Óz betinshe jumíSÍ

MUHAMMED AL-XOREZMIY ATÍNDAǴÍ TASHKENT INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ UNIVERSITETI NÓKIS FILIALÍ “TELEKOMMUNIKACIYA TEXNOLOGIYALARÍ HÁM KÁSIPLIK TÁLIM” FAKULTETI PROGRAMMALÍQ INJINIRING BAǴDARÍ 3-KURS STUDENTI NURNIYAZOV ARMANNÍŃ “PUQARALÍQ JÁMIYETI” PÁNINEN



ÓZ BETINSHE JUMÍSÍ

Orınlaǵan: Nurniyazov A

Qabıllaǵan: Nısanbaeva E

Nókis-2019

Tema: Sociallıq sheriklik

Jobası:

I. Kirisiw

II. Tiykarǵı bólim

1. 
   Sociallıq sherikliktiń tariyxı
   
2. 
   Sociallıq sherikliktiń teoriyalıq tiykarları
   
3. 
   Ózbekstanda sociallıq sheriklik teoriyasınıń bayıtılıwı hám ámeliyatınıń rawajlanıwı
   

III. Juwmaqlaw

Kirisiw

Respublikamız birinshi Prezidenti Islam Karimov óziniń 2010-jıl 12-noyabrde Oliy Majlis Senatı hám Nızamshılıq Palatasınıń qospa jıynalısında bayan etken “Mámleketimizde demokratiyalıq reformalardı jáne de tereńlestiriw hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıw koncepciyası”nda mámleket hákimiyat organları hám kommerciyalıq emes shólkemler ortasında sociallıq sheriklik qatnasıqların ornatıw zárúrligin kórsetip ótti. Bul kórsetpe mazmun itibarı menen júdá áhmiyetli hám aktual bolıp esaplanadı.

Sociallıq sheriklik ideyası sociallıq hám siyasıy tarawda adamzat payda etken eń ullı jaratıwlardan biri bolıp tabıladı. Adamzat sociallıq sherikliktiń zárúrligin túsinip jetiwi ushın kóp ásirler kerek boldı. Bul processte uzaq dawam etken konfrontaciyanı, jedel gúreslerdi, túrli sociallıq kelispewshiliklerdi bastan keshiriwge tuwrı keldi.

“Sociallıq sheriklik” túsinigi sociallıq pánlerge kirip kelgenine kóp waqıt bolǵan joq. Bul túsinik dáslep miynet qatnasıqları sheńberinde hám olardı tártipke salıw maqsetinde jaratıldı. Kapital menen miynet, jumıs beriwshiler menen jallanba jumısshılar arasındaǵı qatnasıqlar ásirler dawamında rawajlanıp kiyatırǵan bolsa da, olardı tártipke salatuǵın sociallıq sherikliktiń zárúrligi hám múmkinligi XIX ásirdiń aqırları hám XX ásir baslarına kelip túsinile baslandı. Bul dáwirge deyin sociallıq miynet processlerindegi qarama-qarsılıqlar geyde páseyip, geyde kúsheyip dawam ete berdi. Bul qarama-qarsılıqlar sociallıq qatnasıqlardıń negizin qurawshı qatnasıqlar, yaǵnıy jumıs beriwshiler menen jallanba jumısshılar mápleriniń sáykes kelmewi nátiyjesinde júzege kelgen edi.

Sociallıq sheriklik sociallıq hám siyasıy tarawda adamzat payda etken eń ullı jaratılıw sıpatında XX ásirde maydanǵa keldi. Oǵan deyin de adamlar arasında sheriklik qatnasıqları bar bolǵan. Bunday qatnasıqlar mıń jıllardan berli dawam etip keledi. Sherikliktiń tiykarları hátte joqarı dárejede rawajlanǵan haywanlar, máselen qasqırlar, arıslanlar hám Afrikadaǵı jabayı iytler toparlarında da kózge taslanadı. Jetiskenlikke erisiw ushın bul haywanlardıń hár biri ań processinde ózleriniń háreketlerin sherikleriniń háreketleri menen sáykeslestirip ámelge asıradı. Bul sherikliktiń tiykarları hám dáslepki kórinisleri edi.

Sociallıq sherikliktiń XX ásirge deyin jámiyette bar bolǵan sheriklikten tiykargı parqı sonda, aldınları sheriklik ayrıqsha shaxslar, uzaǵı barsa, kishi toparlar ortasındaǵı sheriklikten ibarat edi. Máselen, bir toparda miynet qılıp atırǵanlar, bir kásip iyeleri, qońsı-qobalar, tuwısqanlar, tanıs-bilisler qanday da bir jumıstı orınlawda bir-biri menen sheriklik qılatuǵın edi. Sherikliktiń bul kórinisi házir de dawam etip kelmekte.

Sociallıq sheriklik sherikliktiń rawajlanıwındaǵı jańa ullı basqıshtı ańlatadı. Sociallıq sheriklik ayrıqsha shaxslar yaki kishi toparlar emes, úlken sociallıq toparlar ortasındaǵı sheriklikti bildiredi.

Sociallıq sherikliktiń tariyxı

Eski qáwimlik dúzim dáwirinde ele úlken sociallıq toparlar júzege kelmegen edi. Jámiyet kishi toparlar(shańaraq hám qáwim)dan quralǵan bolıp, olardıń arasında tez-tezden kelispewshilikler payda bolatuǵın edi. Bul kelispewshilikler tiykarınan aymaq hám tirishilik dereklerin talasıw aqıbetinde júz beretuǵın edi.

Jámiyettiń mápleri bir-birine qarama-qarsı bolǵan eń úlken toparlar: qullar hám qul iyeleri klasına bóliniwi mápleri qarama-qarsılıǵın keskinlestirip jiberdi. Mápler ortasındaǵı qarama-qarsılıqlardıń keskinlesiw máplerdiń kemsitiliwi klass-qullardıń stixiyalı shıǵıwları kóterilis hám qozǵalańlarǵa alıp keldi. Bunday kóterilislerdi bastırıw ushın qul iyeleri áskerler hám armiya sıyaqlı dúzimlerdi shólkemlestirdi. Qul iyeleri ideyası qul iyeleri joqarı klass ekenligin tiykarlawǵa, adamlar ortasında múlk hám huqıqıy teńsizliktiń ruwxıy kúshler qúdireti menen ańlatıwǵa háreket qılatuǵın edi.

