Umurtqalilar zoologiyasi fanining rivojlanish tarixi
Umurtqali xayvonlar to’grisidagi dastlabki ma’lumotlar qadimgi yunon faylasufi va tabiatshunosi Arastu (Aristotel, eramizga
Kadar 384-332 yillar) tomonidan berilgan. Uning «Xayvonlar tarixi», «Xayvonlarning kelib chiqish tarixi», «Xayvonlarning
qismlari tug’risida» kabi asarlarida 452 tur xayvon to’g’risida ma’lumotlar mavjud. Arastu xayvonlarni ikki guruxga ajratgan: 1) qoni yo’q xayvonlar; 2) qoni bor xayvonlar. Bu guruxlar xozirgi sistemaga muvofik umurtkasizlar va umurtkalilarga mos keladi. Kadimgi Rim tabiatshunos olimi Gay Pliniy (eramizning 23-79 yillari) o’zining 37 kitobdan iborat «Tabiiy tarix» asarida o’sha davrda ma’lum bo’lgan barcha xayvonlarni ta’riflab bergan.
Eramizning boshidan to o’rta asrlarga kadar fanda turg’unlik davri
boshlandi. Uygonish davrida (XV — XVI asrlar) tabiatni, shu jumladan, xayvonlarni o’rganishga qizikish qayta jonlandi. Bu davrda xayvonlar to’g’risida to’plangan materiallarni sistemaga solish talab qilinar edi. Mana shunday zoologik ishlardan biri shveytsariyalik olim, shifokor va naturalist E.Gesnerning (1516-1565) 17 tomli «Xayvonlar tarixi» degan kitobidir. Xayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi to’g’risidagi ta’limotni XVIII asrga kelib shved olimi K.Linney yaratdi. K.Linney xamma xayvonlarni 6 ta sinfga bo’ldi: sutemizuvchilar, kushlar, suvda va kuruklikda yashovchilar, baliklar, xasharotlar va chuvalchanglar. U uzining mashxur «Tabiat sistemasi» nomli asarida sinflarni turkumlarga, turkumlarni avlodlarga va avlodlarni turlarga ajratdi. Lekin K.Linney usha davrda fanda xukmron bo’lgan
turlarning o’zgarmasligi g’oyasini ximoya kilgan. Frantsuz naturalisti va anatomi J.Kyuve (1769-1832) organizmning bir butunligi xamda organ va kismlarning uzaro bog’likligi (korrelyatsiya) to’g’risidagi ta’limotni yaratdi. J.Kyuve zoologiya faniga «tip» tushunchasini kiritdi. U xayvonot dunyosini turtta tipga buldi. ShularDan biri umurtkalilar bulib, bu tipni 4 ta sinfga:
sutemizuvchilar, kushlar, sudralib yuruvchilar va baliklarga ajratdi.
Lekin J.Kyuve xam K.Linney kabi turlarning uzgarmasligi goyasini
ma’kulladi.
Turlarning uzgaruvchanligi to’g’risidagi ta’limotni, ya’ni orga
nik olam evolyutsiyasi to’g’risidagi goyani yaratuvchilardan biri fran
tsuz naturalisti J.B.Lamark (1744-1829) edi. Lekin J.B.Lamark evo-
lyutsion jarayonning sabablarini echib bera olmadi.
Rossiyada umurtkali xayvonlar buyicha ilmiy materiallar Fanlar
akademiyasi ekspeditsiyalarining ishi natijasida yigildi. Akademik
P.S. Pallas Volgabuyi, Sibir, Krzogiston va Ural faunasini urgan-
di. G.V. Steller Uzok Sharkni, I.G. Gmelin Rossiyaning evropa kismi
janubini, I. I. Lepexin mamlakatning shimoliy va markaziy kism-
larining umurtkali xayvonlarini urgandilar. Ana shu materiallar
asosida P.S. Pallas uzining «Rus Osiyosi zoografikasi» (1811 y.)
