1- rasm. Radnometrik asbobning tuzilish sxemasi:
1- ionlash kamerasi; 2- elektrometrik lampa; 3- kuchlanish qarshilik; 4- milliampermetr;
5- oziqlanish manbai.
2- rasm. Ionlashtiruvchi kameraning chizgisi
1- kameraning ichki yuzasi va ustunchasi (musbat elektrodi); 2- metall halqa (manfiy elektrod);
3-kameraning ostki qismi; 4- yoqudli himoya; 5- muhofaza halqasi;
Bu tok kattaligi kamera orqali o`tayotgan radioaktiv nurlar dozasi quvvatiga bog’liq
bo`ladi. SHu munosabat bilan juda oz bo`lgan tok kuchaytiriladi va so`ngra mikroampermetr
yordamida o`lchanadi. Ionlash kamerasi gamma-kvantlarni yozib oladi.
Gazorazryad o`lchagichlari — metall yoki oynadan qilingan tsilindrlar bo`lib, ular ichki
tomonidan tok o`tkazuvchi material qatlami (katod) bilan qoplangan. TSilindr ichida, unga
ko`ndalang tsilindrdan ajratilgan metall tola (anod) tortilgan. O`lchagichdan havoni chiqazib,
siyraklaniladi, keyin tsilindr qisman argon yoki boshqa inert gaz bilan to`ldiriladi. Metall tolaga
va tok o`tkazuvchi qatlamga elektr toki kuchlanishi ulanadi. YOzib olinadigan nurlanishning
turiga qarab o`lchagich devorlari har xil materialdan tayyorlanadi; gamma-nurlanishni yozib
olish uchun ularni ichki tomoni mis qoplangan oynadan, yumshoq beta-nurlarni va al’fa-nurlarni
o`lchash uchun devorlari yumshoq fol’ga yoki plyonka bilan qilinada.
3- rasm. Metall qobiqli gazorazryadli o`lchagich:
1- o`lchagich korpusi (katod), 2- o`lchagichning ipi (anod), 3- kirish qismi, 4- himoya qismi.
Gazorazryad o`lchagichlarida gaz razryadining kuchaytirish tamoyilidan foydalaniladi. Bu
o`lchagichlarning proportsional va geyger turlari ma`lum.
Kuchaytirish qurilma — o`lchov qurilmasi ishi uchun past signallarni qabul qilib oluvchi
qurilma tomonidan etarli darajada kuchaytirishga mo`ljallangan. Ko`pincha kuchaytiruvchi
qyrilma sifatida elektrometrik lampa qo`llaniladi.
O`lchov qurilmasi — qabul qilib oluvchi qurilma tomonidan ishlab chiqilgan signallarni
o`lchash uchun xizmat qiladi.
Oziqlanish manbai — asbob ishini ta`minlaydi. Bu maqsad uchun quriq elementlar yoki
akkumulyatorlarda i foydalaniladi.
Dala rentgenmetrlari DP-5A va doza quvvatini o`lchovchi DP-5B, DP-5V (5-rasm) har
xil, predmetlarning gamma-nurlanish bo`yicha radioaktiv zararlanish va gamma-radiatsiya
darajasini o`lchash uchun mo`ljallangan. Gamma-nurlanishning ta`sir (ekspozitsiya) dozasi
rentgen-soatlarda (R/s) yoki millirentgen soatda asbob o`lchagichi joylashtirilgan havodagi
quvvatini o`lchaydi. Bundan tashqari keltirilgan asboblar yordamida betta-nurlanishlarni
aniqlash mumkin.
4- rasm. DP-5 rengentmetri (doza quvvatini o`lchovchi):
1- zond; 2- tutashtiruvchi kabel’; 3- asbob shkalasi; 6- “Rejim” ruchkasi (rejimni yo`lga solib
turuvchi potentsiometr); 7- “Sbros” ko`rsatishni tezda o`chiradigan knopka;
8- telefonlar; 9- kontrol’ preparat (beta-nurlagich).
DP-5A, DP-5B, DP-5V asboblari minus 40° dan plyus 50° gacha temperaturada va 65%
nisbiy namlik bo`lganda o`lchashlarni ta`minlaydi. Asbob zondini suvga 50 sm chuqurlikkacha
tushirish mumkin. Asbobning butun og’irligi 7,6 kg qinsiz va qo`shimcha uskunasiz esa 2,8 kg
keladi.
Asbob jamlamasiga ikki kamari bilan asbob qini va nazorat manba (strontsiy-90 va ittriy-
90); uzatuvchi shtanga; akkumulyatorga ulash uchun kabelli kuchlanishni bo`luvchi; element
uskunalar yig’masi; telefon; hujjat, joylashtiradigan quttilar kiradi.
Energiya diapazoni, 0,084 dan 1,25 Mev gacha bo`lganda gamma-nurlashlar bo`yicha
o`lchashlar diapazoni 0,05 mR/s dan 200 R/s gacha tashkil qiladi. O`lchash asbobi 6 ta
poddiapazonlarga ega (1-jadval).
DP-5A, DP-5B, DP-5V asboblarining o`lchash poddiapazonlari.
1-jadval
Poddiapazonlar
Poddiapazon-
larni o`tkazuvchi
ruchka holati
SHkala
O`lchov
birligi
O`lchashlar
og’irligi
Ko`rsatkich-
larni aniqlash
vaqti (s)
I
200
0-200
R/s
5-200
10
II
x 1000
0-5
mR/s
500-5000
10
III
x 100
0-5
mR/s
50-500
30
IV
x 10
0-5
mR/s
5-50
45
V
x 1
0-5
mR/s
0,5-5
45
VI
x 0,1
0-5
mR/s
0,05-0,5
45
II-VI poddiapazonlardagi ko`rsatkichlar yuqori shkala bo`yicha olinadi va mos qiluvchi
koeffitsientlarga (1000, 100 va h.k) ko`paytiriladi. Noldan birinchi ko`rsatgan raqamgacha
bo`lgan bo`laklar ishchi bo`lmagan bo`laklar hisoblanadi. Me`yoriy sharoitda ko`rsatish
xatosi
± 35% dan oshmaydi.
Asbobning tuzilishi. Asbob o`lchov pul’ti, uzunligi 1,2 m bo`lgan yumshoq, kabel’ bilan
ulangan zonddan va energiya manbaidan iborat. Asbobning paneli, qini va qopqog’i yuqori
chidamli shishatolali materialdan qilingan. Asbob futlyari sun`iy teridan qilingan bo`lib, u ikki
bo`limdan iborat: biri asbob, ikkinchisi zond uchun mo`ljallangan. Futlyar qopqog’i ichki
tomonida asbobdan foydalanish qoidasi yozilgan; mana shu erda DP-5A, DP-5B asboblarida
nazorat strontsiy manbai o`rnatilgan. DP-5V asbobida strontsiy nazorat manbai zondda
joylashtirilgan. Futlyarga asbobni olib yurish uchun 2 ta siljuvchi qayish ulangan.
5- rasm. O`lchovchi pul’t paneli:
1- o`lchovchi asbobi shkalasi; 2- o`lchash pul’ti; 3- shkalani yorituvchi tumbler;
4- poddiopozonlarni o`zgatiruvchi; 5- birlashtiruvchi kabel’; 6- nolga keltiruvchi vint; 7- telefon
ulanadigan joy; 8- ko`rsatishlari o`chiradigan knopka; 9- “Rejim” ruchkasi (rejimni
boshqaruvchi potentsiometr).
Asbob zondi teshigiga suvga chidamli etiltsellyuloza plenkasi yopishtirilgan va shu
plyonka orqali betta-zarrachalar o`tganda beta-nurlanishlarini aniqlaydigan korpusdan tashkil
topgan. Korpusga kesib olingan buriluvchi metall ekran o`rnatilgan. ekran «B» holatga
burilganda korpus teshigi ochiladi va betta-zarrachalar o`lchagichga o`tadi. «G» holatda korpus
teshigi ekran bilan yopiladi va o`lchagichga faqat gamma-nurlar kirishi mumkin. «B» va «G»
holatlarda ekran fiksatorlar bilan mahkamlanadi.
Zond korpusi ichida plata bo`lib, unga gazorazryad o`lchagichlari (STS-5 va SIZBG),
kuchaytiruvchi - normallashtiruvchi va elektr sxemasi o`rnatilgan. O`lchagichlar gamma-
kvantlar va betta-zarrachalar ta`sirida elektr impul’slari chiqaradi, bu impul’slar kuchaytiruvchi
normallashtiruvchiga o`tadi.
O`lchashga qulay bo`lishi uchun zondga tutqich mahkamlangan, unga uzaytiruvchi
shtanga ulash mumkin.
O`lchaydigan pul’t panel’ va kojuxdan tashkil topgan (9-rasm). Panel’ ikki xil shkalali
mikroampermetr (tepadagisi 0 ligi 5 mR/s va pastkisi 5dan 200 R/s gacha), poddiapazonlarni
o`zgartiruvchi, rejimni boshqaruvchi poten-tsiometr, ko`rsatishlarni almashtiruvchi knopka,
shkala yorituvchi tumbler, nolga keltiruvchi vint, telefoni ulaydigan joydan iborat. Panelga zond
bilan o`lchaydigan pul’tni birlashtiruvchi kabel’ ulangan. Panel’ kojuxga maxsus vintlar bilan
mahkamlanadi.
Kojux ostida oziqlanish manbai -uchta elementni qo`yish uchun joy bor. Oziqlanish
elementlari yo`q bo`lganda, 3- 12 V akkumulyatorlardan keluvchi kuchlanishni bo`luvchi 10 m
uzunlikdagi kabelni ulash mumkin.
Poddiapazonlarni o`zgartiruvchining yuqoridagi holatlari bor; «vikl», «rej», 100, X1000,
X100, X10, XI, X0,1. Ulardan asbobni kuzatishda va gamma-nurlanish dozalar quvvati har xil
kattaligini o`lchashda foydalaniladi.
O`lchash shkalalari. YUqoridagi shkala gamma-nurlanishning doza quvvatni X1OO,
X100, X10, XI, X0,1 poddiapazonlarda o`lchash uchun mo`ljallangan. Bunda zond ekrani «G»
holatda bo`lishi kerak .Zond oynasi ochiq holda («B» holat) tekshirilayotgan ob`ektdan 1—1,5
sm masofada betta-nurlanish mavjudligi aniqlanadi. Bunda gamma va betta-nurlanishlarning
umumiy dozasi o`lchanadi.
Teppadagi shkalada qopaga bo`yalgan uchburchak va yoy bo`lib, ulardan asbobni
sozlashda foydalaniladi. Doza quvvati 5 R/s bo`lganda, tepadagi shkala bo`yicha o`lchanadi.
Rejimni yulga solib turuvchi potentsiometr asbobga uzatilayotgan elektroenergiyani moslab
turadi va ulaydi.
Ko`rsatishlarni olib tashlovchi knopka qayta o`lchash talab etilganda asbob strelkasini tezda
nol holatiga, keltirish uchun xizmat qiladi. SHkalani yorituvchi tumbler qorong’ida ishlaganda
shkalani yoritadigan lampochkani ulaydi.
O`lchov asbobi strelkasi nolga qaytmasa ko`rsatish olib tashlanganda nolga keltiruvchi
vintdan foydalaniladi. Moslash uchun saqlovchi vint echib olinib, uning tagida turgan ikkinchi
vintni burash bilan strelkani nol holatiga qo`yiladi. So`ng echib olingan saqlovchi vint joyiga
qayta burab qo`yiladi.
Abobni ishlatish uchun 1,6-PMTS-X-1,05 (KB-1) turidagi 2 elementdan foydalaniladi.
Uchinchi element shkala yoritilishidagi lampochkaga energiya beradi. 3, 6 va 12 V kuchlanishli
boshqa o`zgarmas tokli oziqlanish manbaidan ham (masalan, akkumulyator) foydalanish
mumkin. Ko`rsatilgan oziqlanishda o`lchagichga 390—400 V kuchlanish elektr toki beriladi.
Oziqlanish jamlamasi yangi elementlardan foydalanganda asbobning 40 soat mobaynida
uzluksiz ishlashini ta`minlaydi.
