Xalqaro shartnomalar huquqi prinsiplari Xalqaro shartnomalar huquqi har qanday huquq sohasi singari

Xalqaro shartnomalar huquqi prinsiplari

Xalqaro shartnomalar huquqi har qanday huquq sohasi singari

muayyan tizim, institut, tartibga solish uslublar va prinsiplarga egadir.

Prinsiplar xalqaro shartnomalar huquqi sohasi doirasidagi normalar uchun

rahbariy qoida tarzidagi funksiyani bajaradi.

Shartnomaning yaxlitligi prinsipi. Mazkur prinsip xalqaro

shartnomalar huquqi haqidagi Vena Konvensiyalarida mustahkamlangan.

U shartnoma qismlarining majburiyligiga rozilik bildirish va shartnomaviy

holatlarning bo’linishi haqidagi moddalarda aniq namoyon bo’ladi (17-,

44-moddalar). Davlatlarning shartnoma qismining ular uchun tegishli

majburiyatlarga roziligi, faqat bu holat shartnomada keltirilgan bo’lsa yoki

kelishayotgan boshqa davlatlar bunga rozi bo’lgan taqdirda bildirilishi

mumkin. Shartnomadan chiqish yoki uning harakatini to’xtatish butun bir

shartnomaga tegishli bo’ladi, agar shartnomada ishtirokchilar boshqa

narsani ko’zda tutgan yoki kelishib olishmagan bo’lsa.

Shartnomaning yaxlitligi masalasi mavjud amaliy ahamiyatga ega va

ko’pincha matnni ishlab chiqishda ham, shartnomaning amalga

oshirilishida ham yuzaga keladi. Shartnoma amaliy jihatdan doimo bir

murosaga kelishning natijasi hisoblanadi. Shuning uchun shartnomaning

saqlanish sharti uni butunligicha, boshqasini o’rnini to’ldirgan holatda

amalga oshirish hisoblanadi.

Majburiyatlarini vijdonan bajarish prinsipi (pacta sunt servanda).

Bajarish majburiyati, faqatgina tomonlar bajarish niyatida bo’lganlargina

ahamiyatga ega bo’luvchi “kelishuv” tushunchasining zamirida yotadi.

Xalqaro huquqda bu holat pacta sunt servanda shartnomalar

majburiyatlarini vijdonan bajarish prinsipida o’z aksini topgan. Bu

majburiyatning xususiyati uning tabiatiga bog’liq. Davlatlararo kelishuvlar

haqida gapiradigan bo’lsak, Qadimgi dunyoda ularning majburiyatlari

diniy xususiyatga ega bo’lgan, O’rta asrlarda esa – ruxiy, qisman diniy

xususiyatga ega bo’lgan. Faqatgina zamonaviy dunyoda ularning yuridik

kuchi e’tirof etildi1

.

Mazkur prinsip ayni paytda xalqaro huquqning asosiy prinsipilari biri

hisoblanadi. BMTning Komissiyasi o’zining shartnomalar huquqi haqidagi

yakuniy bayonotida ko’rib chiqilayotgan prinsipni quyidagicha

shakllantiradi: “Kuchga kirgan har bir shartnoma ishtirokchi tomonlar

uchun majburiy va ular tomonidan sidqidildan bajarilishi shart”

2

.

“Shartnomalarga amal qilinishi shart” prinsipi. Xalqaro tizimning

mustahkamlanishi bilan shartnomalarning mohiyati ham oshdi.

Shartnomalarga nisbatan munosabat davlatlarning xalqaro aloqalardagi

obro’-e’tiborida yanada asosli ravishda ahamiyat kasb etib bormoqda.

Shartnomalarga amal qilinishi shart” prinsipining muhim elementi

bu – vijdoniylik prinsipi bo’lib, u xalqaro huquqda ham alohida ahamiyatga ega1

. Bu prinsipning ahamiyati, jumladan majburiyatlarni

bajarishdagi mohiyati ham Xalqaro Sud tomonidan ko’p bor belgilangan.

1986 yildagi Vena Konvensiyaning muqaddimasida ushbu prinsip

umume’tirofga sazovor bo’ldi deb belgilanadi. Vijdoniylik prinsipi

shartnomaviy munosabatlarni barqarorligini ta’minlaydi. Unga mos

ravishda bir tomondan faqat shartnomaning tub qoidalarini buzilishi

boshqa tomonning bir tomonlama shartnomani bekor qilinishiga asos bo’la

oladi.

