Toshkent davlat sharqshunoslik instituti sharq filologiyasi va tarix fakulteti falsafa kafedrasi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI 

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 

TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI 

SHARQ FILOLOGIYASI VA TARIX FAKULTETI 

FALSAFA KAFEDRASI 

 

Qo`lyozma huquqida 

 

Ilhomov Hamdamjon Ilhomovich 

 

 

AHMAD AL-FARG’ONIYNING TABIIY VA ILMIY 

QARASHLARINING FALSAFIY AHAMIYATI 

mavzusida 

BITIRUV MALAKAVIY ISHI 

 

 

5220300 – Falsafa ta’lim yo’nalishi 

Ushbu  bitiruv  malakaviy  ishi  vatandoshimiz,  O’rta  asrlar  qomusiy  olimi  

Ahmad  al-Farg’oniyning  tabiiy-ilmiy  av  falsafiy  qarashlarining  tahliliga 

bag’ishlangan bo’lib, ishda allomaning hayoti, faoliyati va ilmiy merosi to’g’risida 

ilmiy tahliliy va tanqidiy mulohazalar yuritiladi. 

 

 

Ilmiy rahbar: 

 

                    fal.f.n., dots. Qodirov M. 

 

 

 

TOSHKENT – 2011 

 

 

 

2 

Himoyaga ruxsat berildi: 

 

     Fakultet dekani: 

 

                    fil.f.n., dots. Ziyamuhamedov J. 

     Kafedra mudiri: 

 

                    fal.f.n., dots. Po’latova D.A 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 

MUNDARIJA 

 

KIRISH 

 

I BOB. VIII-IX asrlarda Movarounahrda ijtimoiy-madaniy hayot 

 

1.1.  VIII-IX asrlarda Movarounahrdagi ilmiy muhit.................... 8-16 

1.2.  Ahmad 

al-Farg’oniyning 

hayoti 

va 

ijodi 

(Marv 

va 

Bag’dod)............................................................................................................17-26 

 

II  BOB.  AHMAD  AL-FARG’ONIYNING  TABIIY  VA  ILMIY 

QARASHLARI 

 

2.1  Ahmad  al-Farg’oniy  tabiiy  va  ilmiy  qarashlarining  falsafiy 

tahlili..................................................................................................................26-35 

2.2    Ahmad al-Farg’oniyning tabiatshunoslik falsafasiga qo’shgan 

hissasining falsafiy tahlili.................................................................................35-46 

 

XULOSA...................................................................................................47-

48 

 

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati........................................................48-

52 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 

 

 

Kirish 

 Bitiruv  malakaviy  ishining  dolzarbligi:  Mustaqillikka  erishganimizdan 

so’ng barcha jabhalar qatori tarix va falsafa kabi ijtimoiy-gumanitar fanlar tizimida 

ham o’ziga xos yangilanishlar va o’zgarishlar sodir bo’ldi. Mustabid sho’ro tuzumi 

davrida  tarix  va  falsafa  sohalari  tuzumga  mos  ravishda  mafkuralashtirilgan  edi. 

Istiqloldan  so’ng  ushbu  sohalarning  asl  mohiyatini  xalqimizga  yetkazish 

ziyolilarimizning dolzarb vazifasiga aylandi. 

“Haqqoniy  tarixni  bilmasdan  turib,  o’zlikni  anglash  mumkin  emas”

1

degan 

edi  prezidentimiz  I.A.Karimov.  Darhaqiqat,  xalq  o’z  tarixini  mukammal  darajada 

o’rganishi zarur. 

“Tarixga  murojaat  qilar  ekanmiz,  bu  xalq  xotirasi  ekanligini  nazarda 

tutishimiz  kerak.  Xotirasiz  barkamol  kishi  bo’lmaganidek,  o’z  tarixini  bilmagan 

xalqning  kelajagi  bo’lmaydi”

2

 Tarix  kelajak  sadosi  vazifasini  bajaradi.  Shuning 

uchun  mamlakatimizda  ajdodlar  xotirasini  yod  etish  uchun  turli  xil  bayramlar, 

yubileylar har yili nishonlanadi. 

Kishilik  taraqqiyotiga  o’zining  o’chmas  ulushini  qo’shib,  mamlakatimiz 

shuhratini  olamga  taratib,  tarix  sahifalariga  abadul-abad  muhrlangan  Muhammad 

al-Xorazmiy,  Abu  Rayhon  Beruniy,  Ibn  Sino,  Mirzo  Ulug’bek,  Imom  al-Buxoriy, 

Imom  at-Termiziy,  Bahoviddin  Naqshband,  Alisher  Navoiy  singari  ulug’ 

siymolarni yetishtirgan millat har qancha  g’ururlansa arziydi. 

Bir  haqiqatni  barchamiz  anglab  olishimiz  zarur.  O’zbek  zaminida  asrlar 

davomida  fan  va  madaniyatning  turli  sohalarida  buyuk  iste’dodlarning  parvarish 

topgani bejiz emas, albatta. 

Buning  uchun,  avvalo,  asriy    an’analar,  tegishli  shart-sharoit,  tafakkur 

maktabi,  madaniy-ma’rifiy  muhit  mavjud  bo’lmog’i  kerak.  Millatning  tabiatida, 

                                                

1

 Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. T. 7. T.: “O’zbekiston”, 1999-y. 153-bet 

2

 Karimov I.A Milliy davlatchilik, istitqlol mafkurasi va huquqiy madaniyat to’g’risida. T.: “O’zbekiston”, 1999-y. 493-

496 betlar 

 

 

5 

qonida,  nasl-nasabida  ezgulik  va  ma’rifat  sari  intilish  mafkurasi  va  qonuniyati 

jo’sh urishi lozim. 

Ahmad al-Farg’oniyning olamshumul merosi dunyo madaniyati va ma’rifati 

xazinalaridan  biri  bo’lib,  milliy  salohiyatimiz,  milliy  tafakkurimiz  ko’lami  va 

qudratining  isbotidir. 

