Xalqaro iqtisodiy aloqalar va integratsiya jarayoni



Download 0,98 Mb.
Sana13.03.2020
Hajmi0,98 Mb.
#42408
Bog'liq
1481975519 65191

Xalqaro iqtisodiy aloqalar va integratsiya jarayoni

Reja:

  • 1. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning predmeti
  • 2. Jahon xo’jaligining rivojlanish bosqichlari va tendensiyalari
  • 3. Ochiq iqtisodiyotning mohiyati
  • 4. Hududiy mehnat taqsimoti va ishlab chiqarishni joylashtirish
  • 5. Hududiy mehnat taqsimotining bosqichlari
  • 6. O’zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalari

Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning predmeti

  • Jahon xо‘jaligini XX asr ikkinchi yarmidagi faoliyatining о‘ziga xos tomonlaridan biri xalqaro iqtisodiy munosabatlarning intensiv ravishda rivojlanishidir. Davlatlar, davlatlar guruhlari, iqtisodiy guruhlar, alohida firma va tashkilotlar о‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar kengaymoqda va chuqurlashmoqda. Bu jarayonlar xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashishida, xо‘jalik hayotining baynalmilallashuvida, ularning bir-biriga bog‘liqligida va yaqinlashuvida, mintaqaviy xalqaro tizimlarning rivojlanishi va mustahkamlanishida namoyon bо‘lmoqda.

Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning predmeti

  • Xalqaro iqtisodiy munosabatlar predmeti ikki asosiy qismdan iborat xalqaro iqtisodiy munosabatlarning о‘zi va uni amalga oshirish mexanizmi.
  • Xalqaro iqtisodiy munosabatlar о‘z ichiga alohida mamlakatlar, ularning mintaqaviy birlashmalari, shuningdek, alohida korxonalarning (transmilliy, kо‘pmillatli korporatsiyalar) jahon xо‘jaligi tizimidagi bir-biriga qarama-qarshi bо‘lgan iqtisodiy munosabatlarining majmuini oladi. Xorijiy davlatlar iqtisodiyotini emas balki, ular о‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning о‘ziga xos tomonlari tadqiq qilinadi. Har qanday fan singari xalqaro iqtisodiy munosabatlar ham, har qanday iqtisodiy munosabatlarni emas, balki eng kо‘p qaytariladigan, tipik, xarakterli, aniqlovchi munosabatlarni о‘rganadi.

Xalqaro iqtisodiy munosabatlar mexanizmi о‘z ichiga huquqiy normalarni va ularni amalga oshirish vositalarini (xalqaro iqtisodiy shartnomalar, kelishuvlar, «kodekslar», xartiyalar va h.k.), xalqaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish maqsadlarini amalga oshirishga yо‘naltirilgan xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning faoliyatini oladi.

  • Xalqaro iqtisodiy munosabatlar mexanizmi о‘z ichiga huquqiy normalarni va ularni amalga oshirish vositalarini (xalqaro iqtisodiy shartnomalar, kelishuvlar, «kodekslar», xartiyalar va h.k.), xalqaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish maqsadlarini amalga oshirishga yо‘naltirilgan xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning faoliyatini oladi.

Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimiga quyidagilar kiradi:

  • Xalqaro mehnat taqsimoti.
  • Xalqaro tovar va xizmatlar savdosi.
  • Xalqaro kapital va xorijiy investitsiyalar harakati.
  • Xalqaro ishchi kuchi migratsiyasi
  • Xalqaro valyuta-moliya va kredit munosabatlari.

Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning nazariya va amaliyotini о‘rganish paytida biz jahon xо‘jaligi degan tushunchaga duch kelamiz. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning obyektiv asosi bо‘lgan jahon xо‘jaligi XIM nazariya va amaliyoti tadqiqotining maxsus о‘rganish obyekti emas. Ammo u, XIM muammolarini kо‘rib chiqishda muhim komponent hisoblanadi.

  • Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning nazariya va amaliyotini о‘rganish paytida biz jahon xо‘jaligi degan tushunchaga duch kelamiz. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning obyektiv asosi bо‘lgan jahon xо‘jaligi XIM nazariya va amaliyoti tadqiqotining maxsus о‘rganish obyekti emas. Ammo u, XIM muammolarini kо‘rib chiqishda muhim komponent hisoblanadi.

Tashqi bozorga yuz tutgan kо‘plab qarama-qarshiliklar va turlicha tendensiyalarni saqlab qolgan holda XXI asr bо‘sag‘asidagi jahon xо‘jaligi XX asr о‘rtasidagi jahon xо‘jaligidan solishtirib bо‘lmaydigan darajada kо‘proq ajralmas, integratsiyalashgan va dinamikdir.

