Muammoning o’rganilish darajasi. Bevosita O’zbekiston hududidagi xonliklar, jumladan Buxoro xonligi va Hindistonning azaliy tarixiy munosabatlari masalasi yuzasidan ham ba’zi bir ilmiy ishlar qilingan. Rus tadqiqotchilaridan birinchi bo’lib K.A.Antonova qariyb 50 yillik munosabatlar tarixini bir qancha sahifalarda bayon qilsa ham, tekshirilayotgan mavzu yuzasidan bir qator jihatlarni ochiq qoldirgan.
G’arbiy Yevropa olimlari ham O’rta Osiyo - Hindiston munosabatlari tarixiga oid birmuncha ishlar qilganlar. Misol tariqasida nemis olimi F. A. Noer4 va hind tarixchisi R. Ch. Varma5 asarlarini keltirib o’tish mumkin.
So’nggi yillarda O’zbekiston va Hindiston xalqlarining tarixiy aloqalariga bag’ishlangan bir qancha asarlar nashr qilingan bo’lsa ham bu sohada hali ko’pgina ilmiy-tadqiqot ishlari olib borish lozim. Chunki bu borada, xususan, O’rta Osiyo va Hindiston munosabatlarini o’rganishda barcha mavjud qimmatli qo’lyozma asarlar va hujjatlardan yetarli darajada foydalanilmagan. Chet el olimlari, shu jumladan, hind tarixchilari ham O’rta Osiyo — Hindiston munosabatlarini o’rganishda asosan hind manbalariga, rus olimlari esa mahalliy manbalarga asoslanganlar. Faqatgina I.G’.Nizomiddinovda6 har ikkala tomon manbalari tahlilini ko’rishimiz mumkin.
Biz ham ushbu ishni yozishda har ikki mamlakat - Buxoro xonligi va Hindiston tarixiga oid har ikki tomon manbalaridan imkoniyati boricha foydalanishga harakat qildik. Bu yerda misol tariqasida Buxoro tarixiga oid asarlar qatorida Hofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma»sini7,8, Muhammad Tolib binni Tojiddin Hasanxo’janing «Matlabut-Tolibin», Muhammad Yusuf Munshining «Tarixi Muqimxoniy»9 kitobini va Boburiylar imperiyasi tarixiga oid Abulfazl Allomiyning «Tarixi Akbarshohiy», Badavoniyning «Muntahabut-tavorix», Mirza Muhammad Hodining «Tuzuki Jahongiriy», Baxtovarxonning «Mirotul olam», Mirza Muhammad Soqiyning «Olamgirnoma» va boshqa asarlarini ko’rsatib o’tish mumkin. Har ikkala davlat tarixi, geografiyasi va madaniyatiga oid masalalar esa Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma”10 va Gulbadanbegimning “Humoyunnoma”11 asarlarida uchratish mumkin.
Har ikkala tomon tarixi haqida aniq tasavvurga ega bo’lishda o’sha davrda ularga bog’liq bo’lgan ichki va tashqi siyosatini yaxshi bilish ham muhim rol o’ynaydi. Shunga ko’ra, bu o’rinda e’tiborli Eron tarixchisi Iskandar Munshining «Tarixi olamoroyi Abbosiy» nomli asarini keltirib o’tish mumkin.
O’rta Osiyo - Hindiston o’rtasidagi siyosiy munosabatlarning biz tekshirayotgan davrdagi ahvolini o’rganishda ushbu ishda ilova qilingan 15 ta hujjat ham alohida qimmatga egadir.
Bu hujjatlar Buxoro xonlari bilan hind podsholarining o’zaro bir-birlariga yozgan maktub va nomalari bo’lib, ular har ikki mamlakatning siyosiy, iqtisodiy munosabatlarida va bu munosabatlarni o’rganishda nihoyatda muhim rol o’ynaydi.
Bizga ma’lum bo’lishicha, Akbarshohning Abdullaxonga yuborgan maktublaridan bittasi (IV maktub) nemis sharqshunosi Noer tomonidan nemis tiliga, shuningdek, Zabardastxon elchiligi keltirgan Avrangzeb xati rus tarixchisi A. A. Semyonov tarafidan rus tiliga tarjima qilingan.
Shu ikki maktubdan boshqa hujjatlar keyinchalik I.G’.Nizomiddinov tomonidan tarjima qilingan. Shunday qilib, mazkur hujjatlarning ko’pchiligi (asl nusxasi va ularning tarjimasi) birinchi marta nashr qilingan.
Do'stlaringiz bilan baham: |