Feodalizmge ótiw menen baylanıslı jańa sociallıq toparlar: feodallar hám diyqanlar klasınıń payda bolıwı olar arasındaǵı qarama-qarsılıqlardıń kórinisin biraz jumsaqlastırdı. Zamindarlar diyqanlarǵa kóp ǵana járdem berdi: olarǵa shańaraq qurıw, ónimniń belgili úlesin alıw huqıqı berildi. Biraq zamindarlar ideyası feodallar, olar ishindegi klaslar: dvoryanlar, graf, markiz, gercog hám basqalardıń joqarı qatlam ekenligi ruwxlar qúdireti menen belgilengenligin tiykarlawǵa xızmet qılatuǵın edi. Diyqanlardıń tolıq dizim kórinisine kelmegen ideyasında bolsa ádalatlı patsha, miyirman zamindar tuwrısındaǵı arzıw-úmitlerin kóriwge bolatuǵın edi. Usı waqıtta bul ideya reyimsiz baslıqlardı qaralaytuǵın edi. Kórinip turǵanınday, qul iyeleri ideyası tek ǵana qul iyeleri máplerin, zamindarlar ideyası feodallar mápin qorǵaytuǵın edi. Bul ideyalar ezilip atırǵan qullar hám diyqanlar klasın oylamaytuǵın edi.

Kapitalizm dáwirinde jumısshılar kapitalistler menen teń huqıqlarǵa iye bolıp kórindi. Olardıń huqıqıy jaǵdayı hám xojalıq turmısı diyqanlarǵa qaraǵanda joqarı edi. Biraq olar da tirishilik ushın ózleriniń kúsh hám qábiliyetlerin satıwǵa májbúr edi. Kapitalistlik dúziminiń dáslepki basqıshlarında jumısshılar júdá sheklengen muǵdardaǵı jeke múlkke iye edi, olardıń tiykarınan kópshiligi jarlı turmıs keshiretuǵın edi. Bunday jaǵday jámiyettegi sociallıq kelispewshiliklerdiń aldın alıw qıyın edi.

Jumısshılar hám diyqanlardıń kóterilisleri jańa dáwirde de dawam ete berdi. Kapitalistler ideyası investorlardıń máplerin qul iyeleri hám feodallar ideyası sıyaqlı nıqapsız kórsetpeytuǵın edi. Bul ideya endi jetekshi klass máplerin perdeli tárizde qorǵay basladı. Yaǵnıy, endi kapitalistlerdiń baylıǵı olardıń aqıl-oyı, háreketsheńligi, tapqırlıǵ sıyaqları tárepleri menen túsindirile baslandı. Jumısshılar da aqıl-oyın iske salsa, miynetkesh hám tapqır bolsa, biymálel bayıp ketiwi múmkinligi óz kórinisin taptı.

Kapitalizmniń dáslepki basqıshlarında rawajlanıp úlgermegen jumısshılar ideyası keyinshelli sistema jaǵdayına kele basladı. Áne usınday sistemalardan biri socialistlik revolyuciya teoriyası edi. Bul ideya jumısshılar mápin ózinde sáwlelendiriwshi bolıp kórinse de, kapitalistlerdi tek ǵana qaralap qalmay, olardı pútkilley, túp-tamırı menen joq qılıwǵa shaqıratuǵın edi.

Kórinip turǵanınday, sociallıq klaslardıń ideyaları tek sol klass máplerin gózlep jaratılǵan. Ideyalardıń klaslıq qásiyetine iye bolıwı klaslar ortasındaǵı qarama-qarsılıqlardı jumsatpaǵan, bálkim bul qarama-qarsılıqlardıń keskinlesiwine xızmet qılǵan. Klaslıq mápler ortasındaǵı qarama-qarsılıqlardıń keskinlesiwi sociallıq kelispewshiliklerge alıp kelgen. Socialistlik revolyuciya teoriyası jumısshılar máplerin ańlatıwshı jalǵız haqıyqıy teoriyalıqqa tiykarlansa da, haqıyqatında jumısshılardıń haqıyqıy mápleri kapitalistlerdi joq qılıwda emes, olar menen kelisimge erisiwde edi. Biraq ol waqıtta rawajlanıwdıń mine usınday jolı da bar ekenligi ele ańlanbaǵan edi.

Socialistlik dúzim dep atalǵan dúzim haqıyqatında kapitalistlik qatnasıqlardıń jańa kórinisi – mámleket kapitalizmi bolıp shıqtı. Bul dúzim dáwirinde jumısshılardı ekspluataciya qılıwdan tısqarı, shetki aymaqlardı shiyki zat bazasına aylandırdı hám sol kóriniste milliy ekspluataciya da dawam etti. Ekspluataciyaǵa qarsı narazılıqlardı bastırıw ushın kúshli repressiya apparatı shólkemlestirildi. Bunıń aqıbetinde tek ǵana ayrıqsha shaxslar emes, bálkim pútkil xalıqlar quwǵınǵa ushıradı. Bir qatar xalıqlardıń óz watanlarınan deportaciya qılınıwı buǵan missal boladı. Biraq bul deportaciya qılınbaǵan xalıqlar erkin jasawın ánlatpaydı. Olardıń deportaciya qılınbaǵanı mámlekettiń olarǵa bawrıkeńligi hám jan basıwı emes, olardıń óz jurtlarında mámleketke kóbirek payda keltiriwi múmkinligi sebepli edi. Ekspluataciyaǵa bolǵan narazılıqlar ótken ásirdiń 80-jıllarına kelip sanaat rawajlanǵan aymaqlarda zabastovka hám stachkalar kórinisinde júz berdi. Sanaatı onshelli rawajlanbaǵan shetki aymaqlarda bolsa, xalıqtıń narazılıǵı stixiyalı túrde milletler aralıq toqnasıwlar kórinisinde júz berdi. Biziń jurtımızda áne usınday qarama-qarsılıqlardıń kórinisi birinshi Prezidentimiz Islam Karimovtıń “Ózbekstan ǵárezsizlikke erisiw bosaǵasında” kitabında júdá isenimli hám tásirli túrde ashıp berilgen.