Ahmad  al-Farg’oniy  islom  madaniyati  davrining  eng  zabardast  va  yorqin 

namoyandalaridan biri, o’z zamonasining fundamental fani asoschilaridan edi. 

Uning  merosi  insoniyatning  yangi  ilm  cho’qqilariga  ko’tarilishiga  sabab 

bo’ldi,  butun  ma’rifiy  dunyo  olimlari  uchun  dasturulamal  bo’lib  xizmat  qildi. 

Farg’onalik bu fozil zotning “Astronomiya asoslari” nomli shoh asari o’n ikkinchi 

asrdayoq lotin va ivrit tillariga tarjima qilingan edi. 

Yevropada  kitob  nashr  etish  boshlangan  XV  asrda  esa  bu  asar  Italiyada, 

keyinchalik Germaniya, Fransiya, Gollandiya va AQSH kabi mamlakatlarda qayta-

qayta chop qilingani uning naqadar yuksak ahamiyatga egaligini ko’rsatadi. Inson 

tafakkurining  bebaho  mahsuli  bo’lgan  bu  kitob  asrlar  davomida  astronomiya  fani 

bo’yicha  o’ziga  xos  qomus  vazifasini  o’tagan.  Dunyoning  eng  nufuzli 

dorilfununlarida undan asosiy darslik sifatida foydalanib kelingan. 

Ahmad  al-Farg’oniy  yerning  sharshimon  shaklga  egaligi  borasidagi 

qarashlarini  oradan  sakkiz  yuz  yil  o’tib  amalda  isbotlagan  mashhur  sayyoh 

Xristofor  Kolumb,  Yer  meridianining  bir  darajasi  miqdori  haqidagi  al-Farg’oniy 

hisoblarining to’griligiga to’la ishonch hosil qildim, degan dastxat qoldirgan. 

Bu  e’tirof  bobokalonimiz,  yanada  kengroq  aytsak,  millatimiz  ilmiy 

salohiyatiga berilgan munosib bahodir. 

Ahmad al-Farg’oniyning  astronomiya fani rivojidagi nufuzi shu qadar ediki, 

alloma  bobomizning  nomi  yer  kurrasidagina  emas,  samoda  ham  abadiy  shuhrat 

topdi.  O’n  oltinchi  asrdayoq  Oydagi  kraterlardan  biriga  uning  nomi  berilgan  edi. 

Atoqli astronom Yan Geveliy tomonidan 1647 yili nashr qilingan “Selenografiya ” 

kitobida  Oydagi  kraterlardan  ikkitasi  ikki  buyuk    vatandoshimiz  –  Ahmad  al-

Farg’oniy va Mirzo Ulug’bek nomi bilan ataladi. 

 

 

6 

Bugun  ozod  yurtimizda  Ahmad  al-Farg’oniy  kabi  zotlar  yoqib  ketgan  ilm 

mash’ali  yangitdan  porlay  boshladi.  Biz  o’sib  kelayotgan  yosh  avlod  ta’lim-

tarbiyasini  ularning  zamonaviy  ilg’or  bilimlarga  ega  bo’lgan  holda  ulug’ 

bobokalonlarimiz  merosiga  munosib  bo’lishlarini  davlatimiz  siyosatining  ustuvor 

yo’nalishi, deb bilamiz. 

Bu  zotning  shu  yerda  tug’ilgani,  tarbiya  topib  voyaga  yetgani  bu  yurtni 

barchamiz uchun yanada aziz va mukarram qiladi. 

Bu  zot  qayerda  yashagan  bo’lmasin,  xoh  Bag’dodda,  xoh  Damashqda,  xoh 

Qohirada o’z ilmiy  kashfiyotlari bilan shuhrat  topgan bo’lmasin ,  ishonamizki,  u 

hamisha tug’ilgan yurtini sog’inib yashagan. 

Ona Vatanining muhabbati va sog’inchini bir umr qalbida saqlab yurgan. Bu 

tuyg’u  nafaqat  ulug’  insonlarga,  balki  iymonli,  diyonatli  har  bir  odamga  xos 

xususuyatdir. 

Yillar  o’tadi,  yangi  avlod  dunyoga  keladi,  lekin  bu  zotning  nomi,  buyuk 

merosi xalqimiz uchun shon-sharaf ramzi bo’lib abadul- abad saqlanib qoladi. 

Mavzuning  o’rganilganlik  darajasi:  Mazkur  bitiruv  malakaviy  ish 

bo’yicha  deyarli    to’la  tadqiqotlar  olib  borilmagan.  Uning  ko’p  asarlari  chet 

tillariga tarjima qilingan, lekin yaxlit holdagi tadqiqot ishi amalga oshirilmagan. 

Ahmad  al-Farg’oniy  asarlari  u  yashagan  davrdan  boshlab  hozirgacha  Sharq 

va G’arb olimlari tomonidan yuqori baholanib, ulardan ko’pchilik olimlar o’z ilmiy 

asarlarida  foydalanadilar.  903-913  yillari  ijod  etgan  eronlik  geograf  Abu  Ali 

Ahmad ibn Umar ibn Rusta “Al-A’loq an-nafis” (“Nafis javohirlar”) asarida uning 

asarlariga suyangan. Abu Rayhon al-Beruniy “At-Tafhim li avoil sino’at at-tanjim” 

(“Boshlang’ich  munajjimlik  sana’tini  tushuntirish”)  nomli  ensiklopedik  asarining 

astronomiyaga bag’ishlangan qismida al-Farg’oniy asarlaridan foydalangan. 

Sobiq Sho’ro davrida bizda ham Ahmad al-Farg’oniy ijodi qisman o’rganildi. 

I.Yu.Krachkovskiy  o’zining  “География  у  арабов  до  первих  географических 

произведений”  va  boshqa  yirik  maqolalarida  olim  ijodini  ilmiy  asosda  tahlil 

qilgan. 

 

 

7 

O’zbekiston olimlari Qori Niyoziy, H.Hasanov, A.Ahmedov, M.Xayrullayev 

va boshqalarning ilmiy ishlarida ham Farg’oniy asarlari tilga olinadi. Olim haqida 

birinchi  marta  A.Nosirov,  X.Hikmatullayevlarning  Ahmad  al-Farg’oniy  nomli, 

A.Qayumovning “Ahmad al-Farg’oniy” risolalari chop etildi. 