degan asarini yozdi. Bu kitobda usha davrda Rossiyada tarkalgan umurt
kali xayvonlarning turlari, sistematikasi, geografik tarkalishi
tugrisida kimmatbaxo materiallar berilgan. Akademik A.F.Midden-
dorfning (1815-1844) umurtkalilar ekologiyasi va zoogeografiyasi
to’g’risidagi materiallarni uz ichiga olgan «Sibirning shimoliga va
sharkiga sayoxat» nomdi asari katta axamiyatga ega buddi. Zoologiyada ekolo
gik yunalishni rivojlantirishda Moskva universiteti professori
K.F.Rulening (1814-1858) xizmatlari katta. U xayvon organizmi bi
lan tashki muxitning bir butunligi, yashash muxitining uzgarishi xay-
vonning uzgarishiga sabab bulishini tushuntirib berdi. K.F.Rulening
shogirdi N.A.Severtsov (1827-1885) ustozi ishlarini umurtkali xay
vonlar ekologiyasi va geografiyasi yunalishlarida kuchaytirdi.
Rossiyaning umurtkali xayvonlarini urganishda L.S.Berg (ba
likdar), G.V.Nikolskiy va P.V.Terentev (amfibiya va repti-
liyalar), G.P.Dementev (kushlar), S.I.Ognev (sutemizuvchilar)
kabi olimlarning xizmatlari juda katta. Umurtkali xayvonlar
ning ekologiyasini keyinchalik prof.D.N.Kashkarov (1878-1941),
akademik S.S.Sh varts (1919-1976), prof.N.P.Naumovlar (1902-
1982) batafsil va xar tomonlama urgandilar. Umurtkali xayvon
larning anatomiyasi, kelib chikishi va evolyutsiyasi soxasida aka
demik I.I.Shmalgauzen (1884-1963) va uning ustozi A.N.Sever-
tsovlar (1866-1936) buyuk ishlar kildilar.
Urta Osiyo va shu jumladan, Uzbekistonda umurtkali xayvonlarni
urganishda Sharkning buyuk allomalari Abu Rayxon Beruniy va Abu Ali ibn Sino xamda rus va ma^alliy olimlarning roli betsiyos katgadir.
Buyuk mutafakkir Abu Rayg’on Beruniy (983-1043) uzining «Xindis-
ton» (1030 y.) asarida karkidon, fil, kiyik delfin kabi Xindis-
tonda uchraydigan xayvonlar xaKVDa tsizitsarli ma’lumotlar beradi.
Ulkamizning xayvonot olami tugrisida Zaxiriddin Muxammad Bobur
(1483-1530) uzining «Boburnoma» asarida 60 dan ortits umurttsali xay
von turlarini yashash muxiti xususiyatlariga tsarab tsurutslik va suv buyida
yashovchi xamda suv xayvonlariga ajratgan.
Markaziy Osiyo va shu jumladan, Uzbekistonning umurttsali xay-
vonlarini urganishni E.A.Eversman va N.A. Severtsovlar boshlab ber-
dilar. 1820 yilda rus olimi E.A.Eversman zoolog sifatida birinchi
bulib Kdziltsumda yashovchi umurttsali xayvonlar xatsida ma’lumotlar
tupladi. N ASevertsov uzining 20 yillik umrini Urta Osiyoning umurt
tsali xayvonlarini urganishga bagishladi va 1872 yilda «Turkiston
Xayvonlarining vertikal va gorizontal tartsalishi» degan kitobini
yozdi. N.M. Prjevalskiy uzi zoolog bulmasa-da, umurttsali xayvonlar-
ni urganishda katga ishlar tsildi. U 1870 yildan 1888 yilgacha Marka
ziy Osiyo buylab (Muguliston, Tibet, Xitoy va Turkiston) 4 marta
sayoxat tsildi. Ikki urkachli tuya va Prjevalsk oti turlarini ochdi.
