Yarimo ʻtkazgich Vikipediya, ochiq ensiklopediya Yarimo'tkazgichlar



Download 206,4 Kb.
Pdf ko'rish
Sana04.10.2019
Hajmi206,4 Kb.
#22975
Bog'liq
Yarimoʻtkazgich (1)


Yarimo

ʻtkazgich

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Yarimo'tkazgichlar  o

ʻtkazuvchanligi  jihatidan  metall va dielektriklar  orasidagi  moddalar  boʻlib,  oʻz  fizik  xususiyatlarini  turli

tashqi  ta

ʼsirlar  (masalan  yoritish,  isitish  va  hokazo)  natijasida  keng  intervalda  oʻzgartira  olish  xususiyatiga  ega.

Yarimo

ʻtkazgichlar elektronika  va  mikroelektronikada  juda  keng  qoʻllanilib,  zamonaviy  elektr  jihozlarning  deyarli  hammasi  -



kompyuterlardan  tortib  to  uyali  aloqa  telefonlarigacha  barchasi  yarimo

ʻtkazgichli  texnologiyaga  asoslangan.  Eng  keng

qo

ʻllaniladigan yarimoʻtkazgich modda kremniy boʻlib, boshqa moddalar ham keng qoʻllaniladi.



Yarimo

ʻtkazgichlar  —  elektr  tokini  yaxshi  oʻtkazuvchi  moddalar  (oʻtkazgichlar,  asosan,  metallar)  va  elektr  tokini  amalda

o

ʻtkazmaydigan moddalar (dielektriklar) orasidagi oraliq vaziyatni egallaydigan moddalar. Mendeleyev davriy sistemasida II, III,



IV, V va VI guruhlarda joylashgan ko

ʻpchilik elementlar. ularning bir qator birikmalari yarimo'tkazgichlar jumlasiga kiradi. Ya.da

ham metallardagi kabi elektr o

ʻtkazuvchanlik elektronlarning harakati tufayli yuzaga keladi. Biroq elektronlarning harakatlanish

sharoitlari metallar va Ya.da turlicha bo

ʻladi. Ya. quyidagi asosiy xususiyatlarga ega: Ya.ning elektr oʻtkazuvchanligi temperatura

ko

ʻtarilishi  bilan  ortib  boradi  (mas,  temperatura  1  K  ga  ortganda  Ya.ning  solishtirma  oʻtkazuvchanligi  16—17  marta  ortadi);



Ya.ning  elektr  o

ʻtkazuvchanligida  erkin  elektronlardan  tashqari  atom  bilan  bogʻlangan  elektronlar  ham  ishtirok  etadi  (baʼzi

hollarda bog

ʻlangan elektronlar asosiy rol oʻynaydi); sof Ya.ga oz miqdorda qoʻshilma kiritib, uning oʻtkazuvchanligini keskin

o

ʻzgartirish mumkin (mas, 0,01% qoʻshilma kiritilganda Ya. ning oʻtkazuvchanligi 10000 marta ortib ketadi).



Past tralarda Ya.ning solishtirma qarshiligi juda katta bo

ʻladi va amalda ular izolyator hisoblanadi, lekin temperatura ortishi bilan

ularda  zaryad  tashuvchilarning  konsentratsiyasi  keskin  ortadi.  Mas,  sof  kremniyda  20°  trada  erkin  elektronlar  konsentratsiyasi

~1017m~3bo

ʻlsa. 700° da 1024 m"3gacha, yaʼni million martadan koʻproq ortadi. Ya.da erkin elektronlar konsentratsiyasining

traga bunday keskin bog

ʻlikligi oʻtkazuvchanlik elektronlari issiqlik harakati taʼsirida hosil boʻlishini koʻrsatadi. Yarimoʻtkazgich

kristallda atomlar valent elektronlari yordamida o

ʻzaro bogʻlangan. Atomlarning issiqlik tebranishlari vaqtida issiqlik energiyasi

valent  elektronlar  orasida  notekis  taqsimlanadi.  Ayrim  elektronlar  o

ʻz  atomi  bilan  bogʻlanishni  uzib,  kristallda  erkin  koʻchib

yurish imkonini beradigan yetarli miqdordagi issiqlik energiyasiga ega bo

ʻlib qolishi va erkin elektronlarga aylanishi mumkin.

Tashqi  elektr  maydon  bo

ʻlmaganda  bu  erkin  elektronlar  tartibsiz  harakat  qiladi.  Elektr  maydon  taʼsirida  esa  maydonga  qarshi

yo

ʻnalishda tartiblangan harakatga kelib, Ya.da tok hosil qiladi. Erkin elektronlar yuzaga keltirgan oʻtkazuvchanlik elektron yoki



ptip o

ʻtkazuvchanlik deb ataladi.

