Titan qotishmalar

---

Titan qotishmalar
- tarkibida muayyan miqdorda legirlovchi elementlar 
[alyuminiy A1 (8%), molibden Mo(30%), vanadiy (V 16%), marganets Mp (8%), 
temir Gʻe (5%) va boshqa] boʻlgan titan asosidagi materiallar. Mustahkamligi 
yuqori, uncha zich emas. Kriogen temperatura (—250°S) dan yuqori (300—600°S) 
tralarda dengiz suvi va boshqa yemiruvchi muhitlarda zanglash (korroziya) va 
yemirilishga turgʻun. Antifriksion (ishqalanishga qarshi) xossalari past boʻlganligi 
uchun Titan qotishmalardan tayyorlangan detallarning ishqalanuvchi sirtlarini 
moylab turishga toʻgʻri keladi. Titan qotishmalar samolyotsozlik, raketasozlik, 
energetika mashinasozligi, kemasozlik, kimyo sanoati va boshqa sohalarda 
ishlatiladi.
 
Titan ilgari «mukammal metall» deb nomlangan, chunki yuqori xususiyatlarga 
bardoshli metall boʻlgani uchun. 
Titan kamdan-kam uchraydigan element bo’lib, yuqori fizikaviy va kimyoviy 
xususiyatlarga ega strategik muhim sanoat xom ashyosi hisoblanadi . Qayta ishlash 
juda qiyin va qimmat. Bu tabiatda topilgan eng mustahkam moddalar qatoriga kiradi. 
U inson to’qimalari va suyaklari bilan moslasha oladiganligi sababli, u sog’liqni 
saqlash mahsulotlari va tibbiyotda keng qo’llaniladi. Metall va qotishma sifatida u 
bardoshli mahsulotlarning, ayniqsa pigment sanoatida, samolyotlardan kosmik 
kemalarga, suv osti kemalaridan qozonlarga qadar ishlatiladigan elementidir. 
Maxsus qotishmalari bilan qiziqarli xususiyatlarga ega titan strategik metallar 
qatoriga kiradi.
Kashf etilish tarixi 

---

Titan – bu so’nggi 50 yil ichida ishlatilgan metall. Birinchi marta 1791 yilda 
ingliz kimyogari Uilyam Gregor tomonidan kashf etilgan va alohida tasvirlangan. 
1793 yilda nemis kimyogari Martin Geynrix Klaprot uni yunon mifologiyasida yer 
ma’buda o’g’illari Titanlar nomi bilan nomlagan. 1910 yilgacha muvaffaqiyatli 
ajratib bo’lmaydigan titandan 1950 yillarning boshlarida aviatsiya sanoatida 
foydalanila boshlandi. O’sha paytda u «ajoyib metall» deb ta’riflangan. 
Texnologiyalarning rivojlanishi tufayli, u bugungi kungacha ko’plab 
mahsulotlarning xomashyosi bo’lib kelmoqda. 
Kimyoviy xossalari 
Titan yuqori kimyoviy va fizik xususiyatlarga ega. Bu elementlar jadvalining 
4-kichik guruhida joylashgan, «Ti» kimyoviy belgisi bo’lgan oraliq metallidir. 
Uning atom raqami 22, vazni 47,9, solishtirma og’irligi 4,5. U engil, mo’rt, kumush-
oq rangli yaltiroq. Uning erish harorati 1660 C, qaynash temperaturasi 3287 C. 
Titan magnit tortilmaydi, issiqlik va elektr o’tkazuvchanligi temirdan past. U 
kislotalar, tuzlar va boshqa kimyoviy birikmalar va moddalarga yuqori darajada 
chidamli. Uning kimyoviy va fizik xususiyatlari sirkoniyga o’xshaydi. U hech 
qanday mikroorganizmlar bilan reaksiyaga kirishmaydi, toksik emas. Bu inson 
tanasiga zarar etkazmaydi va allergiya keltirib chiqarmaydi. Uni sovuq va issiq 
bosish mumkin. Uni payvandlash, burish va frezalash mumkin. U azot bilan 
yonadigan oz sonli metallardan biridir. Bu toza olish qiyin bo’lgan reaktiv moddadir. 
U zichligi past, yuqori tortishish va korroziyaga chidamliligiga ega. 

---

U yer qobig’idagi eng keng tarqalgan elementlar orasida 9-o’rinni egallaydi. Uning 
tarkibida er qobig’ining 0,56 foizini tashkil etadi. Ruda hosil bo’lishi va konning 
potentsiali juda siyrak va o’ziga xos geologik sharoitga bog’liq. Titan rudasi 
birlamchi konlar deb ataladigan jinslardan va ikkilamchi (ikkilamchi) konlar bo’lgan 
plaserlardan (maydalangan toshlardan) olinadi. 
Olinishi 
Odatda, titan va uning birikmalarini ishlab chiqarish uchun boshlang’ich 
material nisbatan kam miqdordagi aralashmalarga ega bo’lgan titandioksiddir. 
Titan rudasi sulfat kislotasi yoki pirometallurgik qayta ishlanadi. Sulfat kislota 
bilan ishlov berish mahsuloti titaniumdioksit TiO2 kukunidir. Pirometallurgiya usuli 
bilan ruda koks bilan maydalanadi va xlor bilan qayta ishlanadi, titan tetraxorid TiCl 
4 hosil bo’ladi.