  • Tashqi bozorga yuz tutgan kо‘plab qarama-qarshiliklar va turlicha tendensiyalarni saqlab qolgan holda XXI asr bо‘sag‘asidagi jahon xо‘jaligi XX asr о‘rtasidagi jahon xо‘jaligidan solishtirib bо‘lmaydigan darajada kо‘proq ajralmas, integratsiyalashgan va dinamikdir.

Zamonaviy Jahon xо‘jaligining xarakteri qanaqa, uning о‘ziga xosligi nimada, kо‘rsatkichlari va rivojlanish omillari qanaqa?

  • XXI asr bо‘sag‘asidagi Jahon xо‘jaligi - о‘z miqyosiga kо‘ra globaldir; u tо‘liq ravishda bozor iqtisodiyotining tamoyillari, xalqaro mehnat taqsimotining obyektiv qonuniyatlariga, ishlab chiqarishning baynalminallashuviga asoslanadi.

Mamlakatlarning ochiqroq iqtisodiyotga о‘tishlari transmilliy korporatsiyalar (TMK) faoliyati bilan tezlashdi. Yangi bozorlarni о‘zlashtirishga intilib, turli mamlakatlarda kо‘plab filiallar, shu’ba korxonalari tashkil etib, TMK chet davlatlarning proteksionistik tо‘siqlarni aylanib о‘tardilar va xalqaro iqtisodiy ayirboshlashni baynalminallashtirdilar.

  • Mamlakatlarning ochiqroq iqtisodiyotga о‘tishlari transmilliy korporatsiyalar (TMK) faoliyati bilan tezlashdi. Yangi bozorlarni о‘zlashtirishga intilib, turli mamlakatlarda kо‘plab filiallar, shu’ba korxonalari tashkil etib, TMK chet davlatlarning proteksionistik tо‘siqlarni aylanib о‘tardilar va xalqaro iqtisodiy ayirboshlashni baynalminallashtirdilar.

Markaziy Osiyo davlatlari o’z siyosiy mustaqilliklarini qo’lga kiritishlari bilan sanoat ishab chiqarishdagi qoloqliklarini bartaraf qilish yo’lini izlamoqda va bu borada salmoqli ishlar qilmoqda. Mazkur davlatlar oldidagi birinchi galdagi vazifa iqtisodiy qoloqlikdan chiqish yo’llarini izlab topish, azalda bo’lganidek, o’lkani xom-ashyo rayonidan sanoatning barcha tur mahsulotlarini murakkab vazifani bajarish Markaziy Osiyo davlatlaridan oqilona ish yuritishni, MODaro iqtisodiy integratsiyani rivojlantirib yaxlit iqtisodiyotni barpo qilishni, ilmiy va o’zaro (davlatlararo) ishonchga tayangan siyosat olib borishni taqozo qiladi.

  • Markaziy Osiyo davlatlari o’z siyosiy mustaqilliklarini qo’lga kiritishlari bilan sanoat ishab chiqarishdagi qoloqliklarini bartaraf qilish yo’lini izlamoqda va bu borada salmoqli ishlar qilmoqda. Mazkur davlatlar oldidagi birinchi galdagi vazifa iqtisodiy qoloqlikdan chiqish yo’llarini izlab topish, azalda bo’lganidek, o’lkani xom-ashyo rayonidan sanoatning barcha tur mahsulotlarini murakkab vazifani bajarish Markaziy Osiyo davlatlaridan oqilona ish yuritishni, MODaro iqtisodiy integratsiyani rivojlantirib yaxlit iqtisodiyotni barpo qilishni, ilmiy va o’zaro (davlatlararo) ishonchga tayangan siyosat olib borishni taqozo qiladi.

Endilikda MOD rivojlanishning yangicha poydevorini quymoqdalar. Jumladan, birinchidan xalq xo’jaligining ko’p sohalarini rivojlantirishda umumiylik (bir-biriga bog`liqlik) asos qilib olinmoqda. Sanoatni, agrosanoat majmuini, xalqaro transport kommunikatsiyasini yaratish va transport aloqalarini rivojlantirishda rejalashtirish ishlari umumiy asosda tashkil qilinmoqda. Orol dengizining taqdiri regionda vujudga kelgan keskin vaziyatni barqarorlashtirish ham MODda umumiylik asosida o’z yechimini topmoqda. MODning bir-birlari bilan yaqin qo’shnichilik, qon-qarindoshlikka tayangan diplomatik munosabatlar o’rnatish, iqtisodiy, savdo-sotiq, texnikaviy, madaniy aloqalarni yo’lga qo’yish, yirik sanoat va yo’l qurilishlarini amalga oshirishdagi hamkorligi davrimiz taqozosiga aylangan. Ikkinchidan esa, Markaziy Osiyo davlatlarining jahonning rivojlangan mamlakatlari bilan bevosita aloqa o’rnatish, ularning texnika vositalaridan, ishbilarmon mutaxassis kadrlaridan foydalanish MODda iqtisodiyotni rivojlantirishning yangi asoslarga qurilgan muhim poydevordir.