Bog

ʻlangan  elektronning  oʻz  atomini  "tashlab  ketishi"  atomning  elektr  neytralligini  buzadi.  unda  "ketib  qolgan"  elektron



zaryadiga miqdoran teng musbat zaryad — teshik vujudga keladi. Tashqi elektr maydon bo

ʻlmaganda elektronlar ham, teshiklar

ham  tartibsiz  harakatlanadi,  tashqi  maydon  bo

ʻlganda  esa  elektronlar  maydonga  qarshi,  teshiklar  maydon  boʻylab  koʻchadi.

Teshiklarning  ko

ʻchishi  bilan  bogliq  oʻtkazuvchanlik  teshikli  yoki  rtmp  oʻtkazuvchanlik  deyiladi.  Erkin  elektronlar  soni  bilan

teshiklar soni bir-biriga tengligi tushunarli. Aniklanishicha, ularning harakatlanish tezligi ham bir xil ekan. Demak, Ya.dagi tok

ayni  vaqtda  ham  elektron,  ham  teshikli  o

ʻtkazuvchanlikdan  vujudga  keladi.  Bunday  elektronteshikli  oʻtkazuvchanlik  Ya.ning

xususiy o

ʻtkazuvchanligi deyiladi. Xususiy oʻtkazuvchanlik sof Ya.da kuzatiladi. Biroq tabiatda sof Ya. yoʻq. Baʼzi qoʻshilmalar

Ya.ni  erkin  elektronlar  bilan  boyitsa,  boshqa  ba

ʼzi  qoʻshilmalar  teshiklar  bilan  boyitadi.  Ya.da  yuzaga  keladigan  bunday

o

ʻtkazuvchanlik qoʻshilmali oʻtkazuvchanlik deb ataladi.



Agar asosiy Ya. atomi o

ʻrniga elementlar davriy sistemasida undan keyingi guruhda turgan element atomi kiritilsa, bu qoʻshilma

atomning  bitta  valent  elektroni  atomlararo  bog

ʻlanishda  ishtirok  etmaydi  va  erkin  elektronlar  safiga  qoʻshiladi,  binobarin,  itip

o

ʻtkazuvchanlik  ortadi.  Va,  aksincha,  undan  oldingi  oʻrinda  turgan  element  atomi  kiritilsa,  atomlararo  toʻla  bogʻlanishda  1  ta



elektron  yetishmaydi,  teshik  hosil  bo

ʻladi.  Bunda  rtip  oʻtkazuvchanlik  ortadi.  Qoʻshimcha  birinchi  holda  donor  (elektron

beruvchi) qo

ʻshilma, ikkinchi holda esa akseptor (elektron oluvchi) qoʻshilma deb ataladi.

Shunday  qilib,  Ya.ning  elektr  o

ʻtkazuvchanligi  xususiy  va  aralashmali  oʻtkazuvchanliklar  yigʻindisidan  iborat  boʻladi.  Yuqori

tralarda xususiy o

ʻtkazuvchanlik, past tralarda esa qoʻshilmali oʻtkazuvchanlik asosiy rol oʻynaydi.

Sunnat G

ʻoipov.


Yarim o'tkazgichlarning tuzilishi

Misol  uchun  yarim  o'tkazgichning  tipik  vakili  bo'lgan  germaniyni  qaraylik.  Uning  tartib  nomeri  32  va  to'rtta  elektron  qobig'i

mavjud: 1-qobiqda 2 ta; 2-qobiqda 8ta, 3-qobiqda 18 ta,4- qobiqda esa 4 ta elektron joylashgan. Uchta ichki qobiqdagi elektronlar

turg'un  bo'lib,  kimyoviy  reaksiya-larda  ishtirok  etmaydi.  Oxirgi  to'rtinchi  qobiqdagi  elektronlar  esa  atom  yadrosi  bilan  juda

kuchsiz  bog'langan.  Aynan  shu  elektronlar  elementning  boshqa  atomlarining  nechtasi  bilan  kimyoviy  bog'lanishga  kira  olish

qobiliyatini ko'rsatib, mazkur elementning valentligini aniqlaydi. Shuning uchun ham oxirgi qobiqdagi elektronlarga tashqi yoki

valentli  elektronlar  deyiladi.  Tashqi  qobig'ida  to'rtta  elektroni  mavjud  bo'lgan  germaniyning  valentligi  to'rtga  teng.  Mazkur

atomga  boshqa  atomlar  yaqinlashganida  valent  elektronlar  boshqa  atomning  valent  elektronlari  bilan  oson  ta'sirlashadi  va

kimyoviy  bog'lanish  hosil  qiladi. Atom  qobig'iga  ma'lum  energiya  berilganda  atomnig  ionlashuvi  ro'y  berishi  mumkin.  Aynan

so'nggi qobiqdagi elektronni ozod qilish uchun eng kam energiya taqozo qilinadi. Germaniy, kremniy va yarim o'tkazgichlarning

boshqa bir qancha vakillari kristall moddalar hisoblanadi. Ularning atomlari ma'lum qonuniyatlarga muvofiq joylashgan bo'ladi.

O'tkazgichlar, yarim o'tkazgichlar, izolyatorlar  

Elektronni  valent  zonadan  o'tkazish  zonasiga  o'tkazish  uchun  tashqaridan  malum  ener¬giya  berish  kerak.  Elektron  turg'un

holatdan (to'ldirilgan holatdan) . erkin holatga (o'tkazish zonasiga) o'tishda yengish kerak bo'lgan man qilingan zonanirtg kengligi

qattiq  jismlarni  metallar,  yarim  o'tkazgich-lar  va  izolyatorlarga  ajratishning  asosiy  mezonlaridan  biridir.  Bunga  keltirilgan

sxemalardan  osongina  ishonch  hosil  qilish  mumkin.  Zonalarning  elektronlar  bilan  to'ldirilganligi  va  man  qilingan  zonaning

kengligiga  qarab  to'rtta  hoi  bo'lishi  mumkin.  Eng  yuqori  zona  elektronlar  bilan  qisman  to'ldi¬rilgan,  ya'ni  unda  bo'sh  sathlar

mavjud. Bu holda elektron juda kam energiya olganda ham shu zonaning yuqoriroq energetik sathiga o'tishi, ya'ni erkin bo'lib, tok

o'tkazishda ishtirok etishi mumkin. Demak, qattiq jismda qisman to'ldirilgan zona mavjud bo'lsa, bu jism elektr tokini o'tkazadi.

Aynan shu xususiyat metallarga xosdir. Agar valent zona va o'tkazish (erkin) zonasi bilan qisman ustma-ust tushsa ham, qattiq

jism  elektr  tokini  o'tkazuvchi  bo'ladi.  Bu  Mendeleyev  elementlar  davriy  sistemasidagi  II  guruh  elementlari  Be,  Mg,  Ca,  Zn

....larga xos xususiyatdir. Energetik sathlari faqat valent zona va o'tkazish zonasidan iborat qattiq jismlar, man qilingan zonasining

kengligiga qarab dielektriklar va yarim o'tkazgichlarga ajratiladi. Agar kristallning man qilingan zonasining kengligi bir necha

elektron-volt  bo'lsa,  issiqlik  harakati  elektronni  valent  zonadan  o'tkazish  zonasiga  sakrata  olmaydi  va  bunday  kristallarga

dielektriklar deyiladi. Agar man qilingan zona uncha katta bo'lmasa (AE~ 1 eV), elek¬tronni valent zonadan o'tkazish zonasiga

issiqlik yoki biror boshqa ta'sir bilan ko'chirish mumkin. Bunday kristallarga yarim o'tkazgich-lar deyiladi. Masalan, germaniy

uchun  AE=  0,72  eV,  kremniy  uchun  AE=1.11  eV  ni  tashkil  qiladi.  Shunday  qilib,  o'tkazgichlar  uchun  man  qilingan  zonaning

keng¬ligi no'lga teng, yarim o'tkazgichlar uchun 2eV dan oshmaydi, dielektriklar uchun esa 2eV dan katta bo’ladi.

 

Ushbu maqolada O

ʻzbekiston milliy

ensiklopediyasi (2000-2005) ma

ʼlumotlaridan



foydalanilgan.

 

 



Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, (https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Yari

mo%CA%BBtkazgich&action=edit) Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin. 

Bu andozani aniqrog

ʻiga almashtirish kerak.

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Yarimoʻtkazgich&oldid=1877011" dan olindi 

Bu sahifa oxirgi marta 10-Dekabr 2015, 05:55 da tahrir qilingan.

Matn Creative Commons Attribution-ShareAlike litsenziyasi bo

ʻyicha ommalashtirilmoqda, alohida holatlarda

qo

ʻshimcha shartlar amal qilishi mumkin (batafsil).



Download 206,4 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish