Vii bob. Hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni statistik o‘rganish usullari

VII BOB. HODISALAR O‘RTASIDAGI BOG‘LANISHLARNI STATISTIK O‘RGANISH USULLARI
7.1. Mavzuning asosiy mazmuni va namunaviy misollar
Hayotda barcha hodisa va jarayonlar bir-biri bilan uzviy ravishda bog‘langan. Ular o‘rtasida muayyan aloqadorlik mavjud bo‘lib, birining o‘zgarishi albatta ikkinchisining o‘zgarishiga olib keladi. Masalan, sanoat korxonalarining faoliyati boshqa tarmoqlardagi (qishloq xo‘jaligi, transport va boshqalar) korxonalar faoliyatiga bog‘liq. Agar qishloq xo‘jalik tarmoqlari xom ashyoni, transport esa ushbu xom ashyoni o‘z vaqtida sanoat korxonalariga etkazib bermasa, ishlab chiqarish jarayoni to‘xtovsizligi buziladi. Bu esa o‘z navbatida mehnat unumdorligining pasayishiga, moddiy manfaatdorlikning susayishiga, korxona rejalarining bajarilmasligiga sabab bo‘ladi. SHuning uchun ham ijtimoiy hodisalarni o‘rganishda belgilar o‘rtasidagi bog‘lanishni aniqlash muhim ahamiyatga ega.

Real ijtimoiy-iqtisodiy voqelikda hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanishlar ko‘plab omillarga bog‘liq bo‘lganligi sababli biron-bir sababga ko‘ra o‘zgarayotgan hodisaga ta’sir etuvchi asosiy omil aniqlanishi zarur. Buning uchun boshqa omillar ta’siri mavhumlashtiriladi (abstraksiyalanadi). Abstraksiyalash usuli ikki belgi o‘rtasidagi bog‘lanishni (juft korrelyasiya) tahlil etishda keng qo‘llaniladi. Ammo o‘rganilayotgan hodisalar qanchalik murakkab bo‘lsa, ularga ta’sir etuvchi omillar va sabablarni aniqlash shunchalik qiyin bo‘ladi.

Ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanish sabablari va oqibatlarini o‘rganishning asosiy xususiyati ularning tranzitivligi bilan izohlanadi. YA’ni sabab va oqibat belgilar munosabatlari orqali emas, balki bevosita munosabatlar orqali bog‘lanishda bo‘ladi. Masalan, yalpi foyda ( ) omili asosiy va aylanma fondlarni yalpi jamg‘arish ( ) hisoblanadi. SHunga qaramasdan yalpi foyda hajmining ( ) o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi yalpi ishlab chiqarish ( ), ish haqi ( ) va boshqa omillar hisobga olinadi. Hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanishlarning sabab va oqibatlarini to‘g‘ri ochib berish alohida omillarning iqtisodiy faoliyat natijalariga ta’sir kuchini aniqlash imkonini beradi.

Ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar ko‘plab omillarning bir vaqtdagi ta’siri natijasida sodir bo‘ladi. Demak, mazkur bog‘lanishlarni o‘rganishda asosiy, bosh sabablarni, ikkilamchi sabablarni abstraksiyalashtirgan holda aniqlash zarur.

Ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni o‘rganish bir necha bosqichlarda amalga oshiriladi (7.1.1-chizma).