Shularga  qaramay,  Ahmad  Farg’oniy  haqida  na  xorijda,  na  bizda  yirik 

tadqiqiy  asar  yozilgani  yo’q.  Uning  asarlari,  qo’lyozmalarining  bizda  - 

O’zbekistonda  yo’qligi  tufayli  haligacha  ulardan  birortasi  na  rus,  na  o’zbek 

tillariga tarjima qilinib, chop etilmagan. 

B.Y.Zohidov  “O’rta  asr  falsafiy  ongning    ulug’  pahlovoni”  asarida  Ahmad 

al-Farg’oniyning  falsafaga,  ayniqsa  tabiatshunoslik  falsafasiga  qo’shgan  ulkan 

hissasi haqida bayon qilgan. 

Bitiruv  malakaviy ishning tadqiqot  metodlari: Mazkur bitiruv malakaviy 

ishni  yozishda  milliy  ma’naviy  merosimizni  tiklash,  ularni  asrab  avaylash, 

qadimda  yaratilgan  qadriyatlar  orqali  milliy  istiqlol  g’oyamizni  boyitishga  doir  

O’zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasi,  Oliy  Majlis  va  Senat  qonunlari, 

Prezidentimiz  I.A.Karimovning  tarixsiz  kelajak  yo’q  shiori  ostida  olib  borilgan 

ma’ruzalari asos qilib olindi. 

Bitiruv  malakaviy  ishning  maqsad  va  vazifalari:  Bitiruv-malakaviy 

ishining maqsad vazifalari quyidagilardan iborat: 

- 

Ahmad  al-Farg’oniy  tabiiy  va  ilmiy  qarashlarining  falsafiy  tahlili 

ko’rsatib berildi. 

- 

Olim  dunyoqarashiga  ta’sir  ko’rsatgan  g’oyaviy  ta’sirlar  o’rganildi. 

Qur’ondagi  ko’pgina  oyatlar  olim  dunyoqarashiga  ta’sir  ko’rsatgan.  Jumladan, 

yunon olimlaridan  Arastu, Klavdey Ptolomey,  Batlimus asarlarini  o’rgandi. Olim 

mazkur olimlarning asarlarini ilmiy o’rganib, tahlil etib, tanqid ham qilgan. Ahmad 

al-Farg’oniy qadumgi yunon olimlari amalga oshira olmagan kashfiyotlarni amalga 

oshirdi. 

- 

Ahmad 

al-Farg’oniy 

tabiatshunoslik  falsafasiga  katta  hissa 

qo’shganligi,  uning rivojlanishiga o’z bilimlari bilan  hissa qoshib boyitgani ochib 

 

 

8 

berildi.  Yerning  tuzilishi,  eralar  haqidagi  ta’limotlari  tabiatshunoslik  falsafasiga 

qo’shgan hissasida ko’rinib turibdi. 

Bitiruv  malakaviy  ishning  obyekti:  VIII  –IX  asrlarda  Markaziy  Osiyoda 

ijtimoiy-madaniy muhit,  Ahmad al-Farg’oniyning hayoti va ijodi. 

Bitiruv  malakaviy  ishining  predmeti: Ahmad al-Farg’oniy tabiiy va  ilmiy 

qarashlarining falsafiy tahlili. 

Bitiruv  malakaviy  ishining  aprobatsiyasi:  Mustaqillik  tufayli  buyuk 

yurtdoshimizning  boy  milliy  merosini  o’rganish  va  jahon  afkor  ommasini  ular 

hayoti  va  ijodi  bilan  tanishtirish  imkoni  yaratib  berilmoqda,  ularning  tavalludlari 

prezidentimiz  farmonlari  bilan  keng  ko’lamda  nishonlamoqda.  Alloma 

tavalludining  1200  yilligini  nishonlash  YUNESKOning  1998  yildagi  tadbirlari 

rejasiga  kiritildi.  Shuni  hisobga  olib  1998  yil  al-Farg’oniy  tavalludining  1200 

yilligini nishonlash haqida Vazirlar Mahkamasining qarori e’lon qilindi (27 noyabr, 

1997).  Sharqshunos  olimlarimiz  Ashraf  Ahmedov  va  Ubaydulla  Uvatov  Al-

Farg’oniy  asarlarining  qo’lyozmalari,  mikrofilmlarini  xorijiy  mamlakat 

kutubxonalaridan  oldirib  keldilar.  Ularni  o’zbek  tiliga  tarjima  qilib,  keng  xalq 

ommasiga yetkazish olimlarimiz oldida turga eng dolzarb va sharafli vazifadir.  

  

Bitiruv  malakaviy  ishning  tuzilishi  va  hajmi:  Bitiruv  malakaviy  ishi 

“Kirish”,  ikki  bob,  4  ta  paragraf,  “Xulosa”  va “Foydalingan  adabiyotlar  ro’yxati” 

dan tashkil topgan bo’lib, umumiy hajmi 52 sahifadan iborat. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9 

 

 

I-bob VIII va IX asrlarda  Movaronnahrda ijtimoiy-madaniy hayot 

1.1. VIII va IX asrlarda   Movaronnahrdagi ilmiy muhit. 

O’rta Osiyoning arablar tomonidan bosib olinishiga qadar arab lashkarlari bu 

yerga  Amudaryo  janubidagi  Xuroson  tuprog’idan  turib  tez-tez  hujum  qilar, 

o’ljalarni qo’lga kiritib yana qaytib ketar edilar. 

Arablarning  nisbatan  yengil  muvaffaqiyat  qozonganliklari  O’rta  Osiyoda 

yagona  markazlashgan  davlatning  yo’qligi  bilan  izohlanadi.  Chunki  o’sha  davrda 

O’rta Osiyo ko’pgina  mayda davlatlarga bo’lingan bo’lib,  ularning  har biri  uncha 

katta bo’lmagan hududdagi bir necha mustahkamlangan shaharlardan iborat edi. 

Xalqlarning  islomga  qadar  bo’lgan  madaniyatining  yo’q  qilinishi  uning 

islom aqidalariga mos kelmasligi bilan bog’liq edi.  

Aniqlanishicha,  O’rta  Osiyo  arablar  tomonidan  istilo  qilinganidan  bir  asr 

keyin  yangi  madaniyat  shakllana  boshladi,  uning  gullab-yashnash  davri  IX-XII 

asrlarga to’g’ri keladi. Uning barcha sohalarida dastlab arab islom madaniyatining 

kuchli ta’siri, shuningdek, arab va mahalliy an’analarning o’zaro ta’siri ham sezilar 

edi. Mafkura sifatida faqat islom, ilm va ilohiyot tili hukmron edi. 

Shuni  ham  alohida  ta’kidlash  kerakki,  O’rta  Osiyoga  kirib  kelgan  davrda 

islom  hali  tugallangan  diniy  tizim  bo’lib  shakllanmagan  edi,  buning  uchun  undan 

to’rt  asrdan  (VIII-XI)  ko’proq  vaqt  kerak  bo’ldi.  Bu  davrdagi  islom  ilohiyot 

adabiyotini  tahlil  etish  islomning  tugallangan  diniy  tizim  sifatida  shakllanish 

jarayoni  Eron,  Xuroson,  O’rta  Osiyo,  Kavkaz  orti  istilo  qilingandan  so’ng  sodir 

bo’lganidan  dalolat  beradi.  Qur’onni  talqin  qilish,  hadislarni  to’plash,  IX-XI 

asrlarda  shariat  qonunlarini  ishlab  chiqish  O’rta  Osiyodagi  Buxoro,  Samarqand, 

Termiz va boshqa shaharlarda sodir bo’ldi.  

Ta’lim  va  maorif  masalasida  ham  islom  ma’lum  rol  o’ynagan.  Madrasa  va 

maktablarda  bolalarni  o’qitish  asosan  diniy  bo’lib,  oddiy  savod  chiqarilgan. 

Jamiyatda  umuman  dinning,  xususan  islomning  xalq  ommasiga  axloqni 

 

 

10 

singdirishdagi va targ’ib qilishdagi roli g’oyat kattadir. 

Bundan  tashqari  Qur’on,  hadis  va  shariatda  kishilarning  hayoti  va 

turmushini  adolatli  boshqarishga  qaratilgan  ko’pgina  tadbirlar:  chunonchi,  o’z 

mehnati,  hunari  bilan  yashash,  boshqalar  mulkiga  xiyonat  qilmaslik,  ota-onalar, 

bevalar,  yetim-yesirlar  haqida  g’amxo’rlik  qilish,  o’z  bolalarini  boqish  va 

tarbiyalash  qonun  qilingan,  manmanlik,  adovat,  hasad,  xasislik,  munofiqlik, 

takabburlik va hokazolar qoralangan. 

Movarounnahr  va,  jumladan,  Farg’ona  arab  xalifaligi  tarkibiga  kirganidan 

so’ng bu yerlarda xalqning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida biror muddat turg’unlik yuz 

beradi.  Bu  yerda  kushonlar  davridayoq  boshlangan  feodallashish  jarayoni  arab 

fathi davrida biroz to’xtab qoladi. Bu davrda xalifalikning markaziy qismlari – Iroq, 

Suriya  va  Misrda  feodal  munosabatlar  jadal  rivojlanadi.  VII  asr  boshida  arab 

jamiyati  hali  ijtimoiy  tuzumning  qabila-urug’chilik  bosqichida  turgan  bo’lsa, 

markazlashgan 

yagona 

xalifalik 

shakllanishi 

bilan 

xalifalikning  ilg’or 

viloyatlarining xo’jalik, iqtisodiy va madaniy yutuqlarini o’zlashtirish natijasida u 

feodal  munosabatlarga  to’laqonli  ravishda  kirishadi.  Shunga  ko’ra  VIII  asr 

o’rtalarida  xalifalikning  markaziy  viloyatlarida  feodalizm  Movarounnahrdagiga 

nisbatan  ancha  yuqori  pog’onaga  ko’tarilgan  edi.  Lekin  xalifalikning  yagona 

iqtisodiy  doirasiga  kirish,  qishloq  xo’jalik  ishlab  chiqarishining  rivojlanishi, 

xalifalikning  boshqa  viloyatlari  bilan  faol  savdo  munosabatlari  olib  borish 

natijasida  VII  asr  oxirlaridan  shaharlar  rivojlanib  va  ishlab  chiqarish  kuchlari 

taraqqiy topib, Markaziy Osiyo hududa ham, xalifalikning boshqa yerlaridagi kabi 

taraqqiy  etgan  feodalizm  bosqichi  boshlanadi.  Markaziy  Osiyoning  boshqa 

yerlaridagi kabi, Farg’onada ham fan va madaniyat yangi tarixiy sharoitda taraqqiy 

etadi.  IX  asrda  butun  xalifalikda  fan  va  madaniyatning  qudratli  rivojlanishi  yuz 

beradi.  Markaziy  Osiyo  xalqlari  ham  bu  jarayonda  xalifalikning  boshqa  xalqlari 

kabi  faol  ishtirok  etadilar.  Bu  payt  xalifalik  tarkibiga  kirgan  xalqlar  “islom 

madaniyati”,  deb  ataladigan,  lekin  aslida  turli  xalqlar  madaniyatlarining  o’zaro 

singishi  natijasida  yuzaga  kelgan  yagona  madaniy  harakatning  qatnashchilari 

 

 

11 

bo’lib  qoldilar.  Ilm-fan  sohasida  ham  jonli  hamkorlik  o’rnatiladi.  Xalifalikda  fan 

va  madaniyat  sohasida  qudratli  to’lqin  ko’p  jihatdan,  o’sha  davrda  boy  ilmiy 

iboralar bilan sug’orilgan arab tili yagona  siyosiy va ilmiy tilga aylandi. Bu haqda 

Abu  Rayhon  Beruniy  o’zining    “Saydana”sida  quyidagicha  sermazmun  so’zlarni 

aytgan:  “Arablar  tiliga  butun  dunyo  mamlakatlarining  ilmlari  ag’darilgan:  ular 

bezalib  ,  qalblarga  yoqadigan  bo’ldi,  ulardan  tilning  ko’rki  ortib,  tomirlarga 

yoyildi”. Turli xalqlar vakillari o’z ilmiy asarlarini arab tilida yozganlar. Markaziy 

Osiyolik barcha olimlar qatorida al-Farg’oniy ham asarlarini shu tilda yozgan.  