XX ásirge deyin bar bolǵan sheriklik ayrıqsha shaxslar hám kishi toparlar ortasındaǵı qatnasıqlardı tártipke salıp kelgen bolsa, sociallıq sheriklik úlken sociallıq toparlar ortasındaǵı qatnasıqlardı tártipke sala basladı. Máselen, jumıs beriwshi investorlar menen jallanba jumısshılardıń mápleri ortasındaǵı tiykarǵı qarama-qarsılıq sonnan ibarat edi, investorlar jallanba jumısshılardı kóbirek isletip kemirek haq tólewden, jallanba jumısshılar bolsa kemirek islep kóbirek haq alıwdan mápdar edi. Bul qarama-qarsılıqlardı analizlegen Marks onı sheshiwdiń jolı tek ǵana sociallıq revolyuciyanı ámelge asırıw, degen juwmaqqa kelgen edi. Sol juwmaq tiykarında ol socialistlik revolyuciya tuwrısında teoriyasın jarattı. Bul teoriyaǵa kóre jallanba jumısshılar komfirka átirapına birlesip revolyuciya qılıwı, investorlardıń barlıǵın qırıp taslawı hám mámlekette proletar diktaturasın ornatıwı kerek edi. Markstıń jáne bir juwmaǵı socialistlik revolyuciya barlıq mámleketlerde jeńiske erisiwin hám kommunistlik jámiyet qurılıwı haqqındaǵı teoriya edi.

Áne usı teoriya tiykarında Rossiyada 1917-jılı oktyabr ayında mámleket awdarıspaǵın ámelge asırıladı hám proletar diktatura ornatıladı. Bul hádiyse Markstıń socialistlik revolyuciya teoriyası durıs ekenligin tastıyıqlap atırǵanday túyiletuǵın edi. Haqıyqatında bolsa bul jaǵday Marks teoriyasınıń durıslıǵı emes, adamzat ele rawajlanıwdıń basqa jolı – sociallıq sheriklik jolı da bar ekenligin jaratıp úlgermegenligi sebepli júzege kelgen edi.

Sociallıq sheriklik ideyası Marksizmniń rezervi sıpatında maydanǵa shıqtı. Onıń júzege keliwine kúshli túrtki bergen hádiyselerden biri Oktyabr awdarıspaǵı boldı. Ótken ásirdiń 20-jılları aqırı hám 30-jıllarında eski awqamda júz bergen quwdalawlar proletariat diktaturası qanday qorqınıshlı aqıbetlerge alıp keliwin kórsetti. Keyinshelli proletariat diktaturasınıń qanday aqıbetlerge alıp keliwi múmkinligi basqa bir qatar mámleketlerde de kórindi. Endi Batıs mámleketlerindegi sıyasatshılar hám jámiyet izertlewshi alımlar socialistlik revolyuciya hám proletariat diktaturasına rezerv bolǵan ideyalardı tezlik penen izlewge tústi. Áne sonday ideyanı tabıw ushın olarǵa múlk iyeleri hám mámleket hákimiyatı organları buyırtpa berdi. Bul baǵdarda Batıs social-demokratları bir qatar jetiskenliklerge eristi.

XX ásirdiń ortalarında T.Parsons hám Yu.Xabermaslar tárepinen jaratılǵan consensus teoriyası sociallıq sherikliktiń keń kólemde jayılıwına úlken túrtki berdi. Bul teoriya sociallıq shártnama teoriyası ornına kelip, sociallıq sherikliktiń teoriya metodologiyalıq tiykarı wazıypasın atqara basladı.

Sociallıq sheriklik bazar qatnasıqlarına ótiw hám demokratiyalıq institutlardı rawajlandırıwdıń áhmiyetli shárti ekenligi jáhán ámeliyatı tastıyıqladı. Biziń mámleketimizde de bazar reformaların tereńlestiriw ushın sociallıq sheriklik principlerin keńirek hám tolıǵıraq járiyalaw zárúr boldı. Áne usı zárúrlik birinshi Prezident Islam Karimovtıń “Mámleketimizde demokratiyalıq reformalardı jáne de tereńlestiriw hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıw koncepciyası”da anıq hám ayqın kórsetip berildi. Bul koncepciyada belgilengen wazıypalardı ámelge asıra otırıp, 2014-jılda mámleketimizde “Sociallıq sheriklik tuwrısında”ǵı Nızam qabıl etildi hám ol 2015-jıl 1-yanvardan kúshke kirdi. Bul Nızamnıń qabıl etiliwi mámleketimizde sociallıq sheriklikti ómirge engiziwde áhmiyetli basqısh boldı. Sonı atap ótiw kerek, “Sociallıq sheriklik tuwrısında”ǵı Nızamnıń qabıl etiliwi sociallıq sheriklik tarawındaǵı islerdiń juwmaqlanǵanlıǵın emes, jańa juwapkershilikli basqısh baslanǵanlıǵın ańlatadı.

XX ásirdiń ortalarınan baslap dúnyadaǵı kópshilik mámleketlerde sociallıq sherikliktiń túrli táreplerin engiziwge kirisilgende eski awqamda bul máselege ulıwma itibar berilmedi. Bunıń sebebi sonda, eski awqam dúziminde jetekshi bolǵan klaslıq gúres teoriyası sociallıq sheriklikti biykar etetuǵın edi. Sociallıq sherikliktiń miynet qatnasıqların tártipke salıw imkaniyatları da biykar etilip, bunday mashqalalar tek kapitalistlik sociallıq qatnasıqlarǵa say, dep járiyalaǵan edi.

Sociallıq sheriklikke qızıǵıwdıń ósiwin támiyinlegen socialliq mashqalalar XX ásir aqırlarınan baslap socialistlik lager, dep atalǵan dúzimniń bólekleniwi, kópshilik mámleketlerde transformaciya processleriniń baslanıwı hám de kúsheyiwi edi. Eski socialistlik dúzimniń jemiriliwi islep shıǵarıw qurallarına jeke múlkshiliktiń tikleniwi, múlk iyeleri hám investorlar klası hám de úshinshi sektor-mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemlerdiń payda bolıwı hám rawajlanıwına alıp keldi.