1884 yilda Urta Osiyoga tabiatshunos N AZarudniy keladi va u Kas-
piyorti ulkalari buylab 5 marta maxsus ekspeditsiyalar tashkil tsiladi,
asosan tsushlarga e’tibor berdi va 200 ga yatsin tsushlarni ta’rifladi.
1920 yilda Toshkentda Turkiston Davlat universitetining ochi-
lishi Urta Osiyo xaltslari uchun buyuk votsea buldi. Shu munosabat
bilan Toshkentga prof.D.N.Kashkarov xam keldi. D.N.Kashkarov Urta
Osiyoda ekologik tekshirishlarni boshlab berdi. Uning raxbarligi-
da Urta Osiyoning umurttsali xayvonlar faunasini V.A.Selevin (sut
emizuvchilar va tsushlar), I.I.Kolesnikov (kemiruvchilar), R.N.Mek-
lenburtsev (tsushlar), G.P.Bulgakov (balitslar), T.Z.Zoxidov (sudralib
yuruvchilar) urgandilar.
Undan keyin zoologiya institutlari, universitetlarda umurt-
tsalilar zoologiyasi kafedralarining ochilishi, yutsori malakali
kadrlar tayyorlash, ilmiy asarlar yozish izga tushdi. Bu borada T.Z.Zo
xidov, R.N.Meklenburtsev, R.K.Komilov, O.P.Bogdanov, D.Yu.Kash-
karov, A.K.Sagitov, M.O.Abdullaev, B.X.Botirov, S.B.Botsoev,
E.Sh. Shernazarov va boshtsalarning xizmatlari katta.
www.ziyouz.com
Paleontologiya (paleo... va yun. ontos — jonzot va ... logiya) — o'tmish geologik davrlarda mavjud boʻlgan, qazilma qol-diqlari saqlangan organizmlar, ularning hayot faoliyati va oriktotsenozlar (toshqotgan organizmlar) haqidagi fan. P. 2 yirik boʻlim — paleozoologiya va paleobotanikadan iborat.
Toshqotgan organizmlar toʻgʻrisidagi dastlabki maʼlumotlar antik davrdan tabiatshunos olimlarga maʼlum. Biroq bu toshqotganlar qirilib ketgan orga-nizmlarning qoldiqlari ekanligi haqida hali aniq tasavvur yuzaga kelmagan edi. Tabiatshunoslardan daniyalik N. Steno va ingliz R. Guk oʻlib ketgan qayvonlarning turlari haqida dastlabki fiqolarni aytishgan. 18-asr oʻrtalari Rossiyada M. V. Lomonosov, Fransiyada J. Byuffon va Jiro-Sulavi, Buyuk Britaniyada J. Getton va boshqa gʻoyalarining rivojlanishi bilan qad. davr jonli tabiatidagi uzluksiz oʻzgarishlar va oʻtmishni bilishning muhimligi haqidagi qarash tarafdorlari tobora koʻpaya boshladi. Britaniyalik U. Smit birinchi boʻlib umurtqasiz toshqotgan organizmlar asosida qatlamlarning nisbiy geologik yoshini aniqladi va shu asosda dastlabki geologik haritani tuzdi (1794).
P. fan sifatida tarixiy geol. bilan uzviy bogʻliq holda vujudga keldi. Har 2 fan asoschisi J. Kyuvye hisoblanadi; u kollejda "Qazilmalar tarixi" fanidan dars bergan va sut emizuvchilarning qazilma suyaklarini chuqur qiyosiy-anatomik oʻrganish natijasida umurtqalilar P.sini yaratgan (1808). Keyinroq fransuz botanigi A. Bronyarning "Qazilma oʻsimliklar tarixi" nashr etil-gach, paleobotanika vujudga keddi. J. Kyuvye va A. Bronyar (1811) geol.da tosh-qotgan organizmlar haqidagi tasavvurlarni rivojlantirdilar; ularning har ikkisi qazilmalar bilan hozirgi zamon organizmlarini oʻzaro bogʻlab, halokatlar nazariyasini yoqlab chiqdilar. "P." terminini 1marta (1822) fransuz zoologi A. de Blenvil ishlatgan. Dastlabki evolyusion nazariya asoschisi boʻlgan J. B. Lamark umurtqasizlar P.sini yaratgan. 19-asr ning 1yarmida P.da turlarning oʻzgarmasligi va ularning hayotida ketma-ket keskin oʻzgarishlar boʻlib turishi haqidagi gʻoya hukmron boʻlgan. Shu bilan birga, bu umumiy qarashlarni shveysariyalik L. Agassis, angliyalikA. Sejvik va fransiyalik A. D. Orbinilar rivojlantirdilar. Natijada stratigrafik P. shakllandi va 40-yillarning boshida Yerning umumiy stratigrafik shkalasi ishlab chiqildi.
19-asrning 60-yillaridan P.da yangi bosqich vujudga kelib, u tabiatshunoslik fanlarining keyingi rivojiga katta taʼsir koʻrsatgan evolyusion nazariyaning yaratilishi (Darvinning "Turlarning kelib chiqishi" asari, 1859 yil) bilan bogʻliq. 19-asrning koʻpgina paleontologlari darvinist boʻlmasalarda, evolyusionizm gʻoyalarini P.da tez yoya boshladilar. V. O. Kovalevskiy hozirgi evolyusion P.ning chinakam asoschisi sifatida muhim oʻrin tutadi. Uning umurtqalilar P.si va avstriyalik geolog Neymayrning umurtqasizlar P.siga oid asarlaridan keyingi-na darvinizm paleontologik asosga ega boʻldi. Umurtqalilar P.si evolyusiyaning nazariy masalalarini ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega.
P. biologiya, sitologiya, biokimyo, biometriya kabi fanlar bilan uzviy bogʻliq boʻlib, qisman ularning metodlaridan foydalanadi. U qiyosiy anatomiya, xayvonlar va oʻsimliklar morfologiyasi va sistematikasi bilan uzviy bogʻliq boʻlib, bu fanlar bir-birini boyitmoqda. Morfologik funksional analiz va qazilmalarning skeletlari strukturasi morfogenezini oʻrganish P.ni fiziologiya, embriologiya, biomexanika bilan yaqinlashtiradi. Qad. organizmlarni qiyosiy-tarixiy oʻrganish natijasida P. ekologiya, biogeotsenologiya, biogeografiya, gidrobiologiya va okeanologiya bilan tobora koʻproq bogʻlanmoqda. Yer toʻgʻrisidagi fanlar ichida P.ning ahamiyati tobora ortib bormoqda. Geol. 18—19-asrlarda stratigrafiyaning vujudga kelishi bilan Yer haqidagi tarixiy fanga aylandi. Tabiiy tanlanish nazariyasi, evolyusion jarayonning tanazzulsiz kechishi haqidagi konsepsiyasiga tayangan evolyusion taʼlimot P.ning stratigrafik geol.da qoʻllanishi muhim ahamiyatga ega boʻldi. Litologik fatsial haritalar tarixiy geol.da katta ahamiyatga ega boʻlishi bilan birga, kumir, neft, gaz, boksit, tuz, fosforit va boshqa foydali qazilmalarni qidirib topishda ham muhim vositadir.
A. D. Arxangelskiy, V. N. Veber, A. P. Karpinskiy va boshqa Oʻrta Osiyoda, jumladan, Oʻzbekistonda dastlabki paleontologik tadqiqotlar olib borishgan. Oʻzbekistonda P.ning rivojlanishi V. A. Vaxrameyev, S. X. Mirkamolova, O. I. Sergunkova, Ye. A. Repman, K. A. Alimov, Ya. X. Iminov, N. Eshnazarov, R. Abdullayev va boshqa nomlari bilan bogʻliq.
Do'stlaringiz bilan baham: |