Fikrimizcha,  IX-XI  asrlar  musulmon    fani  va  madaniyati  tarixida  katta 

yutuqlar  va  muhim  ilmiy  kashfiyotlar  davri  bo’lganligidan,  bu  davrni  ba’zi 

tadqiqotchilar    Sharq  fani  va  madaniyatining    “oltin  davri”    deb  e’tirof  etadilar 

o’sha davrda arab xalifaligi tarkibiga kirgan Movarounnahr  va Xuroson  mintaqasi 

va  yuz  bergan  madaniy-ma’rifiy  yuksalishni  ta’minlovchi  va  harakatlantiruvchi 

asosiy  kuchlardan  biri  edi.  Bu  xulosa,  birinchi  navbatda,  bu  ilmiy  yuksalishda 

ishtirok  etgan  mutafakkirlarning  asosiy  qismi  ushbu  zamin  farzandlari  bo’lgani 

bilan izohlanadi.    

Ko’p yillik uzviy ilmiy va madaniy hamkorlik xalifalikning turli mintaqalari 

xalqlariga turlicha ta’sir o’tkazdi. Agar xalifalikning Iroq, Suriya, Misr va Mag’rib 

mamlakatlari  kabi  markaziy  va  g’arbiy  yerlarida  madaniy  va  milliy  assimilatsiya 

yuz berib, natijada bu mamlakatlarning aholisi arablashgan bo’lsa, Markaziy Osiyo, 

Eron  va  Kavkaz  xalqlari  bu  assimilatsiyaga  berilmadilar.  Aksincha,  ular  boshqa 

xalqlar bilan arab tilida  muloqot  va hamkorlik qilib, dunyo  madaniyati  xazinasiga 

bebaho  hissa  qo’shdilar  va  shu  bilan  birga,  milliy  o’zliklarini  saqlab  qolib,  o’z 

madaniyatlarini  ham  boyitdilar,  bu  esa  keyinchalik  ularga  o’z  ilmiy  maktablarini 

rivojlantirishga  va  ilmiy  izlanishning  yangi  istiqboli  va  yonalishlarini  ixtiro 

qilishga imkon berdi. 

Darhaqiqat, Xalifalikda islom dinining hukmronligi Arabiston yarim orolida 

ham,  undan  tashqarida  ham  ko’chmanchilarning  o’troqlashuviga  va  mamlakatda 

shaharlashuv  kuchayishiga  obyektiv  ravishda  imkon  yaratdi.  Nemis  sharqshunosi 

 

 

12 

G.E.fon  Gryunebaum  ta’kidlaganidek,  islom  ko’chmanchilar  orasida  zuhur  qilgan 

bo’lsa  ham,  o’troqlikni  rag’batlantirdi,  chunki,  odatda,  musulmon  jamoasi  o’z 

xizmatchilariga  ega  bo’lgan  masjidlarga  birikardi,  jamoa  esa  o’z  huquqiy 

masalalariga ega bo’lishi, bular esa o’z qonuniyatlariga amalga oshiruvchilarga ega 

bo’lishi kerak edi va hokazo. Arablar Suriya, Eron, Misr, Sug’d, Xorazm, Farg’ona 

va  qadimgi  madaniyatga  ega  bo’lgan  boshqa  mamlakatlarga  kirib  borish  bilan 

ularda  mavjud  bo’lgan  shahar  turmush  tarziga  xos  xususiyat  va  masalalarni, 

madaniyat elementlarini o’zlashtirdilar. 

O’ylaymizki,  Yaqin  va  O’rta  Sharq  mamlakatlari  xalqlari  tarixida  IX  asr 

maxsus  o’rin  tutadi.  U  turli  fanlarning,  ayniqsa,  tibbiyot,  matematika  va 

astronomiyaning jo’shqin rivojlangan asri bo;ldi. To’qqizta hind raqami va sifr(nol) 

belgisiga  asoslangan  o’nlik  husoblash  tizimi  ixtiro  qilinib,  keng  omma  orasida 

singdirilishi  xalqlar  madaniyatida  haqiqiy  inqilobiy  burulish  yasadi.  Shu  ilmiy 

yangiliklarni  kiritishda  Muhammad  al-Xorazmiyning  xizmati  juda  katta  bo’ldi. 

Astronomiya  fanidan  trigonometriya  ajralib  chiqadi  va  asosiy  trigonometrik 

funksiyalar aniqlanadi. 

Shuningdek,  Xuddi  shu  asrning  o’zida  ijtimoiy  fanlar,  ayniqsa, 

kalom(teologiya),  tarixnavislik,  tilshunoslik  va  shunga  o’xshash  fanlar  sohasida 

ulkan  odimlar  tashlanadi.  Bu  sohada  al-Farg’oniyning  vatandoshi,  islom 

dunyosining faxri bo’lmish Imom al-Buxoriy (810-870) nomini eslash zarur. 

Xalifalikda  tarjimonlik  faoliyati  ham  keng  ko’lamda  rivojlanadi.  VIII 

asrning  70-80-yillaridan  boshlab  qariyb  100  yil  davomida  Yevklid,  Arximed, 

Aristotel,  Apolloniy,  Gippokrat,  Galen,  Ptolomey  va  boshqa  yunon  olimlarining 

asosiy asarlari hamda qator hindcha, forscha ilmiy asarlar tarjima qilindi. 