TG-7M turidagi telefon kichik o`lchamli va boshqalari yumshoq materialdan bo`lgan
ikkita telefondan tashkil topgan. Bular radioaktivlikning borligini tovush orqali aniqlashda
qo`llaniladi: radiatsiya darajasi yuqori bo`lsa, shuncha tovush belgilari eshitiladi. 200
poddiapazondan tashqari hamma poddiapazonlarda ishlaydi.
Qutti asbobni olib yurish va
to`liq jamlamani saqlashga mo`ljallangan.
Ehtiyot qismlardan asbob jamlamasiga prokladka, vintlar, qalpoqchalar, zond uchun
chexollar, qizdirish lampochkalari va otvyortkalar kiradi.
Hujjatlari — ishlatish bo`yicha yo`l-yuriq (instruktsiya) bilan texnik ko`rsatmasi va
formulalardan iborat.
Asbobni ishlashga tayyorlash. Asbob joylab qo`yilgan qutidan chiqarib olinadi, futlyarning
qopqog’i ochilib hamma yog’i
tekshiriladi. Futlyarga bel va elka qayishlari o`rnatiladi.
Mikroampermetrning strelkasi to`g’rilovchi vint yordamida «O» ga qo`yiladi. «Rejim»
ruchkasini soat strelkasiga qarshi yo`nalishda taqalguncha buraladi. Poddiapazonlarni
o`zgartiruvchining («vikl») holatiga qo`yilgandan keyin oziqlanish manbalari joylash-
tiriladi. Buning uchun DP-5A rentgenmetrdan 4 ta tushib ketmaydigai vint bo`shatiladi, DP-5B
va DP-5V asboblaridan oziqlanish bo`limi 1 ta tushib ketmaydigan vint bo`shatilib, qopqog’i
olinadi va 1,6-PMTS-X-1,05 (KB-1) sxemaga 3 ta element muvofiq, qo`yiladi. Asbob
akkumulyatordan oziqlanganda kuchlanishni taqsimlagichdagi ulagichlar kerakli kuchlanishga
qo`yiladi, so`ng uni vintlar yordamida oziqlanish bo`limiga birlashtiriladi. Undan keyin
poddiapazonlar o`zgartiruvchi «rejim» holatiga keltiriladi. «Rejim» ruchkasining soat strelkasi
yo`nalishida ohista burab, strelka tepa shkaladagi qora uchburchakka qo`yiladi. Strelka
buralganda tepadagi qora chiziqqacha etmasa kuchlanish ozligini ko`rsatadi, demak, yangi
elementlarni qo`yish kerak. SHundan keyin asbob stroniy-90 bo`yicha tekshiriladi:
poddiapazonlarni o`zgartiruvchi X 1000 holatiga qo`yiladi, radioaktiv manba qopqog’i o`z o`qi
atrofida burab ochiladi. Zond ekrani «B» holatga buraladi va zond futlyar qopqog’iga tayanch
o`simtalar bilan shunday mahkamlanadiki, strontsiyli manba zond teshigi qarshisida tursin.
Telefonlar ulanadi.
200 dan tashqari hamma poddiapazonlarda (strelka va telefon bo`yicha) asbob ishlashini
tekshirish kerak. Asbob strelkasi poddiapazonlar o`zgartiruvchining X1000, X100 holatlarida
siljimasligi mumkin, XI, X0,1 holatlarda shkaladan chetga chiqib ketishi, XYU holatda
formulyarda ko`rsatilgan raqamda turishi kerak (2,2x10 = 22). «Sbros» knopkasi ishi
tekshiriladi.
Ishlagandan yoki radioaktivlik o`lchagandan keyin asbobni o`chirish kerak.
Gamma-nurlanishlarni o`lchash. «200» poddiapazonda 5 dan 200 R/s gacha radiatsiya
darajasi o`lchanadi. Buning uchun asbob yuqorida ko`rsatilgandek moslana di, poddiapazonlarni
o`zgartiruvchi «200» holatiga qo`yiladi, zond teshigi ekran bilan bekitiladi va zond futlyarga
joylashtiriladi. Radiatsiya darajasi 1 m balandlikda o`lchanadi va 10 soniyada quyi shkala
bo`yicha ko`rsatishlar olinadi.