  • Endilikda MOD rivojlanishning yangicha poydevorini quymoqdalar. Jumladan, birinchidan xalq xo’jaligining ko’p sohalarini rivojlantirishda umumiylik (bir-biriga bog`liqlik) asos qilib olinmoqda. Sanoatni, agrosanoat majmuini, xalqaro transport kommunikatsiyasini yaratish va transport aloqalarini rivojlantirishda rejalashtirish ishlari umumiy asosda tashkil qilinmoqda. Orol dengizining taqdiri regionda vujudga kelgan keskin vaziyatni barqarorlashtirish ham MODda umumiylik asosida o’z yechimini topmoqda. MODning bir-birlari bilan yaqin qo’shnichilik, qon-qarindoshlikka tayangan diplomatik munosabatlar o’rnatish, iqtisodiy, savdo-sotiq, texnikaviy, madaniy aloqalarni yo’lga qo’yish, yirik sanoat va yo’l qurilishlarini amalga oshirishdagi hamkorligi davrimiz taqozosiga aylangan. Ikkinchidan esa, Markaziy Osiyo davlatlarining jahonning rivojlangan mamlakatlari bilan bevosita aloqa o’rnatish, ularning texnika vositalaridan, ishbilarmon mutaxassis kadrlaridan foydalanish MODda iqtisodiyotni rivojlantirishning yangi asoslarga qurilgan muhim poydevordir.

Markaziy Osiyo hamkorligi tashkiloti

  • davlatlararo mintaqaviy iqtisodiy tashkilot. 1993 y. iyul oyida O`zbekiston Respublikasi bilan Qozog`iston Respublikasi o`rtasida 1994—2000 y.larda iqtisodiy integratsiyani chuqurlashtirish to`g`risida bitim imzolandi. Integratsiya jarayonlariga sharoitlar yaratish maqsadlarida 1994 y. 10 yanvarda O`zbekiston va Qozog`iston o`rtasida Yagona iqtisodiy makon tashkil etish to`g`risida shartnoma tuzildi.

Markaziy Osiyo Hamkorligi Tashkilotining Yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyatiga integratsiyasi to‘g‘risidagi Bayonnomani (Minsk, 2006 yil 23 iyun) ratifikatsiya qilish haqida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni Oliy Majlis  Qonunchilik palatasi tomonidan 2007 yil 28 fevralda qabul qilinib, Senat tomonidan 2007 yil 30 mart kuni ma’qullandi. 2007 yil 3 aprelda esa matbuotda e’lon qilindi.

  • Markaziy Osiyo Hamkorligi Tashkilotining Yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyatiga integratsiyasi to‘g‘risidagi Bayonnomani (Minsk, 2006 yil 23 iyun) ratifikatsiya qilish haqida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni Oliy Majlis  Qonunchilik palatasi tomonidan 2007 yil 28 fevralda qabul qilinib, Senat tomonidan 2007 yil 30 mart kuni ma’qullandi. 2007 yil 3 aprelda esa matbuotda e’lon qilindi.

“Markaziy Osiyo hamkorligi” (MOH) tashkiloti tuzildi. Bu tashkilotning asosiy maqsad va mazifalari quyidagilardan iborat:

  • a.     Suv –energetika zahiralaridan unumli foydalanish.
  • b.     Transport tizimining umummintaqaviy tuzilmasi barpo etish.
  • c.      Ishlab chiqarish kooperatsiyasi, savdo – iqtisodiy, ijtimoiy – madaniy munosabatlarini har tomonlama rivojlanish.
  • d.     Ekologik muammolarini birgalikda hal etish.
  • e.      Barqarorlikni mustahkamlash.

О‘zbekistonning Osiyo, Yaqin Sharq, Yevropa va Amerikaning 70 dan ortiq davlatlari bilan savdo-iqtisodiy hamkorligi yildan-yilga rivojlanib bormoqda. Ularning orasida О‘zbekistonning Rossiya (tashqi savdo aylanmasida ulushi 21,7%), Koreya Respublikasi (5,9%), Turkiya (5,5%), Qozog‘iston (5,4 %), Xitoy (5,1%), Eron (4,9%), Germaniya (3,4%), AQSH (2,8%) va boshqa mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalari muhim о‘rinda turadi (2006).