Mazkur prinsip shartnomaning suiiste’mol qilinishiga qarshi harakat

sifatida ham alohida ahamiyatga ega. Suiiste’mol qilish - shartnomadan

ziyon yetkazish maqsadida foydalanishni, tomonlarning qonuniy

manfaatlarini buzish, shartnomani bajarishdan bosh tortish kabilarni o’zida

aks ettiradi.

Shartnomani vijdonan bajarish prinsipi yana estopel (rad etish, qarshi

chiqish, huquqdan mahrumlik) bilan bog’liq. R.A.Kalamkaruan yozadi:

“Estopel prinsipining yuridik asosi vijdoniylik prinsipi hisoblanadi”

2

.

Bu prinsipga 1969 yil qabul qilingan Shartnomalar huquqi haqidagi

Vena konvensiyasining alohida moddasi bag’ishlangan: davlatlar

shartnomaning haqiqiy emasligiga yoki to’xtatilishiga, undan chiqishga

yoki shartnomani tugatilishiga asoslanish huquqiga ega emas agarda, unga

quyidagi faktlar ayon bo’lsa, ya’ni: “a) agar davlat sharoitdan kelib chiqib

shartnoma haqiqiy kuchini saqlab qolishi va amaldaligiga aniq rozilik

bergan bo’lsa yoki, b) davlat holatga bog’liq holda shartnomaning

haqiqiyligi, kuchini saqlab qolishiga yoki amalda qolishiga sukut saqlash

orqali rozilik bildirganlar qatoriga kiritilgan bo’lsa” (45-modda).

Yuqoridagilardan kelib chiqib, bugungi kunda “shartnomalarga

amal qilinishi shart” prinsipi sezilarli darajada mustahkamlandi va shu

bilan birga uni izchillik bilan amalga oshirish vazifasi qiyinlashdi. Xalqaro

munosabatlarda shartnoma rolining oshib borishi ko’rib chiqilayotgan

prinsipga nisbatan katta e’bitor berilmoqda. U xalqaro huquqning boshqa

umumtan olangan prinsiplari bilan bevosita bog’liq bo’lib, uni bajarilishini

ta’minlaydi. Prinsip faqat amal qilishi shart bo’lgan talablarga javob

beribgina qolmay, balki vijdoniylik mohiyatini ham o’zida aks ettiradi.

Xalqaro huquqining asosiy sub’ektlari bir paytning o’zida xalqaro

shartnomalar huquqi sub’ektlari hisoblanadi. Ya’ni, davlatlar, o’z

mustaqilligi uchun kurashayotgan millatlar hamda xalqaro tashkilotlardir.

BMT Kotibiyatidan ro’yxatdan o’tgan asosiy xalqaro shartnomalarning

sub’ektlari davlatlar hisoblanadi.

Xalqaro shartnomalar huquqining o’ziga xos xususiyatini uning

manbalarida ham ko’rish mumkin. Xalqaro shartnomalar huquqining

asosiy manbasi xalqaro odat hisoblanadi, chunki xalqaro shartnomalar

xalqaro odat asosida shakllandi. Aksariyat davlatlar turli sabablarga ko’ra

xalqaro shartnomalarda ishtirok etmaydi. Ular uchun shartnomalar huquqi

odat huquq tarzida amal qilinishida davom etadi.

Xalqaro shartnomalar huquqining asosiy prinsip va normalarining

kodifikatsiyasi natijasida quyidagi xalqaro shartnomalar huquqining asosiy

manbasi hisoblangan uchta yirik konvensiya qabul qilindi:

Mazkur konvensiyalarga qaramasdan shartnomalar huquqi, qoida

tariqasida, quyidagi asoslar bo’yicha odat huquqiga tayanishi davom

etmoqda. Birinchidan, konvensiyalar halqaro huquq tarmoqlarining barcha

normalarini kodifikatsiya qilgan emas, bu ularning matnlarida ham

kuzatiladi. Ikkinchidan, konvensiyalar faqat yozma shakldagi

shartnomalarga daxldordir, yani ular yozma shaklda bo’lmagan

shartnomalarga taalluqli emas. Uchunchidan, aksariyat davlatlar turli

sabablarga ko’ra konvensiyalarda ishtirok etmayapti. Ular uchun

shartnomalar huquqi odat huquqi normalari sifatida amal qilmoqda