Eski awqamda mámleketlik emes shólkem dep atalatuǵın kásiplik birlespeleri, ańshılar jámiyeti, jaratıwshılar jámiyeti sıyaqlı shólkemler bar bolsa da ámelde olar jetekshi partiya kórsetpesi menen dúziletuǵın hám sol partiyanıń kórsetpeleri sheńberinen shetke shıǵa almaytuǵın edi. Ǵárezsizlik dáwirinde júzege kelgen mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler ózleriniń iskerligin sociallıq sheriklik principlerine tiykarlanıp alıp bara basladı. Bunnan tısqarı, xalıqtıń qollap-quwatlawına erisiw ushın hákimiyat organları wákilleri de sociallıq sheriklik texnologiyalarına múráját ete basladı. Dáslep miynet tarawındaǵı qatnasıqlardı tártipke salıw maqsetinde qáliplesken sociallıq sheriklik házirgi kúnde túrli sociallıq toparlar, subiektler hám jámáátlardıń óz-ara qatnasıqların da tártipke salıwǵa xızmet qılıp atır. Bunnan tısqarı, sociallıq sheriklik kóbirek strategiyalıq rejelestiriw, aymaqlardı kompleks rawajlandırıw hám de basqarıw qararların qabıl etiwde barǵan sayın kóbirek hám áhmiyetlirek rol oynamaqta.

Sociallıq sheriklik házirgi kúnde dúnyadaǵı kópshilik mámleketlerdiń Miynet kodekslerinde, mámleketlerdi strategiyalıq rawajlandırıwǵa baylanıslı hújjetlerde, túrli tarawlarǵa tiyisli metodlıq kórsetpeler hám normativ hújjetlerde bekkem orın iyelep kelmekte.

Sociallıq sheriklik XX ásir aqırı hám XXI ásir baslarında siyasıy turaqlılıqtı támiyinlewde, jámiyette jańasha adamgershilik qatnasıqların qáliplestiriwde barǵan sayın kóbirek hám áhmiyetlirek orın tutpaqta. Solardıń bári sociallıq sheriklikti pánler aralıq jantasıw tiykarında tereń, keń kólemli analiz qılıw zárúrligin júzege keltirdi. Bul mashqalanı engiziwde sociologiya, filosofiya, ekonomika, sociallıq psixologiya hám siyasattanıw sıyaqlı qatar pánlerdiń izertlew metodologiyaları hám kategoriyalarınan paydalanılmaqta.

Sociallıq sheriklik dáslep miynet qatnasıqların tártipke salıw maqsetinde júzege kelgen bolsa da, házirgi kúnde onıń iskerlik júritiw tarawları miynet qatnasıqları sheńberinen shetke shıǵadı.

XX ásir aqırı hám XXI ásir baslarında “sektorlar aralıq sociallıq sheriklik” koncepciyası kóp mámleketlerde, sonnan ǴMDAǵa aǵza mámleketlerde keń tarqala baslandı. Bul koncepciyaǵá kóre, sociallıq sheriklik subiektleri hákimiyat, biznes hám mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler wákillerinen ibarat. “Sektorlar aralıq sociallıq sheriklik” eki yaki úsh sektor: mámleket, biznes, kommerciyalıq emes sektor sociallıq mashqalaların sheshiwde óz-ara kelisilgen konstruktiv háreketleri ámelge asırıwdı ańlatadı. Respublikamızdıń “Sociallıq sheriklik tuwrısında” Nızamında sociallıq sheriklik subiektleri haqqındaǵı 3-babında sonday delinedi: “Sociallıq sheriklik mámleket organlarınıń mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemleri hám puqaralıq jámiyetiniń basqa institutları menen mámleketti social-ekonomikalıq rawajlandırıw dástúrlerin, sonnan tarmaq, aymaqlıq dástúrlerdi, sonday-aq normativ-huqıqıy hújjetlerdi hám de puqaralardıń huqıqları hám nızamlı máplerine tiyisli bolǵan basqa qararlardı islep shıǵıw hám de ámelge asırıw boyınsha birge islesiwi esaplanadı”¹.

Sonı atap ótiw kerek, Respublikamızdıń “Sociallıq sheriklik tuwrısında”ǵı Nızamında sociallıq sheriklik subiekleri mámleket organlarınıń mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemleri hám puqaralıq jámiyetiniń basqa institutları dep kórsetiliwi mámleketimizde miynet qatnasıqlarında da sociallıq sheriklik bar ekenligin biykarlamaydı. Miynet qatnasıqları tarawındaǵı sociallıq sheriklik máselelerin Ózbekstan Respublikasınıń “Miynet kodeksi” hám otızdan artıq nızamları hám basqa normativ-huqıqıy hújjetleri tártipke saladı. Bul haqqında “Miynet kodeksi”niń 1-statyasında sonday delinedi: “Ózbekstan Respublikasında miynetke tiyisli qatnasıqlar miynet tuwrısındaǵı nızam hújjetleri, jámáát kelisimleri, sonday-aq jámáát shártnamaları hám basqa lokal normativ hújjetler menen tártipke salınadı”².

Sociallıq sherikliktiń teoriyalıq tiykarları

Sociallıq kelispewshiliklerdi analiz qılıw boyınsha dáslepki urınıslardı italiyalı mámleket iskeri hám teoriyashı Nikkolo Makiavelli ámelge asırǵan edi. Ol birinshilerden bolıp kelispewshiliklerdiń tek buzıwshı emes, bálkim jaratıwshılıq funkciyaları da bar ekenligine itibar qarattı. Bunda ol kelispewshiliklerge tuwrı tásir ótkeriw zárúrligin ayttı. Onıń pikirinshe bunday wazıypanı mámleket orınlawı lazım edi.

Sociallıq miynet qatnasıqları sistemasın birinshilerden bolıp angliyalı Frensis Bekon teoriyalıq izertledi. Ol sociallıq klaslardıń pikirlerin mensinbewlik, basqarıw processindegi qátelikler, ósekler tarqalıwı jámiyettegi kelispewshiliklerdiń payda bolıwına alıp keliwin dáliller menen kórsetip berdi.

Adamlar ortasında sociallıq shártnama dúziw zárúrligi ideyası Tomas Gobbstıń shıǵarmalarında bayan etildi. Bul shártnama jámiyettiń ózin-ózi qorǵaw hám de jeke múlktiń máńgilik bolıwına xızmet qıladı. Onıń “Leviafan”, “Puqaralar haqqındaǵı táliymattıń filosofiyalıq elementleri” shıǵarmalarında sociallıq shártnamaǵa erisiw zárúrligi tiykarlap berilgen. Bunday shártnama ulıwma kelisim hám de jeke múlktiń qáwipsizligin támiyinlewge xızmet qıladı.

Jańa dáwirge kelip filosof Jan-Jak Russonıń sociallıq shártnama haqqındaǵı ideyaları keń tarqaldı. Onıń shıǵarmalarında sociallıq shártnama adamlar ortasında joǵaltılǵan sociallıq qatnasıqlardıń birligin, óz-ara kelisim hám tınıshlıqqa umtılıwın qayta tikleydi.

Jallanba jumısshı hám jumıs beriwshi capitalist ortasındaǵı óz-ara qatnasıqlar Adam Smit shıǵarmalarında birinshi márte kórip shıǵıldı. Xojalıq júritiwdiń tiykarǵı maqseti payda alıw ekenligin ayrıqsha kórsetip óter eken, ol erkin báseki, jeke múlk jetekshiligi, sawda-satıq erkinligi, mámlekettiń ekonomikaǵa aralaspawı ekonomikalıq ómirdiń “tábiyiy tártibi” degen juwmaqqa keldi. Onıń pikirinshe, jallanba jumısshılar hám kapitalistler ortasındaǵı óz-ara gúres jámiyettiń rawajlanıp barıw deregi, báseki bolsa adamzat ushın jaqtılıq keltiriwshi hádiyse esaplanadı.

Nemis filosofları Leybnic hám Immanuil Kant pikirine kóre adamlar ortasındaǵı gúres hám tınıshlıq social-ekonomikalıq ómirde shártnama hám kompromisske erisiw tiykarında támiyinleniwi lazım. Tovar islep shıǵarıwshılar ortasındaǵı óz-ara ónim almasıw ideyası hám de túrli sociallıq kúshler ortasındaǵı gúres mashqalaların Per Jozef Prudon tárepinen izertlendi.

Franciyalı alım Lui Ogyust Blanki kapitalistlik jámiyetti izerlegende, tariyxıy rawajlanıwdı aǵartıwshılıqtıń tarqalıwı hám sol tiykarda mádeniy-sociallıq qatnasıqlardıń qáliplesiwi sıpatında kórip shıqtı. Sociallıq sherikliktiń teoriyalıq konceptual tiykarları sociallıq háreket teoriyası, sociallıq birdeylik, sociallıq kelisim, sociallıq bekkemlik tuwrısındaǵı ideyalar tiykarında qáliplesti.

M.Veber pikirine kóre dástúriy háreket analiz qılıw hám de aqılǵa muwapıq sın qılıw múmkin bolmaǵan mádeniy dástúrlerde bekkemlengen ádep-ikramlılıq úlgisi esaplanadı. Hárekettiń bul tipi áhmiyetli adamlardıń kúndelik ádetleri kóbinese áne usı tárizde júz beriwi menen belgilenedi. Bunday háreketlerde sheshiwshi roldi úrp-ádetler, túrli dárejede ańlanǵan ádetlerge sadıqlıq oynaydı.

Sociallıq háreket teoriyası amerikalı sociolog Parsons tárepinen izertlendi. Ol subiektlerdiń óz-ara tásiri mexanizmlerin izertledi. Bunda ol kópshilik tárepinen aytılǵan normalar, ádep-ikramlılıq qaǵıydaları iskerliginiń ishki motivlerge aylanıwı processine ayrıqsha itibar berdi. Teńsalmaqlılıq, konsensus, sociallıq sistemanıń normalıq jaǵdayındaǵı eń áhmiyetli belgiler ekenligine itibar qaratadı eken, T.Pursons áne usı jaǵdaydı qadaǵalaw hám tártipke salıw processlerine úlken itibar berdi. Onıń pikirinshe, áne usı processler jámiyetti kewilsiz kelispewshiliklerden qorǵaydı. Onıń izertlewlerinde konsensus mashqalası óz-ara kelisilgen háreket jolların izlew menen tikkeley baylanıslı túrde izertlenedi. Bunday óz-ara tásir sherikliktiń óz-ara ekspektaciyalarına, yaǵnıy bir-birinen kútip atırǵan háreketler hám nátiyjelerge tiykarlanadı.

Sociallıq sherikliktiń teoriyalıq hám shólkemlestiriwshilik tiykarlarınan biri bolǵan konsensustı nemis sociologı Yu.Xabermas demokratiyanıń rezervi sıpatında kóriledi. Onıń kóz-qarasında demokratiyalıq usıl topar hám jámiyetti ekige: kópshilik hám azshılıqqa bólip qoyadı. Konsensus bolsa bólingen topar hám jámiyetti birlestiredi. Buǵan ol sheshilip atırǵan mashqalaǵa qaraǵanda kópshiliktiń pikirin anıqlaw jolı menen emes, barlıq tárepler qarsı bolmaǵan sheshimdi tabıw jolı menen erisedi. Konsensusqa erisiw ushın mápleri hám jantasıwları bir-birine onshelli sáykes kelmey atırǵan tárepler hesh bir tárep qarsı bolmaǵan sheshimdi tabıwǵa háreket qılıwı hám tapsırıwı kerek.

Sociallıq sheriklik processinde óz-ara tásirdiń eń áhmiyetli belgilerinen biri konsensusqa baǵdarlanǵanlıǵı esaplanadı. Bul belgi sociallıq subiektlerdiń maqsetleri hám máplerin óz-ara jaqınlastırıw arqalı ámelge asırıwdı názerde tutadı. Bul process táreplerdiń basım ótkeriwine beyimligin biykar qıladı. Táreplerden biriniń basım ótkeriwge urınıwı tezlik penen sociallıq sheriklikti joq qılıp, onı óz-ara gúreske aylandıradı.

Sociallıq sherikliktiń júdá áhmiyetli belgilerinen biri erkin piker almasıwdıń kepillengenligi, tárepler óziniń normalıq qádiriyatların erkin kórsete alıwı esaplanadı.

Sociallıq sheriklik teoriyası kelispewshilikler mashqalası menen úzliksiz baylanıslı túrde júzege keledi. Sebebi, sociallıq sheriklik kelispewshiliklerdi sheshiw processinde payda boladı hám kelispewshiliklerdi sheshiw ushın xızmet qıladı. Sociallıq sheriklik kelispewshiliklerden ósip shıǵadı. Bul process kelispewshiliklerdi basqarıw hám de máplerdi kelistiriw tiykarında sheshiwge umtılıw basqıshında, sonday-aq, kompromisske, konsensusqa umtılıw basqıshında júz beredi.

Sociallıq sherikliktiń jámiyet ómirine keń engiziliwi óz-ózinen avtomat túrde júz beretuǵın hádiyse emes, keń hám puxta oylap ámelge asırılatuǵın siyasat nátiyjesi esaplanadı. Mámleketimizde bunday siyasattı birinshi Prezidentimiz Islam Karimov islep shıqtı. Mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan social-ekonomikalıq, siyasıy-aǵartıwshılıq reformalarınıń negizinde jatqan bes princip sociallıq sherikliktiń jámiyet ómirinde tamır jayıwı ushın shárayat jarattı.

Sociallıq sheriklik túrli sociallıq toparlar hám qatlamlardıń máplerin maksimal dárejede esapqa alıw, muwapıqlastırıw hám imkanı barınsha tolıǵıraq ámelge asırıwdı názerde tutadı.

Sociallıq sheriklik mazmun mánisi menen jámiyette konsensus hám tınıshlıq ornatılıwına, sonday-aq, túrli sociallıq toparlar hám qatlamlar ortasındaǵı tartısıwlardı jumsatıwǵa, túrli dárejedegi hákimiyat organları hám jergilikli ózin-ózi basqarıw organları ortasında siyasıy turaqlılıqtı qáliplestiriwge baǵdarlanǵan boladı.

Hár qanday mámleket aymaǵında xalıqtıń kópshiligi máplerin gózleytuǵın ádalatlı sociallıq tártiplerdi járiyalaw tek ǵana mámleket organlarınıń jumısı emes. Jáhán tariyxı gúwalıq beriwinshe, sociallıq kelispewshiliklerdi óz aldına jaǵdayda mámleket te, shańaraq ta, bazar qatnasıqları da sheshpeydi. Tek ǵana sociallıq sheriklik, yaǵnıy social-siyasıy maydandaǵı túrli kúshlerdiń konstruktiv baylanısı ǵana insanlarǵa say turmıs keshiriw imkaniyatların beriwi múmkin. Házirgi kúnde Ózbekstanda sociallıq sheriklik qatnasıqların ómirge engiziwdiń tiykarǵı maqseti mámleket hám puqaralıq jámiyetleri ortasında úlken sociallıq áhmiyetke iye dástúrlerdi ámelge asırıwda óz-ara birge islesiwdi támiyinlewden ibarat.

Óz-ara birge islesiw jámiyette bar bolǵan jarlılıq, jınayatshılıq, átirap-ortalıqtıń pataslanıwı, jetimlik sıyaqlı sociallıq mashqalalardı sheshiw ushın zárúr. Bul processte qatnasıp atırǵan barlıq tárepler áne usı mashqalalardı sheshiwde ózleriniń juwapkershiliklerin seziwi kerek. Házirgi waqıtta olar bul mashqalalardı saplastırıw ushın túrlishe imkaniyatlar hám túrlishe kóz-qaraslarǵa iye. Usı hár qıylılıq, óz-ara tartısıwlar, ayırım qarama-qarsılıqlarǵa qaramastan óz-ara sheriklik qatnasıqların ornatıwı múmkin hám zárúr.

Sociallıq sherikliktiń engiziliwi mámlekettiń kúshli, turaqlı hám nátiyjeli bolıwına alıp keledi, sebebi ol hákimiyattıń maqsetleri hám háreketlerin keń jámiyetshilik tárepinen maqullanıwı, qollap-quwatlanıwın támiyinleydi. Sociallıq sheriklik ideyaları keń xalıqtıń maqsetleri hám máplerine jaqın bolıp, tiyisli túsindiriw jumısları alıp barılǵanda, ol kópshilik xalıq tárepinen qollap-quwatlanadı. Bul princip xalıqtı hákimiyat penen jaqınlastıradı, ádalatlı, nátiyjeli jámiyet qáliplesiwine kómeklesedi.

Demokratiyalıq principlerge ámel qılatuǵın mámlekettiń maqseti huqıqıy mámleketti qáliplestiriw bolıp esaplanadı. Huqıqıy mámleket puqaralıq jámiyetin qurıwdıń áhmiyetli shárti esaplanadı. Kewilli jámáát birlespelerinde, kásiplik uyımlarda, qayır-saqawat jıyınları hám basqalarda qatnasıw hár bir puqaranıń jumısı bolmasa da, negizinde ol jámiyet hám shaxstıń qatnasıqları dárejesin kórsetetuǵın indikator bolıp tabıladı. Bunday birlespelerde qatnasıw bir tárepten jeke jumıs bolsa, ekinshi tárepten, úlken siyasıy áhmiyetke iye bolǵan sociallıq jaǵday bolıp tabıladı. Puqaralar óz erkinlikleri hám huqıqlarınan paydalanıp, jámáát birlespelerine aǵza bolǵanda, óz moyınlarına belgili juwapkershilik hám májbúriyat aladı. Jámáát birlespelerine aǵza bolıwdan aldın puqaralar sol birlespelerdiń maqsetleri, principleri, strategiya hám taktikalarınan xabarı bolıwı zárúr.

Sociallıq sheriklik subiektlerinen biri bolǵan mámlekettiń funkciyaları áne usı sheriklikti rawajlandırıw ushın huqıqıy hám ekonomikalıq stimullardı jaratıwdan ibarat. Ózbekstanda mámlekettiń eń áhmiyetli funkciyalarınan biri jámiyettegi túrli sociallıq toparlar hám qatlamlar ortasındaǵı teńsalmaqlılıqtı hám dialogtı saqlap turıw bolıp tabıladı. Mámleket tárepinen ótkeriletuǵın kúshli sociallıq siyasat xalıqtıń belgili toparları hádden tıs bayıp ketiwi, basqa toparlar bolsa jarlılasıp ketiwiniń aldın alıp turadı. Bunday siyasattıń kemshiligi sonda, júdá bay hám júdá jarlı toparlar ortasında tek ǵana ekonomikalıq emes, bálkim sociallıq hám mádeniy parıqlar kelip shıǵadı. Bunday parıqlardıń kúsheyiwi bolsa, qarama-qarsılıqlarǵa, sociallıq kelispewshiliklerge alıp keliwi múmkin.