  • О‘zbekistonning Osiyo, Yaqin Sharq, Yevropa va Amerikaning 70 dan ortiq davlatlari bilan savdo-iqtisodiy hamkorligi yildan-yilga rivojlanib bormoqda. Ularning orasida О‘zbekistonning Rossiya (tashqi savdo aylanmasida ulushi 21,7%), Koreya Respublikasi (5,9%), Turkiya (5,5%), Qozog‘iston (5,4 %), Xitoy (5,1%), Eron (4,9%), Germaniya (3,4%), AQSH (2,8%) va boshqa mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalari muhim о‘rinda turadi (2006).

Yangi ishlab chiqarishning yо‘lga qо‘yilganligi va tovarlar eksportining oshishi natijasida 2005 yilda О‘zbekiston Respublikasining tashqi savdo aylanmasi 1991 yilga nisbatan 18,7 barobar oshib, 9,5 mlrd.AQSH dollarini tashkil qildi. (1-jadval) Sо‘nggi yillarda eksport qilinayotgan tovarlar nomenklaturasi ham о‘zgarib bormoqda. Avvalambor, eksportga xom ashyo emas, balki raqobatbardosh tayyor mahsulotlar chiqarilmoqda. Eksportning asosini quyidagi tovarlar tashkil qilmoqda: paxta tolasi, mashina va uskunalar, neft mahsulotlari, suyultirilgan gaz, qora va rangli metallar va ulardan ishlangan buyumlar, oziq-ovqat mahsulotlari, tо‘qimachilik mahsulotlari, avtomobillar, samolyotlar, kimyo mahsulotlari va plastmassa, о‘g‘itlar, xizmatlar va boshqalar.

  • Yangi ishlab chiqarishning yо‘lga qо‘yilganligi va tovarlar eksportining oshishi natijasida 2005 yilda О‘zbekiston Respublikasining tashqi savdo aylanmasi 1991 yilga nisbatan 18,7 barobar oshib, 9,5 mlrd.AQSH dollarini tashkil qildi. (1-jadval) Sо‘nggi yillarda eksport qilinayotgan tovarlar nomenklaturasi ham о‘zgarib bormoqda. Avvalambor, eksportga xom ashyo emas, balki raqobatbardosh tayyor mahsulotlar chiqarilmoqda. Eksportning asosini quyidagi tovarlar tashkil qilmoqda: paxta tolasi, mashina va uskunalar, neft mahsulotlari, suyultirilgan gaz, qora va rangli metallar va ulardan ishlangan buyumlar, oziq-ovqat mahsulotlari, tо‘qimachilik mahsulotlari, avtomobillar, samolyotlar, kimyo mahsulotlari va plastmassa, о‘g‘itlar, xizmatlar va boshqalar.

О‘zbekistonga, asosan quyidagi tovarlar import yо‘li bilan olib kelinadi: mashina va uskunalar, kimyo mahsulotlari va plastmassa, qora va rangli metallar va ulardan ishlangan buyumlar, farmatsevtika mahsulotlari, transport vositalari va boshqalar. Agar mustaqillikning dastlabki yillarida jami eksport hajmining 50% dan ziyodi paxta tolasining ulushiga tо‘g‘ri kelgan bо‘lsa, hozirgi paytda u 20% dan ham kamroqni tashkil etmoqda. Ayni paytda paxta ip va ip gazlamalar, kimyo mahsulotlari va plastmassa, avtomobillar eksporti tezkor о‘sdi, xizmatlar va boshqa mahsulotlarning eksporti ham ortib bormoqda. 2000-2005 yillarda mahsulot eksporti bо‘yicha muhim natijalarga erishildi, mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahalliy mahsulotlarni eksport qilish 2003 yilda 24,6% ga, 2004 yilda esa 30,3% ga oshdi. Eksport tarkibida tayyor mahsulot ulushi 52% ga yetdi.

  • О‘zbekistonga, asosan quyidagi tovarlar import yо‘li bilan olib kelinadi: mashina va uskunalar, kimyo mahsulotlari va plastmassa, qora va rangli metallar va ulardan ishlangan buyumlar, farmatsevtika mahsulotlari, transport vositalari va boshqalar. Agar mustaqillikning dastlabki yillarida jami eksport hajmining 50% dan ziyodi paxta tolasining ulushiga tо‘g‘ri kelgan bо‘lsa, hozirgi paytda u 20% dan ham kamroqni tashkil etmoqda. Ayni paytda paxta ip va ip gazlamalar, kimyo mahsulotlari va plastmassa, avtomobillar eksporti tezkor о‘sdi, xizmatlar va boshqa mahsulotlarning eksporti ham ortib bormoqda. 2000-2005 yillarda mahsulot eksporti bо‘yicha muhim natijalarga erishildi, mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahalliy mahsulotlarni eksport qilish 2003 yilda 24,6% ga, 2004 yilda esa 30,3% ga oshdi. Eksport tarkibida tayyor mahsulot ulushi 52% ga yetdi.

Download 0,98 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish