Vi-mavzu. Ilmiy tadqiqot jarayonini modellash

VI-MAVZU. ILMIY TADQIQOT JARAYONINI MODELLASH

Mavzu bo’yicha muammoli savollar va topshiriqlar:

1. O’qitishning harakatchan modeli texnologiyasida qaysi ko’rsatkich asosiy

hisoblanadi?

2. O’qituvchining ta’lim berishda qaralayotgan jarayonga o’zgartirishlar,

qo’shimchalar va tuzatishlar kirita olishi ta’limni optimal boshqarishni kafolatlay

oladimi?

3. Oftalьmologiyadagi dinamik ravishda o’zgarib turuvchi ko’rsatkichlarni modellash

yordamida boshqarish mumkinmi?

4. Modellashning afzalliklari to’g’risidagi fikrlaringizni yozma ravishda tayyorlang;

5. Ilmiy tadqiqot ishining samaradorligini aniqlashga modellash natijalarini solishtirish

orqali erishish mumkinmi?

Javoblar.

1. O’qitishni harakatchan modelь yordamida boshqarish [2].

O’qituvchida shakllangan bilim, ko’nikma va malaka (BKM), o’qitish vositalari hamda

qurollari, ilg’or pedagogik texnologiyalar (IPT) va boshqa mavjud imkoniyatlarini maqsadga

muvofiq yo’naltira olish qobiliyatlari hamda Davlat ta’lim standartlari (DTS) talablari asosida

ta’lim oluvchiga nisbatan ta’limning aniq maqsadini belgilab olish mumkin. Bu o’z navbatida

IPTni qo’llash jarayoni rejasini ishlab chiqishga, ya’ni tadqiqot vazifalarini belgilab olishga olib

keladi. Belgilangan maqsad va vazifalarni e’tiborga olgan holda o’qitishning harakatchan

modeli (O’HM) yaratiladiO’HMni yaratish ta’lim texnologiyasining asosiy talablaridan biridir.

O’HM o’qitishni boshqarish tizimining asosiy rostlagichi hisoblanadi, ya’ni o’qitish tizimini

boshqarishning sifat ko’rsatkichi, harakatchan modelь ko’rinishi, yo’nalishi va funktsiyasiga

qarab o’zgarib, rostlanib boradi. O’HM ko’rsatkichlari (parametrlari) quyidagi tamoyillar asosida

o’z vazifalarini bajaradi:

f1 (e) – egalik,

f2 (k) – kuzatish,

f3 (q) - qo’llash

FO’HM (X) q f4 (s) – sezish,

f5 (t) – tanlash,

f6 (ya) – yaratish,

f7 (r) – rostlash,

f8 (o’) – o’zlashtirish.

Bu yerda FO’HM(X) – o’qitishni boshqarishdagi O’HM ko’rsatkichlarining asosiy vazifalari

(funktsiyalari).

fi (•) – O’HMning ko’rsatkichlari ( ).

O’HMning umumiy ko’rinishi esa quyidagicha bo’ladi:

f1 (E) – boshqaruvchining (o’qituvchining) muayyan fan yuzasidan

ma’lum tizimga solingan ma’lumotlar majmuiga egalik va IPTlarni o’qitishga

qo’llay olish funktsiyasi;

f2 (K) – O’qituvchining o’qitishning har bir qadamida (bosqichida)

jarayon kechishini muntazam ravishda kuzata bilish funktsiyasi;

f3 (Q) – O’qituvchining ta’lim oluvchini har bir mavzuni muntazam

ravishda to’liq o’zlashtirishga yetaklay olish funktsiyasi;

f4 (S) – O’qituvchining ta’lim yo’nalishi bo’yicha DTS talablari

darajasidagi o’zlashtirishiga erisha olish va DTS talabidan past o’zlashtirgan

ta’lim oluvchini ajratib ola bilish funktsiyasi;

f5 (T) – O’qituvchining har bir guruhga mos keladigan ish uslubini

zudlik bilan tanlay olish funktsiyasi;

f6 (Ya) – O’qituvchining ta’lim oluvchining qobiliyati, ehtiyoji va

qiziqishlariga mos keladigan vositalar tizimini, kerakli mos muammolar

tizimini yaratish funktsiyasi;

f7 (R) – O’qituvchining sust o’zlashtiruvchi ta’lim oluvchi bilan

qo’shimcha mashg’ulot, qo’shimcha topshiriqlarni bajarish uchun shart-

sharoitlarni yaratish bo’yicha tashkilotchilik funktsiyasi;

f8 (O’) – O’qituvchining ta’lim berishga o’zgartirishlar, qo’shimchalar va

tuzatishlar kirita olish funktsiyasi.

2 Oqtuvchinim mahoratli ravishta ilm Berishga ozgarish va tuzatishlar kiritsa bu talim jarayonoga Boshqarishni kafolatlay oladi

3 Oftalьmologiyada ko’rsatkichlar dinamikasini aniqlash [1].

Oftalьmologiyada glaukoma kasalliklarini davolashda shifokor uchun ko’z ichki bosimi

(P1(t)) va ko’rish maydoni holati (S(t))larining son qiymatlarini bilish nihoyatda muhim, chunki

bemorga tashxis qo’yishda ular asosiy ko’rsatkichlar hisoblanadi.

Ma’lumki, dinamik jarayonlar ko’pincha differintsial tenglamalar tizimi (DTT) yordamida

o’rganiladi. Biz ham quyida ifodalanganidek DTTdan foydalandik, ya’ni uni

boshlang’ich shartlarga ega bo’lgan

d P1(t) ⁄dt q a11 P1(t) Q a12 S(t)

d S(t) ⁄dt q a21 P1(t) Q a22 S(t)

Ko’rinishdagi DTTdek, ifodaladek. Bu yerda:

t – vaqt;

P1 – ko’zning ichki bosimi;

S – ko’rish maydonining burun tomondagi meridianlari;

aij (i, j q ) – noma’lum koeffitsienlar.

Bu DTTning yechimini topish «Diffirintsial tenglamalar» fanidan ma’lum.

Ushbu DTTning aynan ko’rish tizimi ko’rsatkichlari dinamikasini aks ettira olishligini

ko’rsatish maqsadida aniq bemordan yuqorida ifodalangan ko’rsatkichlar bo’yicha dastlabki

ma’lumotlarni har yarim soatda, ya’ni tq01

; tq301

; tq601

; tq901 (minut)larda o’lchab olamiz.

O’lchash jarayoni har yarim soatda bemor ko’ziga, uning umumiy og’irligiga proportsional

miqdorda dori tomiziladi va ko’rsatkichlar o’lchanadi.

4.i:Ilmiy tadqiqot ishlari samaradorligini baholash

Agar o’rganilayotgan hodisalar (jarayon va tizimlar)da barcha mezonlar emas, balki

ularning ba’zilari o’rinli bo’lsa, bunday o’xshashlik noto’liq yoki qisman (ayrim elementlari,

sohalari, yo’nalishlari, qismlari bo’yicha) o’xshashlik deyiladi.

Bunday o’xshashliklar amaliy faoliyatda ko’p uchraydi va tadqiqot paytida ular bo’yicha

kerakli joriy xulosa chiqariladi hamda tadqiqot davomidagi joriy nazorat amalga oshiriladi.

Odatda bunday hollardagi joriy nazorat taqqoslashlar va umumlashtirishlar orqali amalga

oshiriladi. Masalan, pedagogik tadqiqotlarda tadqiqot maqsadi va vazifalari hamda ishchi

gipoteza bilan TSIdagi joriy va oraliq natijalar solishtirilib boriladi.

Tengligi saqlanmaydigan o’xshashlik mezonlarining o’rganilayotgan jarayonga

ko’rsatadigan ta’siri bo’lmasada yoki ikkinchi darajali bo’lsada, ular yordamida tadqiqot

strategiyasini belgilab olish imkonini beradi.

O’xshashlik mezonini ifodalovchi o’lchamli ko’rsatkichlar (parametrlar) o’xshash

jarayonlar (tizimlar, figuralar, hodisalar va h.k.) uchun bir-biridan katta farq qiluvchi qiymatlarni

qabul qilishi mumkin. Bunday hollarda jarayonlarni o’rganishda o’xshashlik koeffitsientini aniq

bilish va shu asosda xulosa chiqarish maqsadga muvofiq bo’ladi.

O’xshashlikning ushbu metodi modellash metodiga asos qilib olingan. Bu borada «Ilmiy

modellash» (8.1.) va «Modellash yordamida baholash» (8.4.) nomli mavzularda yetarlicha

ma’lumot berildi. Ushbu ishimizning mazkur qismida ularga misol keltirish bilan kifoyalanamiz.