O’ylashimizcha,  VIII  asr  oxiri  va  IX  asrda  xalifalikda  yuz  bergan  ulkan 

ilmiy  va  madaniy taraqqiyotni  faqat  xalifalarning  fanga qiziqishlari bilan bog’lash 

xato.  Bunday  o’sishning  zamini  xalifalikning  iqtisodiy  talablari  va  g’oyaviy-

nazariy  asosining  o’zida  mavjud  edi.  Xalifalikning  asosiy  g’oyaviy  bazasi  islom 

idealogiyasi bo’lib, Qur’oni Karim  va hadisi shariflarda bayon qilingan. Avvalida 

 

 

13 

islom  yaxlit  bo’lgan  esa-da,  tez  orada  unda  turli  tariqat,  oqim  va  suluklar  paydo 

bo’ldi.  Yaxlit  islomdan  ajralgan  ilk  oqim  shi’a  paydo  bo’ldi.  Dastavval  u  siyosiy 

oqim  bo’lib,  xalifalikda  hukmron  doiralarning  hokimiyatga  vorislik  bo’yicha 

yuzaga  kelgan  kelishmovchiliklarning  g’oyaviy  ifodasi  edi.  Shi’a  ko’p  tarafdan 

o’zini  payg’ambar  sunnasiga  zid  qo’yardi.  Xalifalik  tarixining  ikkinchi  asrida 

islom  to’rt  mazhabga  bo’linadi.  Bu  mazhablar  o’z  asoschilarining  nomlari  bilan 

“hanafiya”, “molikiya”, “shofe’iya”, “hanbaliya” deb ataladi. 

 Bilishimizcha, Al-Farg’oniy davri bo’lmish VIII asr oxiri va IX asrni hamda 

uning  atrof  muhitini  tavsiflash  bilan  birga  o’sha  davrning  quyidagi  xususiyatiga 

ahamiyat  berish  lozim.  Bu  davrda  feodalizm  katta  odimlar  bilan  borganligi  uchun 

obyektiv sharoit ishlab chiqarish kuchlarini takomillashtirishni va shu bilan bog’liq 

ravishda  ishlab chiqarishni  katta shaharlarda to’plashni taqoza qilar edi.  Markaziy 

Osiyoda  IX-X  asrlarda  shaharlarning  soni  ham,  kattaligi  ham  ortib  bordi.  Ishlab 

chiqarish  taraqqiyoti  va  shaharlashish  kuchayishi  bilan  xalifalikning  yirik 

shaharlarida  doimiy  bozorlar  paydo  bo’ldi.  Buning  oqibati  sifatida  ko’p  tarmoqli 

hunarmandchilik  ishlab  chiqarishi  paydo  bo’lib,  u  nafaqat  ichki  talabni,  balki 

tashqi  talabni  ham  qondiradi;  pul  tizimi,  quruqlik  va  dengiz  orqali  savdo 

rivojlanadi.  Ana  shu  omillarning  hammasi  shaharlarning    ulkanlashuviga  olib 

keldi.

3

  

Jumladan,  ishlab  chiqarish  kuchlarining  va  shahar  hunarmandchilik  ishlab 

chiqarishining  o’sishini  fundamental  va  tatbiqiy  fanlar  sohasidagi  tadqiqotlarni 

yo’lga qo’ymasdan va tashkil qilmasdan ta’minlab bo’lmas edi. Ilmiy tadqiqotlarni 

tashkil qilishga obyektiv talab paydo bo’ldi. Xalifalar al-Mansur(754-775 yillar) va 

Horun  ar-Rashid(786-809yillar)  davrida  ahvol  tubdan  o’zgardi.  Aslida  ana  shu 

xalifalar  davrida    xalifalikda  ma’rifat  davri  boshlanadi.  Ilmiy  ishlarning  tashkil 

qiluvchisi  va  rahbari  xalifa  al-Ma’mun  (813-833  yillar)  edi,  u  xalifalik  olimlarini 

“Baytul hikma” – “Donishmandlar uyi”ga birlashtirdi. Xalifa al-Ma’mun saroyida 

ko’plab  Xuroson  va  Movarounnahrlik  olimlar  qanday  qilib  to’planib  qolgani 

                                                

3

 Toshpo’lat Usmonov. “Ahmad al-Farg’oniy va Baytul hikma”. 6-7-betlar. 

 

 

14 

haqida  faqat  taxmin  qilishadi.  Lekin  al-Farg’oniyning  Muhammad  al-Xorazmiy, 

Habash  al-Hosib,  Xolid  al-Marvarrudiy  kabi  hamkasblari  Marvdayoq  al-Ma’mun 

homiyligida  Xuroson  ,  Movarounnahr  va  qo’shni  yerlardan  olimlarni  to’plab,  o’z 

tashkilotchiliklarini namoyish qilganliklari shubhasizdir.   

 Bilishimizcha,  O’rta    Osiyoda  islom  dini  VIII-IX  asrlar  davomida    urush, 

zo’ravonlik,  imtiyozlar  yaratish  kabi  vositalar  bilan  ommaga  singdirildi  va  u 

hukmron mafkuraga aylandi. Eski yozuvlar, madaniyat namunalari yo’qotildi, arab 

yozuvi  keng  tarqaldi,  arab  xalifaligining  boshqa  o’lkalari  bilan  turli  savdo-sotiq, 

iqtisodiy-siyosiy, madaniy aloqalar kengayib bordi. 

Shuningdek,  O’rta  Osiyo  va  Xuroson  arab  xalifaligi  vakili  tomonidan 

boshqarilar, siyosat markazning topshirig’i asosida olib borilar edi. Shu bilan birga 

O’rta Osiyo uchun xalifalikning markazi va turli joylarida yuz berayotgan madaniy 

o’zgarishlardan bahramand bo’lish imkoniyati ochilgan edi. Ayniqsa VIII asr oxiri 

IX  asr  boshlarida  xalifalikning  markazi  –  Bag’dod  va  Damashq  shaharlarida 

madaniyat,  ilm-fan  kuchayib  bormoqda  edi.  Xususan  xalifalar  Mansur  (754-776), 

Xorun    ar-Rashid  (786-809),  Ma’mun  (813-833)  hukmronligi  davrida  hindcha, 

yunoncha,forschadan  ilmiy,  siyosiy,  badiiy  asarlarning  tarjimalari  ko’paydi, 

madaniy  aloqalar  avj  oldi.    Xalifalikning    turli  o’lkalaridan    taniqli  olimlar 

Bag’dodga  olib  kelindi,  bu  yerda  IX  asr  boshida  “Baytul  hikma”  –  ilmlar  – 

falakiyot, riyoziyot, tibbiyot, tarixshunoslik, geografiya, kimyo, falsafa kabi fanlar 

rivojlandi. 

