadi.  

Birinchi element : G yoki 1 –germaniy, K yoki 2- kremniy, A yoki 3- galliy 

arsenidi.  

Ikkinchi element: T- qo„sh qutbli tranzistorlar, P- maydon tranzistorlar.  

Uchinchi, to„rtichi va beshinchi elementlar-uch belgili son, birinchi raqam 

ishchi chastota diapazonni va quvvatini, qolgan ikkitasi raqamlar esa, 01 dan to 99 

gacha asbobning ishlab chiqarish texnologik tartib nomeri.  

Oltinchi  element  –  A  dan  to  Ya  gacha-  bir  turdagi  asbobning  parametrik 

guruhi.  



 

 

 

 

3. Tiristorlar

Hozirgi  paytida  to„rt  qatlamli  yarimo„tkazgichli  asboblar  –tiristorlar 

elektronikada keng qo„llaniladi. Ular asosan kremniy materialidan tayyorlanadi.  

Tiristor  tuzilishining  sxematik  ko„rinishi  9  -  rasmda  ko„rsatilgan.  Tiristor 

elektr o„tkazuvchanligi turli turga ega (p

1

, n



1

, p


2

, n


2

 ) bo„lgan sohalarni birlashishi 

natijasida  vujudga  keltiriladi.  Sohalar  orasi  chegarasida  uchta  p-n-o„tishlar  (EP

1



KP,  EP

2

)  hosil  bo„ladi.  Tiristorning  chekka  sohalarini  birini  anod,  ikkinchisini 



katod deyilib, ichki sohalarini bazalar deyiladi.  

 

 



 

 

Tiristorning  ishlashi  uchun  zaruriy  bo„lgan  hollarni  ko„rib  chiqamiz. 



Bazalar  turli  qalinlikda  bo„lishi  va  kirishmalar  miqdorini  bir  xil  bo„lmasligi 

natijasida n- baza p- bazaga nisbatan ancha keng va kirishma miqdori uncha katta 

bo„lmaydi,  shuning  uchun  u  yetarli  darajada  yuqori  solishtirma  qarshilik  ega 

bo„ladi. Bu esa o„rta p-n- o„tish KP yaxshi to„g„rilash xususiyatiga: kichik teskari 

tok,  yuqori  teshilish  kuchlanish  va  teskari  kuchlanishlar  sohasida  juda  katta 

qarshilikka ega bo„ladi. 

Tiristorning  chekka  yarim  o„tkazgichli  sohalari  (p

1

,  n



2

  )  katta  kirishma 

miqdoriga ega bo„lganligi uchun EP

1

 va EP



2

 p-n-o„tishlar to„g„ri yo„nalishda baza 

sohalariga  asosiy  bo„lmagan  zaryad  tashuvchilarning  yaxshi  emitterlari  bo„ladi. 

Ikkiala EP

1

 va EP


2

 p-n-o„tish shunday olinadiki, ularning injeksiya koeffitsienti tok 

zichligiga bog„liq va zichlikni oshishi bilan u keskin ortishi kerak.  

9- rasm. Dinistorning struktura sxemasi 



Katod 

Endi  oldin  tiristorni  ishlashini  faqat  anod  va  katodga  tashqi  kuchlanish 

berilgan hol uchun ko„ramiz. Agarda uncha katta bo„lmagan o„zgarmas kuchlanish 

U  ning  musbat  qutbi  anodga,  manfiysi  esa  katodga  ulansa,  unda  KP  va  EP

2

  p-n- 



o„tishlar  to„g„ri  yo„nalishda,  EP  o„tish  teskari  yo„nalishda  ishlaydi.  Bunda  tiristor 

yopiq  va  u  orqali  juda  kichik  tok  o„tadi.  Bu  kichik  tok  EP  p-n-o„tishning  yopiq 

xususiyati bilan aniqlanadi. Tiristorning qarshiligi teskari kuchlanish qo„yilgan P

2

 



p-n-o„tishning  qarshiligi  bilan  aniqlanadi.  Bunda  tiristor  orqali  o„tayotgan  tok 

zichligi  kichik  va  EP

1

  va  EP


2

  o„tishlar  yetarli  injeksiyaga  ega  bo„lmaydi.  Kichik 

tok zichliklar sohasida dinistorning volt–amper xarakteristikasi kremniyli diodning 

teskari volt-amper xarakteristikasini takrorlaydi (10-rasm, 1-qism).  

