Tuxum qo’yishi

Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning ko’payishi, rivojlanishi va xilnia-xilligi

Tuxum qo’yishi. Ko’klam kelib, kunlar isiy boshlashi bilan baqalar qishki karaxtlik holatidan chiqib, suv havzalari yaqinida oziq axtara boshlaydi. Urchish payti yaqinlashgan sayin erkak baqalarning baland ovoz bilan sayrashi avj oladi. Urg’ochi baqalar suvga tashlagan tuxumlariga erkak baqalar urug’ suyuqligini to’kib ketadi. Bitta baqa 5000 - 10 000 lagacha tuxum qo’yishi mumkin. Urug’langan tuxumning qobig’i bo’rtib, tiniq yopishqoq shilimshiq parda hosil qiladi. Tuxumning ustki qismi qoramtir tusda bo’lganidan quyosh nuri ta’sirida yaxshi isiydi. Tuxumlar suv yuzasida to’p-lo’p bo’lib qalqib yuradi.

Rivojlanishi. Urug’langan tuxumdan lichinka (itbaliq) rivojlanib chiqadi (74-rasm). Itbaliqning ko’rinishi mayda baliqchaga o’xshaydi. Uning uzun va keng dumi, ikki yonidajoylashgan ikki tutam tashqi jabralari bo’ladi. Rivqjlangan sayin tashqi jabralar halqum devorida joylashgan ichki jabralar bilan almashinadi. Ilbaliqning yuragi ikki kamerali, qon aylanish sistemasi ham bitta doiradan iborat. Tanasining ikki yonida yon chiziqlari bo’ladi.



74-rasm. Baqaning rivojlanishi:

1 - tuxumlar; 2 – 3 – 4 – 5 - itbaliqlarning rivojlanishi; 6 - 7 - 8 - itbaliqning baqaga aylanishi.

Yashil qurbaqa baqaga nisbatan ancha yirik, rangi och yashil yoki kulrang, terisida sassiq oqish zaharli suyuqlik ishlab chiqaradigan bezlari bo’ladi. U kunduzi kemiruvchilar inida, daraxtlar ildizi va to’nkalar ostida, yerto’lalarda bekinib yotadi. Faqat kechqurunlari ovga chiqadi. Uning orqa oyoqlari nisbatan kuchsiz bo’lganidan o’rmalab yoki qisqa-qisqa sakrab yuradi. Qurbaqaning terisi dag’alroq, o’pkasi nisbatan yaxshi rivojlangan. U kechqurunlari qurillab sayraydi. Qurbaqa faqat ko’payish davrida suvga tushadi. U ko’lmak suvlar va hovuzlarga marjon shodasiga o’xshab tizilgan tuxumlarini qo’yadi.

Tuxumdan chiqqan itbaliq dastlab tuxumdan qolgan oziq moddalar hisobiga yashaydi. Keyinroq u mayda suv otlari, bir hujayrali hayvonlar va suv o’tlari sirtiga yopishgan turli mikroorganizmlar bilan oziqlana boshlaydi. Rivojlanish davomida dastlab uning orqa oyoqlari, so’ngra oldingi oyoqlari paydo bo’ladi, jabrasi o’pka bilan almashinadi. Qon aylanish sistemasi organlari ham qayta quriladi. Yosh baqa suv yuzasiga ko’tarilib, atmosfera havosi bilan nafas ola boshlaydi. Dumi asta-sekin yo’qolib ketishi bilan itbaliq yosh baqaga aylanadi va quruqlikka chiqadi. Yosh baqalar uch yildan keyingina voyaga yetadi va urchiy boshlaydi.

Xilma-xilligi. Suvda hamda quruqlikda yashovchilarga 4000 dan ortiq tur kiradi. Ular dumsizlar (baqalar, qurbaqalar) va dumlilar (tritonlar, salamandralar) turkumlariga ajratiladi. Dumlilar O’rta Osiyoda uchramaydi. Ulardan eng yirigi Janubi-sharqiy Osiyoda tarqalgan giganl salamandraning uzunligi 1,7 metrga yetadi. O’zbekiston hududida dumsizlardan ko’l baqasi va yashil qurbaqa keng tarqalgan.

Ahamiyati. Suvda hamda quruqlikda yashovchilar - foydali hayvonlar. Qurbaqa o’simliklarga ziyon yetkazadigan hasharotlarni qirib, katta foyda keltiradi. Qurbaqa bir kechada 100 tagacha, 9 oy davomida uch mingtagacha hasharotni yeydi. Baqa zararkunanda hasharotlar (chivinlar)ning suvdagi lichinkalarini va suv bo’yidagi hasharotlarni qirib foyda keltiradi. Baqaning o’zi ham turli hayvonlar uchun oziq bo’ladi. Baqadan tibbiyot va biologiyada laboratoriya hayvonlari sifatida ham foydalaniladi.

Kelib chiqishi. Dastlabki suvda hamda quruqlikda yashovchilar bundan 300 mln yil ilgari chuchuk suvda yashovchi panjaqanotlilardan kelib chiqqan. Haqiqalan ham, qadimgi panjaqanotlilarning suzgichlari skeleti suvda hamda quruqlikda yashovchilar oyoqlari skeletiga o’xshab ketadi. Qadimgi panjaqanotlilar o’pka bilan nafas olgan. Ular chuchuk suvli sayoz daryo va ko’llarda yashagan. Suv qurib qolganida esa muskulli suzgichlari yordamida boshqa suv havzasiga o’rmalab o’ta olishgan. O’pkali panjaqanotlilardan qadimgi dumlilar, ulardan dumsizlar kelib chiqqan.

Suvda hamda quruqlikda yashovchilar — dastlabki quruqlikda yashashga o’tgan hayvonlar. Ularning tuzilishida quniqlikda yashashga moslanish belgilari paydo bo’lgan, lekin suvda yashashga moslanish belgilari ham saqlanib qolgan. Ular o’pkasi orqali nafas oladi, lekin terisi nafas olishda qatnashadi; to’rt oyoqda harakatlanadi. Voyaga yetgan davrida quruqlikda yashaydi. Lekin tuxumlarini suvga qo’yadi; tuxumlari suvda urug’lanadi; lichinkasi suvda rivojlmiadi. Itbalig’ining tuzilishi va hayot kechirishi bilan baliqlarga o’xshaydi. Suvda hamda quruqlikda yashovchilar dumsizlar va dumlilar turkumlariga ajratiladi.