Bilishimizcha,  Ma’mun  Bag’dodga  xalifa  bo’lib  ketishidan  avval  Marvda 

xalifalikning  O’rta  Osiyo  va  Xurosondagi  noibi  bo’lgan.  Uning  saroyida  katta 

olimlar  –  Xorazmiy,  Fargo’niy,  Turkiy,  Marvaziy,  kabilar  ijod  etgan  edilar.  O’rta  

Osiyoda    arablar  boshqinchiligiga  qarshi  olib  borilgan  kurash  VIII-IX  asrlarga 

kelib  xalifalikka  buysunishdan  qutulish  va  mustaqil  davlat  tuzish  uchun  kurashga 

aylanib  ketdi.  Natijada  IX  asrning  oxiridan  boshlab  mo’g’ullar  istilosoga  –  XIII 

asrning boshlariga qadar bo’lgan davr  ichida  O’rta Osiyo va Xurosonda bir necha 

feodal  davlatlari  vujudga  kelib,  parchalanib  ketdi  –  bu  tohiriylar,  somoniylar, 

 

 

15 

saljuqiylar, g’aznaviylar, qoraxoniylar va nihoyat  xorazmshohlar davlati edi. 

IX  asrning  oxirlarida  ilk  bor  somoniylarning  davlati  tashkil  topgan  bo’lsa, 

XIII  asrning  20-yillaridan  boshlab  Xorazmshohlar  davlati  mo’g’ullarning  ayovsiz 

hujumiga  uchradi.  Lekin  to’xtovsiz  feodal  kurashlarining  davom  etishiga 

qaramasdan,  bu  mustaqil  feodal  davlatlarida  madaniyat,  ayniqsa,  ilm-fan,  san’at, 

adabiyot juda rivojlandi. Bu davrda O’tra Osiyo dunyoga buyuk  mutafakkir olim, 

shoirlarni yetishtirib berdi. 

Shuningdek,  Xalqning  mustaqillik  uchun  kurashi  va  bu  mustaqillikning 

qo’lga  kiritilishi  uning  ma’naviy  yuksalishiga  olib  keldi  va  ajoyib  iste’dod 

egalarining  yaratdi.  Mashhur  dinshunoslar  Buxoriy,  Termiziy,  Nasafiy, 

tabiatshunos  olimlar  –  Xorazmiy,  Farg’oniy,  Jurjoniy,  Chag’miniylar,  qomusiy 

bilimlar  egalari  Forobiy,  Ibn  Sino,  Beruniy,  Roziy  kabilar  shu  davrning  mahsuli 

edilar. Bu davr  adabiyoti  uch tilda – arab, fors, turkey tillarida o’z  namunalarini  

qoldirdi.  Bu  davrni  o’z  mazmuni,  salmog’i,  ahamiyati  jihatidan  O’rta  Osiyo 

“Yuksalish davri” deb atasak xato bo’lmaydi. 

“Yuksakish davri” madaniyatining o’ziga xos tomonlari mavjud bo’lib, ular 

quyidagilardan iborat edi: 

1. 

Dunyoviy  ma’rifatga  intilish,  bu  yo’lda  o’tmish  va  qo’shni 

mamlakatlarning madaniyati yutuqlaridan keng foydalanish, ayniqsa tabiiy-falsafiy, 

ijtimoiy ilmlarni rivojlantirish. 

2. 

Tabiatga  qiziqish,  tabiatshunoslik  ilmlarining  rivoji,  ratsionalizm,  aql 

kuchiga  ishonish,  asosiy  e’tiborni  haqiqatni  topishga  qaratilgan  fanlarga  berish, 

haqiqatni inson tasavvuri, ilmining asosi, deb hisoblash. 

3. 

Insonni  ulug’lash,  uning  aqliy,  tabiiy,  badiiy,  ma’naviy  fazilatlarini 

asoslash, insonparvarlik, yuqori axloqiy qonun va qoidalarni namoyon etish, komil 

insonni tarbiyalashni maqsad qilib qo’yish. 

4. 

Universallik  –  qomusiylik,  barcha  narsa    bilan  qiziqish  bu  davr 

madaniyatining  muhim tomonlaridan biri edi. 

Bu davr madaniyati umuminsoniy fazilatlar rivoji uchun xizmat qildi. 

 

 

16 

Yuqorida  ta’kidlanganidek,  Bu  davrda  O’rta  Osiyoning  rivojlangan 

shaharlari  Urganch,  Buxoro,  Samarqand,  Marv,  Termiz,  Shosh  va  boshqalar 

musulmon  mamlakatlari  ichida  eng  taraqqiy  etgan  shaharlar,  o’lkalardan  biriga 

aylandi  va  “musulmon  madaniyati”,  deb  atalgan    madaniyatnig  tez  rivojlanishiga 

katta  ta’sir  ko’rsatdi.  Ma’naviy  madaniyat  bilan  birga  savdo-sotiq, 

hunarmandchilik,  qurilish  ishlari  keng  avj  oldi,  ilm-fan,  adabiyot  asarlari  tez 

tarqaldi. 

Falsafaning  nima  ekanligidan  xabar  beruvchi  o’nlab  ta’riflarni  keltirish 

mumkin.  Masalan,  IX  asrda  yashagan  arab  faylasufi  Abu  Yaqub  ibn  Is’hoq  al-

4

Kindiy (801-866)  xalifa Mu’tasimga bag’ishlab yozgan “Birinchi  falsafa” asarida 

falsafaga ta’rif  berib, “Insonning toqati yetguncha narsalar haqiqatini bilish ilmi” 

yoki  “Maba’di  ut-tabia”  (“Tabiatdan  keyin keladigan  narsalar”)  kitobida  “Har  bir 

haqiqat sababini birinchi haqiqatga olib boruvchi ilm” deb atagan. 