 

 

 



O„zgarmas  tok  kuchlanishini  anod  va  katod  orasida  ortishi  tiristor  orqali 

tok  zichligini  oshishiga  olib  keladi.  Natijada,  tiristorning  ikkiala  bazasida  asosiy 

bo„lmagan zaryad tashuvchilarning injeksiyasini o„sishiga olib keladi. Bunda o„rta 

p-n-o„tish toki faqat teskari tok bilangina aniqlanmasdan, KP o„tishga yetib kelgan 

bazalardagi  asosiy  bo„lmagan  tashuvchilar  toki  bilan  ham  aniqlanadi.  KP  p-n-

o„tish yaqini bazalarida asosiy bo„lmagan zaryad tashuvchilarning mavjud bo„lishi 

uning qarshiligini yetarlicha kamaytiradi, natijada tiristor orqali yanada kattaroqqa 

ortadi. Bu bazaga asosiy bo„lmagan zaryad tashuvchilar injeksiyasini ortishiga olib 

keladi, KP p-n-o„tish qarshiligini yanada kamayishiga olib keladi va h.zo. Shunday 

10- rasm. Dinistorning VAXi. 



qilib,  tiristorda  ikkita  bir  birini  jadallashtiruvchi  jarayon  ro„y  berib,  natijada 

tiristorning qarshiligi quyun kamayadi, tok esa quyun ortadi (10-rasm, 2-qism). 

 

 

 



 

Quyun  ko„rinishidagi  jarayon  boshlangan  kuchlanishni  tiristorning  to„g„ri 

almashish kuchlanishi U

pp

 deyiladi.  



Tok  keyingi  ortishi  KP  p-n-o„tishning  o„rta  qismida  asosiy  bo„lmagan 

tashuvchilarni  to„planib,  konsentratsiya  bu  o„tishda  katta  bo„ladi  va  u  to„g„ri 

yo„nalishda  siljiydi.  KP  o„tish  qarshiligi  juda  kichik  bo„ladi  va  tiristorda  turg„un 

tuyinish  rejimi  ta‟minlanadi  (10-rasm,  3-qism),  tiristor  ochiq.  Bu  rejimda  tiristor 

qarshiligi  yetarli  darajada  juda  kichik  bo„ladi.  U  to„rta  yarimo„tkazgich  sohalar, 

uchta  to„g„ri  yo„nalishli  p-n-o„tishlar  va  chiqich  kontaktlar  qarshiliklari 

yig„indisidan iborat bo„ladi.  

Tiristorning  volt-amper  xarakteristikasi  (VAX)  S  ko„rinishida  bo„lib,  ikki 

elektrodli tiristorni dinistor deyiladi.  

Uch elektrodli (boshqaruvchi) tiristorni (11-rasm) ishlashi dinistordan farq 

qilmaydi.  Uchinchi  elektrod  tiristorni  to„g„ri  almashinish  kuchlanish  kattaligini 

o„zgarish  imkonini  beradi.  Haqiqatan  ham,  boshqaruvchi  elektrod  va  katodga 

berilgan  kuchlanishni  o„zgartirib,  EP

2

  p-n-o„tish  orqali  o„tayotgan  boshlang„ich 



tokni  o„zgartirish  mumkin.  Hamda  tiristorning  boshlang„ich  tok  zichligini 

boshqarib  turib,  quyun  ko„rinishidagi  jarayonni  boshlanishini  o„zgartish  mumkin 

bo„ladi. 

11- rasm. Uch elektrodli boshqaruvchi tiristorlarning strukturalari 

(a, v) va shartli belgilari (b, g). 

Boshqaruvchi 

elektrod

 

Anod  


 

 

 



Boshqaruvchi  elektrodda  tok  qancha  katta  bo„lsa,  U

pp

  shuncha  kichik 



bo„ladi. Tiristorni VAX lar oyilasi 12-rasmda ko„rsatilgan. Uch elektrodli tiristorni 

trinistor deb ham ataladi.  

Tiristorlar  turli  to„g„rilagich  qurilmalarda,  boshqarish,  avtomatika, 

hisoblash texnikasi va boshqalarda keng qo„llaniladi.  

