Toponimika – Tarixiy o’lkashunoslik va turizmning asosiy manbalaridan biri

Toponimika – Tarixiy o’lkashunoslik va turizmning asosiy manbalaridan biri
Reja:
1. Toponimika tushunchasi va uning moh’iyati h’aqida
2. O’lka tarixini o’rganishda toponimik material tuplash va ulardan foydalanish

Adabiyotlar:

1. Nabiev A. Tarixiy o’lkashunoslik. T., 1979 T., 1996
2. Murzaev E.M. «Ocherk toponimiki». M., 1974.
3. Nafasov T. O’zbekiston toponimlarining izoh’li lug’oti.T.,1988
4. Abdimuratov K. «Nege usılay atalg’an».N. 1965
5. Nikonov V.A. Vvedenie v toponimku. M., 1965.
6. Hakimov Z. Buxoro yaqinidagi Chorbakr majmuosi. «Moziydan sado» №1-2 2000.

1917 yilga qadar toponimikaning vazifasini tarixiy geografiya Fani bajrib kelgan. Toponimika geografik nomlarning, kishi ismlarining kelib chiqishini urganadigan Fan sifatida maydonga keldi. Toponimikani «zamin tili» yani er tili deb atashadi. Toponimika termini latin tilidan olingan bwlib, «topos»-joy, «onoma –nom swzlaridan yasalib joy nomlarini urganadigan fan degan manoni bildiradi. Geografik nomlar va zamin qarida urganilmay etgan nomlar, insonlarga quyilgan ismlar toponimikaning urganish manbai h’isoblanadi. Mikrotoponimika esa (grammatik jih’atdan mayda obektlarni, yani turdosh otlarni) mikroobektlarning nomlarni tadqiq qiladi.

Hozirgi vaqtda toponimika faqat kaтta va yirik obektlar (tog’lar, urmonlar, vodiylar, voh’alar, shah’arlar) nomlarigina emas, balki kichik obektlarning (mah’allalar, daralar, jarliqlar, anxorlar, dare irmoqlari, ariq va kullar) h’am nomlarini urganmoqda.
Nomsiz «obekt» toponim emas. Toponimlar bir vaqtning wzida tilshunos, tarixiy va geografik faktlar h’am h’isoblanadi h’amda manba sifatida muh’im ah’amiyat kasb etadi.
Toponimika kwpincha tarixiy dalillarga va isbotlarga muh’tojdir. Masalan, biror edgorlikning nomini urganish uchun albatta uning qaysi davrda yaratilgnini va nima sababdan shu nom berilganini tarixiy davr sharoiti nuqtai nazaridan tadqiq qilish talab etiladi.
Ezma manbalarga suyangan h’olda nomlar quyilgan davrini aniqlashga, nomlar paydo bulishini urganishga qul keladi.
Toponimika, metodologiyasiga muvofiq uni fan sifatida urganishda quyidagi asosiy talablarni h’isobga olish lozim: toponimlarning paydo bulishiga doir malumotlardan foydalanish, nomlarning mavjud bwlgan barcha formalarini aniqlash, nom va terminlarni usha joy bilan bog’liq h’olda twplash va eng muh’imlarini urganish zarur. Toponimik asarlarga vaqt, manbalar va ywnalishlar bwyicha joylarga ah’olining kuchishi, wrnalishi kiradi. Toponimika jamiyatning muomila vositasi bwlgan tilini, iqtisodietini, madaniyatini va tarixiy taqqietini urganish jaraenida wsib rivojlanib boradi.
Toponimika wz obektining «eshini» h’am aniqlaydi. Wz navbatida toponimik nomlar tarix uchun bebah’o manbadir. Geografik nomlar malum h’ududdagi u eki bu xalqning tili h’aqida guvoh’lik beradi. Nomlar malum bir ah’olining tili h’aqida guvoh’lik beradi. Nomlar malum bir ah’olining h’amjih’atini eki tarqoqligiga h’am bo»liqdir.
İbtidoiy jamoa tuzimi davrida nomlar juda kam bwlgan, keyinchalik ah’oli paydo bwlib, quyilgan nomlar h’am kwp vaqtlar utishi Bilan boshqa nomlarga uzgartirilib borilgan eki butunlay ywq bwlib ketgan. Ayrim shah’ar va qishloqlarning eski nomlari urniga yangi nomlar quyiladi, bu eski nom nima uchun ywqoldiyu, nima uchun yangi nom quyiladi, buning sabablarini aniqlash mumkin. Toponimikaga oid malumot tuplashda, joylarning nomlarini urgnishda ah’olidan eppasiga surash uslubi qullaniladi. Toponimikaning eng katta xizmati shundaki, u h’ajjatxona h’ujjatlarini sinchiklab urganish, xalq og’zaki ijodi asosidagi ayrim tomonlar va nih’oyat h’ech qanday manbalarda aks ettirilmgan nomalum joylarni bizga malum qiladi.
Toponimikaga oid tadqiqot olib borilaetgan tumanning tabiiy geografiyasini, utmish tarixini, til tarixini yaxshi bilish shart. Shuningdek materiallar twplash uchun bevosita tilshunoslikka oid bwlgan va toponimlar deb h’isoblangan quyidagi terminlarni bilishlari kerak. Antroponim suzi-lotin tilidan olingan bwlib, «atropo»-odam, «onoma»-nom, kishi nomi, laqabi, familiyasi demakdir, (masalan, Mah’mud Qashg’oriy, Munis Xorazmiy) antroponomika-kishi ismi, shah’ar, qishloq, ovul va shu kabi joylarning nomidan olingan topinimlarni urganadi (Masalan: Toshkentboy, Quqonboy, Xujaqul, Nukusboy, Shumanoy) etnotoponim esa qabila, urug’-aymoq nomiga quyilgan nomlarni urganadi. (Qozoqboy, Qirg’izboy, O’zbek, Mang’itboy). Gidronim-grekcha «gidro»-suv, «onoma»-nom, suv obektlarining, masalan, kanal, ariq, anh’or, dare, soy, jil»a, irmoq, buloq, quduq, dengiz, kul va qultiq, bug’oz, sharsharalarning nomlarini urgnadi. Shu jumladan aloh’ida terminlar qullanilishi mumkin: pelagonim-dengiz nomlarini: limonim-qwl nomlarini, gelonimlar-baqoqlik nomlarini urganadi.