Sociallıq sheriklik túrli mámleketlerde ulıwma qásiyetler menen bir qatarda milliy ózine saylıqlarǵa da iye boladı. Kóbinese sociallıq sheriklik túsinigi sociallıq sanada adevkat tárizde sáwlelenbeydi. Sebebi, sociallıq sheriklikti tolıq hám tereń túsiniw ushin sociallıq pánler, ásirese, sociologiya, sociallıq filosofiya, huqıqtanıw pánleri boyınsha belgili bilimlerge iye bolıw talap etiledi. Ayırım waqıtları shólkemler ishindegi yaki shólkemler ortasındaǵı hár qanday birge islesiw sociallıq sherikliktiń kórinisi sıpatında qabıl etiledi. Negizinde bolsa, bul haqıyqatqa tuwrı kelmeydi. Bunday birge islesiw ápiwayı sheriklik kórinisi esaplanadı. sociallıq sheriklik, joqarıda aytılǵanınday, úlken sociallıq toparlar ortasındaǵı sheriklikti ańlatadı.

Házirgi kúnde sociallıq sherikliktiń áhmiyeti social-siyasıy maydandaǵı kúshler: mámleket dúzimleri, kommerciyalıq kárxanalar hám kommerciyalıq emes shólkemler ortasındaǵı konstruktiv baylanıslılıq sıpatında ańlatıladı. Sociallıq pánlerde bul kúshler 1-, 2- hám 3-sektor atları menen júritiledi. Sociallıq sheriklik hár úsh sektor wákilleri ortasında birge islesiw payda bolǵanda hám bul birge islesiw hár úsh topar hám jámiyet ushın paydalı ekeni túsinilgende payda boladı.

Ózbekstanda sociallıq sheriklik teoriyasınıń bayıtılıwı hám ámeliyatınıń rawajlanıwı

Adamzat tariyxında ullı rol oynaǵan sociallıq sheriklik teoriyası ǵárezsiz Ózbekstanda ómirge keń engizile baslandı. Ol ómirge tek ǵana engizilip qalmastan, bálkim onıń teoriyalıq tiykarları bayıtıldı hám ámeliy tárepleri rawajlandırıldı.

Birinshi Prezidentimiz Islam Karimovtıń “Mámleketimizde demokratiyalıq reformalardı jáne de tereńlestiriw hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıw” koncepciyasında sociallıq sheriklik tuwrısındaǵı nızamdı qabıl etiw zárúrligi haqqında sóz júriter eken, bılay deydi: “Puqaralıq jámiyeti institutlarınıń jáne de rawajlanıwına erisiw, ámelge asırılıp atırǵan reformalarımızdıń ashıq-aydınlıǵı hám nátiyjeliligin támiyinlewde olardıń rolin kúsheytiwde “Sociallıq sheriklik tuwrısında”ǵı nızamnıń qabıl etiliwi úlken áhmiyetke iye. Bul nızamda social-ekonomikalıq rawajlanıw dástúrlerin ámelge asırıw, gumanitar mashqalalardı sheshiw, mámleketimiz xalqınıń túrli qatlamlarınıń huqıq hám erkinlikleri, máplerin qorǵawda mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemlerdiń mámleket dúzimleri menen óz-ara qatnasıqlarındaǵı anıq shegaralardı belgilew hám shólkemlestiriwshilik-huqıqıy mexanizmlerdi rawajlandırıw sıyaqlı máseleler boyınsha huqıqıy normalar kózde tutılıwı zárúr.”³

Sociallıq sherikliktiń teoriyalıq máseleleri Islam Karimovtıń shıǵarmaları, maqalaları hám bayan etilgen koncepciyasında tereńlestirilgen bolsa, ámeliyatınıń rawajlandırılıwı onı mámleketimizde Prezident basshılıǵında ámelge asırıw processinde júz berdi. Birinshi Prezident koncepciyasınan joqarıda keltirilgen pikirlerde sociallıq sherikliktiń áhmiyeti, maqsetleri, wazıypaları ashıp berilgen.

Koncepciyada “Sociallıq sheriklik tuwrısında”ǵı nızamdı qabıl etiw zárúrligi haqqında aytılǵanda, tiykarǵı itibar puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwǵa qaratıladı. Puqaralıq jámiyetin qáliplestiriw hám rawajlandırıw máselelerine arnalǵan filosofiya, sociologiya, siyasattanıw hám basqa pánlerge tiyisli ádebiyatlarda tiykarǵı itibar puqaralıq jámiyeti institutlarınıń áhmiyeti, muǵdarı, funkciyaları sıyaqlı máselelerge qaratılǵan. Bunday institutlar puqaralıq jámiyetiniń negizin quraydı. Biraq, negizdiń ózi puqaralıq jámiyeti degeni emes. Bunday institutlardıń sanı on mıńlap hám júz mıńlap bolsa da puqaralıq jámiyeti qurıp bolmaydı. Puqaralıq jámiyeti júzege keliwi ushın áne usı institutlar, mámleket hákimiyatı organları hám biznes wákilleri ortasında sheriklik qatnasıqları bolıwı shárt. Sol mániste aytıw múmkin, sociallıq sheriklik puqaralıq jámiyetine alıp baratuǵın tiykarǵı jol bolıp tabıladı.

Koncepciyada sociallıq sherikliktiń házirgi kúndegi tiykarǵı funkciyası kórsetip berildi. Birinshi Prezidentimiz kórsetpeleri Ózbekstan Respublikası “Sociallıq sheriklik tuwrısında”ǵı nızamında óziniń tolıq kórinisin taptı.

Sociallıq sheriklik teoriyasına birinshi Prezident Islam Karimov koncepciyasında anıqlıq hám jańalıqlar kiritiliwi menen bir qatarda ámeliy tarawda da usı teoriya rawajlandırıldı. Bunday rawajlanıw sociallıq sheriklik subietkleri sheńberin keńeytiw hám olardıń óz-ara qatnasıqların rawajlandırıw kórinisinde ámelge asırıldı. XX ásir aqırı hám XXI ásir baslarında sociallıq sheriklikke uqsas “sektorlar aralıq tásir” teoriyası da júzege keldi. Bul teoriya tárepdarları sociallıq sheriklikti miynet qatnasıqları sheńberinen sırtqa alıp shıqtı. Oǵan kóre sociallıq sheriklik subiektleri bolǵan mámleket, puqaralıq jámiyeti institutları hám biznes wákilleri sociallıq máselelerdi sheshiwde birge islesiwleri lazım. Usı teoriya tárepdarları hár úsh sektor wákilleriniń sociallıq máselelerin sheshiwde óz-ara tartısıw hám kelisiwler processinde konsensusqa kelip iskerlik júritiwi kózde tutıladı. Ózbekstanda sociallıq sheriklik subiektleri óz-ara qatnasıqlarınıń jańasha kórinisi júzege keldi. Bul kórinis táreplerdiń óz-ara básekisine emes, óz-ara járdem hám birge islesiwine tiykarlanadı. Táreplerdiń mine usınday qatnası sociallıq sherikliktiń sinergiya effektin júzege keltiriwge alıp keldi.

