Vi bob to’qima to’G’risida ta’limot umumiy gistologiya



Download 3,37 Mb.
bet1/34
Sana15.07.2021
Hajmi3,37 Mb.
#119628
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   34
Bog'liq
To‘qimalar


VI BOB

TO’QIMA TO’G’RISIDA TA’LIMOT UMUMIY GISTOLOGIYA
Evolyutsion taraqqiyot davomida tirik organizmlarning turli shakllari vujudga kelib, ular hozir ham mavjuddir (sodda o`simlik va hayvonlardan tortib odamgacha). Hayvon organizmi-ning takomili, ularning evolyutsiyasi yangi vazifalar va shu vazifalarni bajarish uchun hosil bo`lgan tuzilmalar rivojiga bog`liq.

To`qimalar evolyutsiyasini o`rganuvchi fanga evolyutsion gistologiya deyiladi. Evolyutsion gistologiyaga Rossiyada I. I. Mechnikov asos solgan. Uning g`oyalarini A. A. Z a –v a p z i n va N. G. X l o p i n ilgari surdi, rivojlantirdi. Masalan, A. A. Zavarzin to`qimalar klassifikatsiyasiga hayot jarayonining asosiy tomonlarini ochib beruvchi funktsional prinsiplarni asos qilib oldi. U to`qimalarni himoya funksiyasini o`tovchi chegara to`qimaga; modda almashinuv va tayanch-mexanik vazifani bajaruvchi i ch k i m u h i t to`qimasiga, qisqarishni ta’minlovchi mushak to`qimasiga va impuls o`tkazuvchi nerv to`qimasiga bo`ldi.

Odatda, to`qimalarning takomili ularning organizmda bajaradigan vazifasi bilan belgilanadi. Turli hayvonlarda to`qimalar ba’zi belgilari bilan ajralib tursada, juda ham ko`p mavjudotlarda muayyan to`qima turlarini ajratish mumkin. Binobarin, to`qima evolyutsiyasi butun organizm evolyutsiyasining xususiy ko`rinishidir.

To`qima tarixiy (filogenetik) taraqqiyot jarayonida vujudga kelib umumiy tuzilishga ega bo`lgan, ma’lum funktsiyani bajarishga ixtisoslashgan hujayralar va hujayra bo`lmagan tuzilmalar majmuasidan iborat.

Tarixiy taraqqiyot natijasida 4 xil to`qima vujudga kelgan.

/. Epiteliy to`qimasi. 2. Ichki muhit to`qimasi (tayanch-trofik va himoya to`qima, biriktiruvchi to`qima). 3. Mushak (muskul, to`qimasi. 4. Nerv (asab) to`qimasi.

Bulardan epiteliy va biriktiruvchi to`qima eng qadimiy hisoblanadi. Rivojlanishining so`nggi bosqichlarida hayvonlar tuzilishining murakkablashishi bilan birga mushak va nerv to`qimalari takomillashadi. Mushak to`qimasi harakat funksiyasini bajarishda ishtirok etsa, nerv to`qimasi hamma to`qimalarni o`zaro bog`lab turadi. To`qimalarning hosil bo`lish jarayoni gistogenez deb yuritiladi.

Bu jarayon davomida har bir kurtakning hujayralari va hujayra shakliga ega bo`lmagan strukturalari turli tomonga differensiallashadi (takomillashadi), hamda bir to`qimaga xos bo`lgan maxsus tuzilmalarni va xususiyatlarni o`zida mujassamlashtiradi. To`qimalar differentsiallashishida 4 davr tafovut etiladi. 1) ootipik; 2) blastomer; 3) kurtak; 4) to`qima differensiallanish davrlari.

Ootipik differensiallanish davrida bo`lg`usi kurtaklar prezumtiv (lat. presumptio - ehtimol) - ehtimoliy qismlar holida tuxum hujayra sitoplazmasida yoki zigotada o`z ifodasini topadi. Masalan, amfibiylarda bo`lg`usi xordomezoderma tuxum hujayra sitoplazmasining kulrang o`roqchasi qismida joylashadi.

Blastomer differensiallanishda bo`lg`usi to`qima kurtaklari maydalanayotgan blastula hujayralarining shu to`qima rivojlanishini belgilaydigan blastomerlari differensiallanishi sifatida ko`rinadi. Ko`pchilik hayvonlarda maydalanishning ilk davridayoq bir-biridan farq qiladigan blastomerlar hosil bo`ladi. Blastula davrida blastula tubi, tomi va qirg`oq qismlari blastomerlari bir-biridan farqlanadi.

Kurtak differentsiallanishida bir xil bo`lgan birlamchi homila varaqlarida alohida tuzilishga ega bo`lgan chegaralangan qismlar hosil bo`ladi. Chunonchi, ektodermadan nerv sistemasi kurtagi bo`lgach nerv naychasining ajralib chiqishi bunga misol bo`la oladi.

To`qima differensiallanish davrida to`qima kurtaklari to`qimaga aylanadi. Kurtakning to`qimaga aylanishi - gistogenez davrida har bir kurtakning hujayra va hujayra bo`lmagan tuzilmalari turli yo`nalishda ixtisoslashib, har bir to`qima uchun xos bo`lgan tuzilmalarni, fiziologik va ximiyaviy xususiyatlarni hosil qiladi. To`qima takomilining determinatsiyasi (lat. determinare - belgilash) asosan avloddan-avlodga o`tuvchi irsiy belgilar bilan bog`liqdir. Irsiy omillar organizm takomilining umumiy yo`nalishini belgilaydi. Bu esa homila o`sish davrida turli ta’sirlar natijasida (ichki va tashki) yangi xususiyatlar hosil bo`lishini inkor etmaydi.

Davom etayotgan differensiallanish va o`sish davrida hujayralararo ta’sirlar orta borib organizmning integratsiyasi (lat. integer - butun) vujudga keladi. Integratsiya iborasi organizm alohida qismlarining bir butunga birlashishini ko`zda tutadi. Hamma a’zolar asosan 4 xil to`qimadan: epiteliy, biriktiruvchi, mushak va nerv to`qimalaridan tashkil topgan. Parenximatoz a’zolarning asosi - biriktiruvchi to`qimadan, parenximasi (asosiy ishni bajaruvchi qismi) esa epiteliydan tashkil topgan. A’zo tarkibiga kirgan to`qimalarning faoliyati shu a’zoning umumiy yoki asosiy funktsiyasini bajarishga qaratilgan.



Download 3,37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   34




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish