Xvii-xviii ásir lingvistikası Tayanısh sózler

3-Tema: Orta ásir hám qayta tuwılıw dáwirindegi lingvistika

Jobası:

1. Orta ásir lingvistikasi.

2. Arab lingvistikası

3. Qayta tuwiliw dáwirindegi lingvistika

4. XVII-XVIII ásir lingvistikası

Tayanısh sózler. Jazba til, ádebiy til, kanonlıq til bilimi, atawıshlar, feyiller, leksikografiya.
Orta ásir lingvistikasi. Evropa tariyxı boyınsha orta ásirler dáwirin tiykarınan úsh dáwirge bóliwge boladı.

a) III-V á.á-Qullıq dúzimniń ıdırap, foedalizmniń dúzimniń ornay baslaw dáwiri;

b) VI-X á.á-feodalizmniń gúllengen dáwiri;

v) XI-XVI á.á-feodalizmniń ıdırap, kapitalizmniń payda bola baslaw dáwiri(qayta tuwılıw epoxa vozvrajdenie)

Orta ásirdiń ayırıqshalıǵı-dúnya júzlik dinlerdiń(budda, islam, xristian) payda bolıwı boldı. Ol dinlerdiń taralıwı menen,sol dinlerdi uslap turıwshı úrp-ádetler,sháriyat nızamları jazba túrde taraldı. Ol jazba til kieli til, payǵambarlar tili dep esaplandı. Jergilikli xalıqlar ol jazıwlardı duwa retinde yadlap, túsinbese ol qudayǵa qullıq etiwdiń bir usılı retinde aytıwǵa minnetli boldı.Bul til lingvistikada KANONLI (kitabiy)til dep sanaladı.Solay etip din taralǵan xalıqlardı óz ana tili bolǵan sóylew tili menen birge kanonlıq tildi de qollandı. Kanonlıq tildi haqqıyqat,birden-bir til dep qollandı da,al sóylew tilin-ana tilin bul dúnyalıq til,teris til dep sanaldı, Jazba til,ádebiy til dep sanalatuǵında sol kitabiy til boldı. Máselen, túrkiy xalıqlarda kanonlıq til arab tili boldı;al islamnıń eń qásietli kitabı-qurannıń tili-latın tili boldı.Evropada latın tilin jazıw tili,ilim tili retinde paydalandı. Oqıw orınlarında ilimiy til retinde latın tili grammatikası oqıtıldı. Latın tili grammatikası barlıq tillerge qollana beriwge bolatuǵın ortaq qural retinde qaraldı. Sonlıqtan grammatika degen termin latın tili grammatikası degen túsinik penen tendey boldı. Ulıwma xalıqlıq sóylew tili esapqa alınbadı. Sóylew tili faktlerin izertlew ornına, diniy kórsetpeler,rejeler zań retinde jumsaldı.

Sonda adorta ásirde lingvistika menen kóp ǵana iilmpazlar shuǵıllandı. Olardıń kewil bólgen máseleleri-eski jazba tiliniń ózinshelik jazba normaların ózgerissiz sóylew,keyingi dáwir jazba tilin áyemgi dáwir kanonlıq til menen úylestiriw, olar ortasındaǵı ayırmashılıqtı bir izge saldıp, normaǵa túsiriw boldı. Orta ásir lingvistleri bul jumıslarında aptikalıq jámiet qaldırǵan grammatikalıq, logikalıq, retorikalıq oy-pikirlerge,juwmaqlarǵa súendi, solardı basshılıqqa aldı, oqıw orınlarında olardı oqıttı.

Sonday-aq orta ásirde tek jazba til ǵana emes,sonday-aq janlı awızsha sóylew tiline keuil bóliwshilik te ushırastı. qudayǵa sıyınıwdı kúsheytiw maqsetinde eski kanonlıq tillerde jazılǵan, xalıqqa túsiniksiz bolǵan kitaplardı awdarıw máselesi qolǵa alındı.Bul jaǵday jergilikli xalıqlardıń tilin izertlew,olardıń grammatikasın jazıwdı talap etti, Solay etip, VIII-XV ásirde irland, island, francuz, istin,italyan,anglishan t.b tillerdiń grammatikaları jazıldı.

Grammatika menen birge zat ataması(sóz)nıń tábiyatı jóninde másele de sóz etildi. Onı sóz etiwshiler eki toparǵa bólindi; realistler, nominalistler. Realistler-zatlar jónindegi ulıwma túsinik-haqqıyqat,ol birinshi al zatlardıń ózleri ekinshi degen idealistlik baǵıtta boladı. Hominalistler kerisinshe, zat bolmasa ol tuwralı túsinik te bolmaydı, sonlıqtan haqqıyqat-nárse-zat, al zat tuwralı túsinik sońǵı (ekinshi) degen materailistlik baǵıtta boladı.