Tiristorlarni  belgilash  to„rta  elementdan  iborat  bo„lib,  qolgan 

yarimo„tkazgichli  asboblarga  o„xshaydi.  Ikkinchi  element  dinistorlarda  N-harfi, 

trinistorlar esa U-harfi bilan belgilanadi.  

 

4. Tranzitorlarni olish texnologiyasi. 

Turli ko‟rinishdagi ko‟pchilik tranzitorlarni ancha keng tarqalgan turlariga 

qotishmali  qotishma difuzion – plener mezoplener va trenzistorlar kiradi.  



Qotishma  tranzistorlar.  Tranzistor  mexanikalik  rivojlantiruvchining 

boshlash  davrida  qo‟sh  qutbli  tranzistorlar  asosan  kirishmalarni  eritish  usulida 

germaniydan  qotishmali  tranzistor  tayyorlanadi.  Keyinchalik  toza  mo‟na  kristall 

kremniyni  olish texnologiyani yaratilgandan so‟ng keyin qo‟sh qutbli qotishmali 

tranzistorlar tayyorlana boshladi.  

Qotishmani  tranzistorlar  ikkita  bir-biriga  yaqin  joylashgan  p-p  o‟tishli 

tuzilmadan o‟tadi. 

12- rasm. Boshqaruvchi elektrodli tiristorning VAXi oilasi.  



 

1-rasm. Qotishmali transistor. 

 

Qotishmali tranzistorlarda juda yuqa olish qiyin, shuning uchun ular past va 



o‟rta  chastotalilar  uchun  mo‟ljallangan.  Ularni  quvvatli  qilib  ham  tayyorlash 

mumkin. Bunday tranzistorlarni olish uchun p-n o‟tkazgichlarni yuqori maydonda 

ega bo‟ladi.  

Qotishmali  tranzistorlarni  kamchiligiga  chegara  chastotasi  (1≥20m..) 

kichikligidan taliqdi. Texnologik tayyorlashda  parametrlarda  bir-biridagi  farqlarni 

katta bo‟lishligini ham ko‟rsatishi mumkin. 



Qotishmali  diffusion  tramzistorlar.  Bu  xildagi  tramzistorlar  qotishmali 

texnologiyani  diffusion  qo‟shgan  holda  olib  boradi.  Bunda  indiy-surma  bilan 

yarimo‟tkazgich plastina sirtiga joylashtirib qizdiriladi. Bunda bo‟lakni suyultirish 

natijasida  electron  o‟tish  hosil  bo‟ladi.  Biroq  yuqori  tranzistorlariga  bir  vaqtni 

o‟zida  erish  jarayonidan  tashqari  diffuzia  ham  ketadi.  Ya‟ni  elektrondan  diffuzis 

kristall  biri-  akseptor  ikkinchisi  esa  donor  kirishma  vazifasini  boshqaradi.  Ular 

kristall  qolipligi  bo‟yicha  har  xil  chuqurlikka  diffuziolanadi  va  notekis 

taqsimlangan  p-turdagi  baza  hosil  bo‟ladi.  Kollektor  sifatida  p-turdagi  germaniy 

plastinka xizmat qiladi. (2-rasm.


 

2-rasm. Qotishmali diffusion transistor 

 

Baza  soxasi  orqali  asosiy  bo‟lmagan  zaryadlarni  ko‟chishi,  asosan  elektr  



maydon  dreyfi  bilan  amalga  oshirilgani  uchun,  bunday  tremzistorlarni  dreyf  

trenzistorlar  deyiladi. Dreyf  tranzistorlarni baza kamligi  0.5-1m km bo‟lganligi 

uchun  ularni  chegara  chastota  500-10.000m  9  ga  yetadi.  Bu  tranzistorlarda 

kamchilik emitterda ta‟siri kuchlanishni kichikligi va katta quvvatli tranzistorlarni 

ishlab chiqarishni qiyinligidir.  



Diffuzion planar tranzistorlar. Bu ko‟rinishdagi tranzistorlarni tayyorlash 

kremniy  oksidini  olib,  unda  ochilgan  parada    tirqishlar  orqali  kirishma 

atomlarining  diffuziya  usulida  foydalaniladi.  Texnologik  amallar  ketma-ketligi      

3-rasmda ko‟rsatilgan.  



 

3-rasm. Diffuzion planar tranzistorning olininshi 

 

Planar  tranzistorni  tayyorlash  uchun  n-turdagi  kremniy  olinib  nihoyasida 



kollektor  vazifasini  o‟taydigan  plastinka  oldin  suv  bug‟i  yoki  kislorod    muhitiga 

joylashtirilib  sirtida  zich  parda  Si  O

hosil  qiladi.  3-rasm      a)  Fotolitografiya 



usulida    parda    tirqish,  3-rasm,  b)  hosil  qilinib    u  orqali  akseptor  bor  diffuziya 

qilinadi.  3-rasm    v)  Bunda  plastinkaga  p-tur  baza  qatlami  hosil  bo‟ladi.  Shu 

jarayon  vaqtni  o‟zida  oksidlanish  yuz  beradi.Hosil  bo‟lgan  oksid  pardadan  yana 

tirqish  3-rasm,  g)ochilib  u  orqali  pardadan  donor-fosfor  kamroq  chuqurlikka 

diffuziya  qilinadi.  Natijada  “n”  Qturdagi  emitter  qatlam  hosil  bo‟ladi.3-rasm,d) 

Keyin  yana  hosil  bo‟lgan  Si  O

qatlam  hosil  bo‟ladi  va  yediriladi.3-rasm,  e) 



Kontaktlar purkaladi va termobosim usulida chiqqichlar ulanadi.3-rasm, j) nihoyat, 

diffusion  –planar  transistor  tuzilmasining  umumiy  ko‟rinishi  4-rasmda 

ko‟rsatilgan.  


 

4-rasm. Diffusion – planar transistor tuzilmasining  

umumiy ko’rinishi 

 

Mezaplaner  tranzistorlar.  Tranzistorlarning  aktiv  qismini  meza-tuzilma 

ko‟rinishda  yaratish  uchun  emitter  va  baza  ma‟lum  qismlarini  ikkilama    yedirish 

bilan  olinadi  5-rasm.  Bu  tranzistorlarni  bitta  yarimo‟tkazgich  plastinkada  bir 

texnologik  siklda  ko‟plab  miqdorda  tayyorlash  mumkin.  Shuning  uchun 

parametrlardagi farqlar kam. 

 


5-rasm. Mezaplanar transistor tuzilishi 

 

Meza  planer  tranzistorlardagi  o‟tishlar  kichik  sig‟imga  va  uncha  katta 



bo‟lmagan  baza  qarshiligiga  ega.  Bu  tranzistorlarning  chegara  takroriyligi  bir 

qancha yuz megagersga boradi. 



MDYa  tranzistorlar.  Bunday  tranzistorlarnini  olish  uchun  n-  yeurdagi 

kremniy sirtiga qalin SiO2 o„stiriladi.,

 

keyin  alohida  qismlardan  oksid  ketkazilib, 



o„rniga  yana  yupqa  SiO

2

  qatlam  o„stiriladi.  (6,a-rasm).  Shu  yupqa  SiO



2

  sirtiga 

polikristall  kremniy  parda  o„tkaziladi  va  fotolitografiya  olib  boriladi  (6,b-rasm).   

Keyin  paynoy  va  manba  sohalari ustidagi  oksid  yedirilib, tirqishlar hosil  qilinadi. 

Keyingi  bosqichda  manba  va  paynov  sohalar  diffuziya  usulida  legirlanadi  (6,v-

rasm).  Yuqori  temperaturda  o„tkazilgan  natijasida  manba  va  paynov  sirti 

oksidlanib qoladi. Shuning uchun oxirgi amalda oksid qatlam yedirilib, (6,g-rasm) 

metall elektronlar o„tkaziladi. Zatvor sifatida polikristall kremniyning qo„llanilishi 

chegara kuchlanishini 0,5-,0V gacha kamaytiradi. Bu esa IMS larda katta afzallikni 

keltiradi. 



 

 

6-rasm. MDYa tranzistorning olinish texnologiyasi: 1-SiO

2

-

qatlam; 2-polikremniy; 3-legirlangan paynov va manba soxalar. 

 

         Epitaksil-  planer  tranzistorlarda  kollektor  ikki  qatlam  yuqoriligi  

bazaga tutashuvchi va 

kichikomli 

kontaktiga 

tutashuvchi 

bo‟ladi. 

Tranzistorlarda kichikkomli elektromli epitaksial qatlam o‟stirish bilan olinadi.  

Kichik  omli  taglik  n

  kollektor  sohasini  hosil  qiladi.  Baza  va  emitter 



sohalar  SiO

2

  larda  tirqish  orqali  ikkilanma  diffuzia  usulida  tayyorlanadi.Natijada 



n

-p-n-n



hajmiy  qarshiligi  kichik  epitaksil  kollektor  sohasining  kichik  “C” 

sig‟imi  va  kollektor  o‟tishi  darajada  yuqori  teshilish  kuchlanishga  ega  bo‟lgan 

dreyf transistor olinadi 7-rasm. 

         

    


 7-rasm. Epitaksial planar transistor tuzilishi  

 

Hozirgi vaqtda ishlab chiqarishda asosan qo‟sh qutbli tranzistorlarni meza-



planar 

va 


epitaksial-planar 

texnologik 

usullardan 

foydalanilmoqda. 

Mikroelektronikada  transistor  tuzilmalarini  olishning  oxirgi  texnologiyasi  keng 

qo‟llanilmoqda. 

Har  qanday  yarimo‟tkazgichli  asbobni  tayyorlashda  yarimo‟tkazgich 

materialning parametrlarga talab qo‟ygan holda amalga oshiriladi.  

Undan  so‟ng  asbobni  qo‟llanish  talabga  ko‟ra  tranzistorni  tayyorlashda 

operatsiyalar ketma-ketligi asosida tayyorlanadi.  

 

 


XULOSA 

 

Ushbu  ish  qosh  qutbli  tranzistorlarni  tayyorlash  texnologiyasiga 



bag‟ishlangan bo‟lib, o‟rganish natijasida quyidagilarni xulosa qilaman: 

1.  Tranzistorlar  tayyorlaydigan  yarimo‟tkazgichli  materiallarni 

turlari va elektr  xususiyatlari o‟rganildi.Tranzistorlar kremniy, germaniy va 

arseniz  galliydan tayyorlanishi aniqlandi. 

2.  Yarimo‟tkazgichli asboblar tayyorlash uchun monokristallardan 

foydalanishi e‟tiborga olinib, materiallar olish texnologiyasi o‟rganildi. 

3.  Yarimo‟tkazgichli  materiallarni  turlari  va  elektr  xususiyatlari 

o‟rganildi  va  tranzistorlar  uchun  qaysi  material,  hamda  kremniyli  n-p-n- 

strukturali tranzistor yaxshi effect berish mumkinligi ko‟rsatildi. 

4.  Elektron-kovak o‟tish  olish texnologiyasini batafsil yoritildi. 

5.  Tranzistorlarni  qotishmali,  diffuzion,  epitaksial  va  planar 

texnologiyasiga    asosan  olinishi  ko‟rsatildi.  Planar  epiltaksial  texnologiya 

sifatli tranzistorlar yaratishga olib kelish mumkinligi ko‟rsatildi. 

 

 



 

 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

Foydalanilgan adabiyotlar 

1.  S.Z.Zaynobiddinov,  A.Teshaboev.  Yarimo„tkazgichlar  fizikasi.  - 

Toshkent, «O„qituvchi», 1999 y. 

2.  Teshaboev  A.,  S.Zaynobidinov,  I.N.Karimov,  P.Raximov,  R.Aliev. 

Yarimo„tkazgichli asboblar fizikasi.  

-Andijon. 2002 

3.  Ye.I.Manaev. Osnovo‟ radioelektroniki. - Moskva. 1987 

4.  Teshaboev  A.,  S.Zaynobidinov,  Musaev  E.,  Yarimo„tkazgichlar  va 

yarimo„tkazgichli  asboblar  texnologiyasi.    (o„quv  qo„llanma),    - 

Toshkent, 2005  

5.  N.Turdiev. Radioelektronika asoslari. - Toshkent.1992 

6.  M.Ye.Levinshteyn,  G.S.Simin.  Barero‟.  -  Biblioteka  “Kvant”,  vo‟pus. 



65. M.1987 

 

 

Download 0,85 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish