[yun mechanike (teche) qurol, inshoot] tashqi kuch taʼsirida

---

Mexanika

Mexanika [yun. mechanike (teche) —

qurol, inshoot] — tashqi kuch taʼsirida

jismning fazoda harakatlanishi va

muvozanatini oʻrganish bilan

shugʻullanadigan fan. Moddiy nuqta M.si,

moddiy nuqtalar tizimi M.si, mutlaq

qattiq jism M.si, gruntlar M.si va tutash

muhit M.si kabi boʻlimlarga, bularning har

qaysisi dinamika, kinematika va statika

boʻlimlariga boʻlinadi. M.ning mexanika

qonunlarini amaliy masalalar —

mashinalar, me-xanizmlar va boshqa

---

inshootlar yasashga tatbiq qilish bilan

shugʻullanadigan soxasi amaliy (tatbiqiy)

M. deb ataladi; inshootlar va ularning

qismlarini mustahkamlik va ustuvorlikka

hisoblash usullarini ishlab chiqish bilan

shugʻullanadigan sohasi qurilish M.si

deyiladi.

M. bilimlari kadimdan mavjud. Neolit va

jez davrida gʻildirak maʼlum edi, bir oz

keyin esa richag , polispast va boshqa

qoʻllanilgan. Qadimgi (miloddan avvalgi

3-asr) Misr exrom (piramida) lari, Bobil,

Xitoy, Xorazm, Sugʻdiyona va Eronda

saqlanib qolgan suv inshootlari ularni

qurishda richag , pona, qiya tekisliklardan

foydalanilganligini koʻrsatadi. Oʻrta

---

Osiyoda qadimdan charxpalak va

chigʻirdan foydalanilgan.

Nazariy M. dastlab Yunonistonda

(miloddan avvalgi 6—5 a.larda) paydo

boʻlgan deb hisoblanadi. "Mexanik

muammolar" asari M. boʻyicha yozilgan

eng qad. asardir (miloddan avvalgi 3-

asr). Bu asarning muallifi Aristotel, degan

taxminlar bor. Statikaning geometrik

yoʻnalishi Arximed (miloddan avvalgi 287

—212 yil) nomi bilan bogʻliq. Geronnkng

"Mexanika", "Pnevmatika", "Avtomatlar

haqida", "Belo-poyika" degan asarlari

tatbiqiy M.ga oid. Kinematika qoidalarini

ishlab chiqish bilan Yevdoks Knidskiy

(miloddan avvalgi 4-asr), Platon, Arximed,

---

Kalipi, Apolloniy, Pergayos, Gipparx,

Ptolemey shugʻullangan.

M. fanining bundan keyingi taraqqiyoti 9—

12-asrlarga toʻgʻri keladi. Bu davrda

Sharq allomalari Banu Muso (aka-uka)

lar, Sobit ibn Qurra, Abu Rayhon Beruniy,

Abu Abdulloh Yusuf elXorazmiy, Abu Ali

ibn Sino, Umar Xayyom, alhaziniy, Axmad

al-Fargʻ-oniy M. taraqqiyotiga salmoqli

hissa qoʻshganlar. M. ning bu davrdagi

taraqqiyoti — Aristotel, Geron,

Arximedlarning asarlarini tarjima qilish va

sharhlashdan boshlanadi. Abu Abdulloh

Yusuf alXorazmiy "Fanlar kaliti" asarining

2- kitobida M.ga bir bob ajratilgan. Sobit

ibn Qurra oʻzining "Karastun haqidagi

---

kitobi"da tarozida tortish nazariyasini

yoritgan. Beruniy, Umar Xayyom va al-

Xoriniylar metall va qimmatbaho toshlar

solishtirma ogʻirligini anikdash usullarini

ishlab chiqqanlar. Ibn Sino "Donishnoma"

asarining fizika boʻlimida qarakat haqida

chuqur fikr bildirgan. Yulduzlar harakatini

tushuntiruvchi kinematik modellar Sobit

ibn Qurra, ibn Sino va Beruniyning

koʻpgina risolalarida berilgan.