Doza quvvati 5 R/s gacha bo`lganda tepadagi shkala bo`yicha - X1000 poddiapazonda
o`lchanadi. Har 10-45 sek da ko`rsatishlar olinib, bu raqamlar poddiapazonlar o`zgartiruvchida
turgan koeffitsnentga ko`paytiriladi.
Ob`ektlarning mR/s ifodalangan radioaktiv ifloslanishini ob`ekt yuzasi yopiq holda zondga
yaqin 1-1,5 sm uzoqlikda ushlanib yuqori shkala bo`yicha olingan ko`rsatishlarni
poddiapazon koeffitsentiga ko`paytirilib aniqlanadi. Olingan kattaliklar (ma`lumotlar) ruxsat
etilganlari bilan taqqoslanadi.
Betta-nurlanishlarni aniqlash. Buning uchun zonddagi ekran «B» holati hosil qilinadi va
zond tekshirilayotgan yuzaga 1- 1,5 sm masofada yaqin olib kelinadi. Poddiapazonlarni
o`zgartiruvchi tutqichi X0,1, X1 va boshqa holatlarga o`tkaziladi. «B» holatda betta-gamma
nurlanishlar umumiy yig’indisi o`lchanadn. So`ngra zond teshigi aylanadigan ekran («G»
holatda) bilan bekitiladi va xuddi shunday masofada gamma-nurlanish dozasi quvvati
o`lchanadi. Agar asbob teshigi ochiq holda, teshigi yopiq holdagidan yuqori sonni ko`rsatsa,
demak tekshirilayotgan ob`ekt yuzasi betta-nurlanish chiqarmoqda. Agar ko`rsatish sonlari bir
xil bo`lsa, asbob o`lchagichiga faqat o`rab turgan ob`ektlardan yoki tekshirilayotgan ob`ekt
tubidan gamma-kvantlar kirayotganligini bildiradi.
Nazoral savollari
1. Dozimetrik asboblarining tuzilishini tushuntiring.
2. Dozimetrik asboblarini ishlash tamoyili haqida sshzlab bering
3. Dozimetrik asboblarining asosiy vazifalari nimalardan iborat?
AMALIY MASHG’ULOT №9
I. Mavzu: Odamlarni radioaktiv zararlangan zonalarda bo`lish vaqtini hisoblash
II. Mashg’ulotning maqsadi:
Xavfsizlik vositalarining turlari va ularni qo`llash usullari.
1. Xavfsizlikni ta`minlovchi asosiy shartlar.
2. Mashinalarning xavfli chegaralari.
3. Muhofazalovchi to`siq vositalari.
4. Saqlovchi muhofaza vositalari.
5. Blakirovka qurilmalari.
III. Amaliy mashg’ulotni o`tkazish tartibi haqida umumiy tushunchalar.
IV. O`tkazilgan amaliy mashg’ulot yuzasidan talabalarning hisoboti.
- Inson hayoti va sog’ligiga doimiy yoki vaqti - vaqti bilan xavf tug’diruvchi ish o`rinlari
xavfli mintaqalar deb ataladi.
Xavfli chegaralar (zonalar) doimiy, harakatlanuvchan, va vaqti - vaqti bilan paydo
bo`ladigan turlarga bo`linadi.
a) doimiy xavfli chegaralarga qayishli, zanjirli va tishli uzatmalar, dastgohlarning qirqish
qismlari va harakatlanuvchi valiklari kiradi.
b) harakatlanuvchan xavfli chegaralarga esa prokat qilish stanlari, potok liniyalari,
konveerlar, qirqishga mo`ljallangan qismlarini ish joyi o`zgarib turadigan agregat dastgohlari va
boshqalar kiradi.
v) vaqti – vaqti bilan paydo bo`ladigan xavfli chegaralarga yuk ko`tarish kranlari, kran
balkalar, tal’ va tel’ferlar kiradi. CHunki bu qurilmalar ish joylarini doimiy o`zgartirib turadi va
qaerda ish bajarayotgan bo`lsa, shu erda xavfli mintaqa vujudga keladi.