Keyingi jıllarda “Jámáát fondları tuwrısında”ǵı, “Qáwenderlik tuwrısında”ǵı nızamlar, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Ózbekstanda puqaralıq institutları rawajlanıwına kómeklesiw ilajları tuwrısında”ǵı qararı hám basqa qatar hújjetler qabıl etildi hám olar puqaralıq jámiyeti institutları sociallıq iskerligin kúsheytiwde áhmiyetli faktor wazıypasın atqarmaqta⁴.

Ózbekstanda sociallıq sherikliktiń ózine say qásiyetleri, maqsetleri hám subiektleri “Sociallıq sheriklik tuwrısında”ǵı nızamda bekkemlep qoyılǵan. Bul nızamnıń 3-bóliminde bul haqqında bılay delinedi: “Sociallıq sheriklik mámleket organlarınıń mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemleri hám puqaralıq jámiyetiniń basqa institutları menen mámleketti social-ekonomikalıq rawajlandırıw dástúrlerin, sonnan tarmaq, aymaqlıq dástúrlerdi, sonday-aq normativ-huqıqıy hújjetlerdi hám de puqaralardıń huqıqları hám nızamlı máplerine baylanıslı bolǵan basqa qararların islep shıǵıw hám de ámelge asırıw barısındaǵı iskerligi bolıp esaplanadı.”⁵

Mámleketimizde sociallıq sheriklikti qollap-quwatlaw hám rawajlandırıw tarawında alıp barılıp atırǵan islerge qısqasha kóz juwırtıp shıǵıwdıń ózi de bul máselede jáhán páni jaratqan teoriya jańa jantasıwlar menen bayıtılǵanı, onıń bir qatar tárepleri anıqlastırılǵanı, bul taraw ámeliyatı bolsa salmaqlı bayıtılǵanınan gúwalıq bermekte.

Juwmaqlaw

Elimizde “Sociallıq sheriklik tuwrısında”ǵı nızamnıń islep shıǵılıwı barısındaǵı iskerligi tiykarında mámleketimizde puqaralıq jámiyeti institutlarınıń tez pát penen rawajlanıwına erisiw, olardı ámelge asırılıp atırǵan reformalardıń ashıq-aydınlıǵı hám nátiyjeliligin támiyinlewdegi rolin ele de kúsheytiw maqseti jámlesken.

Sonı atap ótiw kerek, búgingi kúnde puqaralıq jámiyeti institutlarınıń tiykarǵı buwını bolǵan mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemleri iskerligin rawajlandırıw mámleket siyasatınıń baslı jónelisleriniń birine aylandı. Sońǵı on jıllıqda xalıqtıń keń qatlamları tárepinen qollap-quwatlanıp atırǵan puqaralıq jámiyeti institutlarınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı jańa basqıshqa kirdi.

Búgingi kúnde jurtımızda 6500 den aslam mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler iskerlik kórsetpekte hám bul kórsetkish 2000-jılǵa qaraǵanda 2,5 ese kóp. Házirgi waqıtta mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemlerdiń 40 procenti puqaralardıń social-ekonomikalıq huqıq hám máplerin qorǵaw, 14,2 procenti hayal-qızlar hám jaslar mashqalaların sheshiw, 13,6 procenti densawlıqtı saqlaw, bilimlendiriw, ekologiya 32 procenti bolsa basqa social-ekonomikalıq tarawlar menen shuǵıllanbaqta.

Joqarıda aytılǵan pikirlerdi ulıwmalastıratuǵın bolsaq, “Sociallıq sheriklik tuwrısında”ǵı nızamnıń qabıl etiliwi sociallıq ómirdiń barlıq tarawlarındaǵı rawajlanıw dástúrlerin ámelge asırıwda, mashqalalardı sheshiwde túrli qatlamlardıń huqıq, erkinlikleri hám máplerin qorǵawda mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemlerdiń mámleket hákimiyatı organları menen óz-ara qatnasıqları shólkemlestiriwshilik-huqıqıy mexanizmlerin rawajlandırıwdın huqıqıy tiykarı hám tayanıshı bolıp xızmet etedi.

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1. Karimov I.A. Shıǵarmalar toplamı, 1-23 tomlıqlar. – T.:Ózbekstan, 1996-2016.

2. Karimov I.A. Joqarı mánawiyat – jeńilmes kúsh. – T.:Ma’naviyat, 2008.

3. Mirziyoev Sh.M. Ullı keleshegimizdi márt hám joqarı pazıyletli xalqımız benen birge quramız. – Tashkent: “O‘zbekiston”, 2017 - 491 b.

4. Internet materialları: aim.uz

1^ Ózbekstan Respublikası nızam hújjetleri toplamı, 2014 j., 39-san, 488-statya

2^ Ózbekstan Respublikasınıń “Miynet kodeksi”, Tashkent, “Adolat” baspası, 2008-jıl, 4-bet

3^ Mámleketimizde demokratiyalıq reformalardı jáne de tereńlestiriw hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıw koncepciyası. Ózbekstan Respublikası birinshi Prezidenti Islam Karimovtıń Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisi Nızamshılıq palatası hám Senatınıń qospa májlisindegi lekciyası. T.2010, 41-bet

4^ Mámleketimizde demokratiyalıq reformalardı jáne de tereńlestiriw hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıw koncepciyası. Ózbekstan Respublikası birinshi Prezidenti Islam Karimovtıń Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisi Nızamshılıq palatası hám Senatınıń qospa májlisindegi lekciyası. T.2010, 40-bet

5^ Ózbekstan Respublikası nızam hújjetleri toplamı, 2014-jıl, 39-san, 488-statya