M. Yevropada Uygʻonish davrida yanada

kuchli taraqqiy etdi. Bu davrda M. fani

oldiga koʻpgina yangi masalalar qoʻyildi,

mas, jismning urilish kuchi, sna-

ryadlarning uchish nazariyasi, kemalar

chidamliligi, mayatniklar tebranishi va

---

boshqa Nazariy M.ning asosiy qonunlari

ham xuddi shu davrda ishlab chiqildi va

bunda Leonardo da Vinchi, N. Kopernik, I.

Kepler, G. Galiley, I. Nyutonning oʻrni katta

boʻldi. Nazariy M.da moddiy obʼyektlar

sifatida moddiy nuqta va mexanik

tizimlar (mas, mutlaq qattiq jism) olinadi.

Fazo, zamon va vaqt, kuch va massa,

inersial sanok sistemasi, oʻzgaruvchan

tutash mu-hitlar haqidagi tushunchalar

nazariy M.ning asosiy tushunchalaridir.

Galiley — Nyuton inersion qonuni, harakat

tenglamasi (Nyutonning ikkinchi qonuni),

taʼsir va aks taʼsirning tengligi haqidagi

qonun (Nyutonning uchinchi qonuni)

nazariy M.ning asosiy qonunlari

hisoblanadi. Bu qonunlardan mexanik

---

sistema harakatini tekshirishda J. L.

Lagranjnit birinchi va ikkinchi tur

tenglamalari, U. R. Gamiltonnmt kanonik

tenglamalari, Gamilton — Yakobi

tenglamasi, Ap-pel tenglamalari,

dinamikaning umumiy teoremalari

chiqariladi. Shuningdek, K. F. Gaussshtt

kichik yoʻnalishlar prinsipi, Gamilton, B. S.

Yakobi, L. Eyler va Monertyunning

variatsion prinsiplari M.ning asosiy

prinsiplaridir. Harakat ustuvorligi

(turgʻunligi) nazariyasi osmon balli-stikasi

va osmon M.si — nazariy M. ning tatbiqiy

ahamiyatga ega boʻlgan sohalaridir.

Harakat ustuvorligi nazariyasi avtomatik

boshqarish texnikasi (samolyot va raketa,

---

kosmik kemalar parvozini boshqarish)

ning asosidir. Bu nazariya harakat

ustuvorligi shartlarini, texnik tizimlar

ustuvorligi xususiyatlarini oshirish

yoʻllarini koʻrsatadi, osmon ballistikasida

kosmik apparatlar harakatining

temperaturayektoriyasi hisoblab

chiqariladi.

Amaliy (tatbiqiy) M.da mexanik sistema

harakatini boshqarish usullari nazariy M.

ning umumiy qonunlari va prinsiplari

asosida koʻriladi, mexanik sistemaning

tegishli xususi-yatga ega boʻlish yoʻllari

aniqlanadi. Amaliy M. boshqariladigan

sistemalarni boshqarishda muhim rol

oʻynaydi. Boshqarish obʼyekti sifatida

---

mexanik xususiyatli obʼyektlar, mas,

oʻziyurar va uchar apparatlar (kemalar,

samo-lyotlar, raketa hamda vertolyotlar),

turli mashinalar (stanoklar, turbinalar,

elektr va elektron mashinalar, kuyish va

prokat mashinalari) va sinaluvchi

mexanik qurilmalar, rostlagichlar, reaktiv

dvigatellar va boshqa koʻriladi.

Deformatsiyalanuvchi qattiq jismlar,

gazeimon suyuq jismlar harakati tutash

muhitlar M.sida oʻrganiladi. Elastiklik va

plastiklik nazariyasi, gidrodinamika va

aeromexanika, gaz va toʻlqin dinamikasi

tutash muhitlar M.sining eng rivojlangan

sohalaridir. Tutash muxitlar M.sida qattiq

jism, suyuklik va gazlarnnng strukturasi

---

uzluksiz struktura deb, shuningdek,

tutash muxit hajmining har bir elementi

qoʻshni elementlar bilan oʻzaro taʼsirida

boʻladi, deb qaraladi. Magnit

gidrodinamikasp, aeroelastiklik

nazariyasi va yorilish nazariyasi tutash

muhitlar M.sining sohalari hisoblanadi.

M. koʻpgina muammolarni hal qilishda

asosiy omil hisoblanadi. Ulardan baʼzilari:

suvda katta (100 m/s va undan yuqori)

tezlikda harakat qiladigan jismlarga

qarshilik kuchini kamaytirish;

temperaturasi million gradusga yetadigan

plazmalar yaratish va ularni saqlash;

katta bosim hamda temperaturalar

taʼsiridagi materiallar Yaususiyatini,

---

portlash kuchining inshootlariga taʼsirini

aniqlash; havo aylanishi (sirkulyasiya) ni

tushuntirish; obhavoni oldindan aytish;

oʻsimlik va tirik organizmlardagi mexanik

jarayonlarni oʻrganish; oʻzgaruvchan

massali jismlar M. si, kosmik parvozlar

dinamikasi, plazmalarning magnit

maydonidagi harakati va boshqa Yulduz

evolyusiyasi va Quyoshda sodir

boʻlayotgan hodisalar bilan bogʻliq

masalalarning koʻpchiligi klassik

mexanika sohalarida, mas, kvant M.,

statistik fizika, elektrodinamika va

boshqalarda qaraladi.

Katta tezlikda harakatlanayotgan

sistemaga oid hodisalarni klassik M.

---

qonuniyatlari asosida tushuntirib

boʻlmaydi. Bu hodisalar A. Eynshteynning

relyativistik M.sida qaraladi. Atom va

yadrodagi hodisalar kvant M.da berilib,

unda mexanik masalalarni matematik

masalalarga keltirish usullari koʻriladi.

Lekin M. ning har qanday masalasini

matematika yoʻli bilan hal etib boʻlmaydi.

Bunday hollarda masalalar har xil

mexanik gipoteza va intuitsiyalar asosida

takriban yechiladi. M. fani taʼsirida

matematikaning qator sohalari taraqqiy

etdi.

Mac, kompleks oʻzgaruvchi funksiyalar

nazariyasining baʼzi sohalari, xususiy

hosilali tenglamalar nazariyasi va boshqa

---

Fizika va M. masalalari orasidagi

oʻxshashliklarni aniqlashda

matematikaning roli katta. Mas, M.dagi

tebrangichlar (mayatnik) bilan fizikadagi

tebranish konturlari orasidagi oʻxshashlik

shular jumlasidan. M. ning koʻp

masalalari magnit maydonida

plazmalarning harakatlanishi bilan bogʻliq

(magnit gidrodinamika).

Gidrodinamikayaya koʻpgina muhim

masalalalar aviatsiyadagi katta tezliklar,

ballastika, turbosozlik va dvigatelsozlik

muammolari bilan bogʻlangan.

Oʻzbekistonda M. sohasida mashina va

mexanizmlar, konstruksiya va

inshootlarning mustahkamligi, binolarning

---

seysmodinamikasi, koʻp fazali va koʻp

komponentli muhitlar, gazlamalarning

pishiqligi, parashyutlar nazariyasi,

paxtachilik kompleksidagi mexanizmlar,

qobiklar nazariyasi, iqtisodiy kibernetika,

tutash muxitlar mexanikasiga doyr va

boshqa sohalarda i.t. ishlari olib boriladi.

Oʻzbekistonda M. muammolariga doyr

i.t.lar Oʻzbekiston FA Mexanika va

inshootlarning seysmik mustaxkamligi

instituti, Matematika instituti,

"Kibernetika" ilmiy ishlab chiqarish

birlashmasi, Oʻzbekiston milliy unti,

Toshkent texnika unti, Avtomobil

transporti va yoʻllari instituti,

viloyatlardagi universitetlarda olib

---

boriladi. M.ning rivojlanishiga oʻzbek

olimlari M. Oʻrozboyev, X. Raxmatullin, H.

Usmonxoʻjayev, M. Hojinova, V. Krbulov, T.

Rashidov, J. Fayzullayev, I. S. Arjanix, M.

F. Shulgin, A. D. Glushchenko, O. V.

Lebedev, S. Qodirov va boshqa oʻz

hissalarini qoʻshishgan.

Tursun Rashidov, Abror

Noʻʼmonxoʻjayev.

[1]

1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-

yil

Manbalar

---

  Soʻnggi tahrir 2 yillar avval Malikxan tomonidan amalga oshirildi  

Matndan CC BY-SA 3.0  litsenziyasi boʻyicha

foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan

boʻlsa).

Ko‘proq o‘rganish Ushbu maqolada

Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-

2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

"

https://uz.wikipedia.org/w/index

.php?

title=Mexanika&oldid=2047239

" dan 

olindi