“Xalqning  madaniy  qadriyatlari,  ma’naviy  merosi  ming  yillar  mobaynida 

Sharq  xalqlari  uchun  qudratli  ma’naviyat  manbai  bo’lib    xizmat  qilgan.  Uzoq 

davom  etgan  qattiq  mafkuraviy  tazyiqqa  qaramay,  O’zbekiston  xalqi  avloddan 

avlodga  o’tib  kelgan  o’z  tarixiy  va  madaniy  qadriyatlarini  hamda  o’ziga  xos 

an’analarini    saqlab  qolishga  muvaffaq  bo’ldi”

5

.    Musulmon    Sharqida  falsafiy 

tafakkurning  paydo  bo’lish  tarixi  yozma  ravishda  VIII  asrga  taalluqli  bo’lib,  ilk 

kalom  vakillari  bo’lgan  mo’’taziliylarning  faoliyati  bilan  bog’liqdir.  Ilohiyat 

bahslarida  o’zlarining  qat’iy  aqlga  tayanishlari  bilan  alohida  ajralib  turgan 

ilohiyotchilar  guruhi  bo’lgan  mo’’taziliylar  Bag’dodda  xalifa  Ma’mun  saroyida 

katta  nufuzga  ega  bo’ldilar.  Insonning  iroda  erkinligi  va  ilohiy  sifatlar  masalasini 

muhokama qilishdan o’z faoliyatlarini boshlagan mo’’taziliylar shunday ta’limotni 

ishlab  chiqdilarki,  u  diniy  mavzudan  chetga  chiqish  bilan  cheklanmasdan,  hatto 

musulmonchilik e’tiqodining ba’zi aqidalarini ichdan buzar edi. Masalan, ularning 

qayd  etishlaricha,  xudo  tabiat  qonunlarigagina  muvofiq  faoliyat  ko’rsatishi 

                                                

 

5

 Ashraf Ahmedov. “Ahmad al-Farg’oniy”. 50-60 betlar. 

   Toshpo’lat Usmonov “Ahmad al-Farg’oniy” 4-10 betlar 

   Матвиевская Г П ‘Ал- Фаргани’’ 13-17 betlar 

 

 

 

17 

mumkin  edi.  Uning  uchun  ezgulik  va  yovuzlikning  yagona  mezoni  sifatida  uning 

haqli xizmat qilmog’i lozim. Ular birinchi bo’lib Xoliqni inson qiyofasida tasavvur 

etishga  qarshi  chiqib,  unga  majhul  ilohiy  g’oyani  qarama-qarshi  qo’ydilarki,  o’z 

mohiyatiga  ko’ra  u  iroda,  qudrat,  bilim  va  boshqa  sifatlardan  holi  edi.  Jumladan, 

xudoda  nutq  borligini  inkor  etib,  Qur’onning    abadiyligi  haqidagi  ta’limotni  rad 

etdilar.  Qur’onni  bunday  talqin  qilish  mo’’taziliylarga  va  keyinchalik 

arastuchilarga uni ramziy ma’noda tushunishga imkon berib, o’z qarashlarini unga 

muvofiqlashtirishga yo’l ochdi. 

Aniqlanishicha,  Tabiat  haqidagi  ta’limotda  mo’’taziliylarning  ko’pchiligi 

atomistik  nazariyadan  kelib  chiqib,  shuni  qayd  etdilarki,  har  qanday  jism  izchil 

bo’linish  jarayonida  bo’y,  rang,  hid  va  boshqa  sifatlarga  ega  bo’lgan  unsur 

parchalarga  bo’linadilar.  Har  bir  shunday  zarra  bo’yga  ega  bo’lmagan  muayyan 

miqdorda atom parchalaridan tashkil topgan bo’lib, harakat qilish va sokin holatda 

bo’lishdan  boshqa  har  qanday  xususiyatlardan  holidir.  Bunday  nazariyadan 

quyidagicha  xulosalarga  kelish  mumkin:  borliqning  shakllari  abadiy  bo’lgan 

moddaning o’zida imkoniyat darajasida mavjuddir. Ammo, majhul qarashga ko’ra, 

u  qandaydir  shakllanmagan  va  shuning  uchun  u  yo’qlik  bilan  ayniyatdadir; 

xoliqning yagona  vazifasi barcha zaruriy sifatlarga ega bo’lgan  moddani  yana bir 

sifat,  ya’ni  mavjudlik  bilan  siylashdir;  moddiy  dunyoda  ko’zga  tashlanadigan 

barcha  hodisalar  sababiyu  shartlangan  xususiyatlarga  ega  bo’lib,  o’z  asoslarini 

tabiatdagi  ashyolarda  topadilar.  Mo’’taziliylarning  barcha  hodisalarni  aqliy  yo’l 

bilan bilish mumkinligi haqidagi aqidalari ana shundan kelib chiqadi. Ular bilishni 

vahiy  orqali  idrok  qilishga  salbiy  munosabatda  bo’ldilar.  Ilk  islom  aqidalariga 

ishonishni  ularning  ko’pchiligi  faqat  shuning  uchun  qabul  qilish  mumkin,  deb 

bildilarki, ular ahloqiy doirada ko’pchilikkka foyda yetkazish mumkin.

6

  

Islomning  har  jihatda  mustahkam  joriy  etilishi  esa  asosan  IX  asrning  1-

choragidan  boshlangan  edi.  Shuning  uchun  ham  Movarounnahr  allomalari  arab 

musulmon madaniyati bilan faqat IX asrning boshidan tanisha boshlaganlar.  

                                                

6

 M. Qodirov “Markaziy Osiyo, Yaqin va O’rta sharqning falsafiy rafakkuri” 15-16-betlar 

 

 

18