Xavfsizlikni ta`minlovchi asosiy shartlar.
Ishlab chiqarish korxonalarida ishlatiladigan mashina va mexanizmlarga qo`yiladigan asosiy
talablar, ularning ishchilar uchun xavfsizligi, ishlatishda pishiq va mustahkamligi va
ishlatishning osonligi bilan belgilanadi. Ularning xavfsizligi standartlar tizimlari bilan
belgilanadi.
Korxonalarda mashina, jihoz va uskunalarni xavfsizlik vositalari bilan ta`minlash
maqsadida, ularni loyihalash jarayonida qanday ish bajarishini hisobga olgan holda, asosiy ish
bajaruvchi qismlarini mukammal joylashtirishning ixcham usullarini qo`llash, unga estetik shakl
berish va muhofaza qurilmalarini qulay joylashtirishni birga olib borish zarur.
SHuni hisobga olish kerakki o`rnatilgan muhofaza vositalari jihozlarning asosiy qismlari
bilan uyg’unlashib, iloji borcha ko`proq masalalarni echishga xizmat qilsin.
Masalan, stanokka o`rnatilgan xavfsizlikni ta`minlash qopqoqlari faqatgina xavfli joylar
to`sig’i bo`lib qolmasdan balki shovqinni kamaytiruvchi vosita bo`lib xizmat qilsin, yoki
charxning xavfsizligini ta`minlovchi qurilma bir vaqtning o`zida shamol yordamida charx
qirindilarini chiqarib yuborishga mo`ljallangan mahalliy shamollatish vazifasini ham bajaradi.
Xavfsizlik darajasi yuqori bo`lgan jihozlar, masalan, bosim ostida ishlatiladigan bug’ va suv
isitish ( 115
0
S yuqori) qozonlari, kompressorlar, siqilgan gaz ballonlari yuqori bosimli gaz
quvurlari va boshqalar ishlatilayotganda Respublika xavfsizlikni ta`minlash qo`mitasining
maxsus talablari bajarilishi shart.
Elektr toki ta`sirini yo`qotuvchi elektr xavfsizligi, elektromagnit to`lqinlari, radioaktiv
moddalar ta`siridan saqlanish uchun chora – tadbirlar ko`rilishi o`z – o`zidan ma`lum hisoblanib,
bu xavfli holatlarga havo muhitini zararlantiruvchi va ifloslovchi bug’,changlar hamda gazlarni
hisobga olish kerak bo`ladi.
Mashina – mexanizm va jihozlarning puxta hamda xavfsiz ishlashini ta`minlashdagi asosiy
omillardan biri, ularning holatini nazorat qiluvchi asbob - uskunalar, avtomatik boshqarish va
muvofiqlashtirish qurilmalari bilan jihozlashdir.
Nazorat o`lchov va boshqarish qurilmalari aniq ko`rinadigan hamda engil boshqariladigan
shu bilan birga farqlash oson qilib joylashtirilishiga katta e`tibor berilishi shart.
Mashina, mexanizm va jihozlarning xavfli chegaralari (zona).
Inson hayoti va sog’ligiga xavf tug’diradigan holatlarni vujudga keltiradigan ish o`rinlari,
xavfli chegara yoki xavfli hudud deb ataladi. Bu aylanayotgan qirquvchi asbob yoki detal’,
qayishli, zanjirli va tishli uzatmalar, harakatlanuvchi stanoklarning ishchi stollari, konveerlari,
yuklarni bir joydan ikkinchi joyga ko`chirib yuradigan yuk ko`tarish mashinalari shular
jumlasiga kiradi. Aylanuvchi qismlar bilan ishchilarni kiyimidan yoki sochidan ilintirib olishi
mumkin bo`lgan mexanizm va jihozlar ayniqsa o`ta xavfli chegara hisoblanadi.
SHuningdek xavfli chegaralar qatoriga mashina va mexanizmlarda ishlaganda elektr
tokidan zararlanish, issiqlik, elektromagnit, ionlashgan nurlar, shovqin, titrash, ul’tratovush,
zaharli gazlar va bug’lar ta`siriga tushib qolish ham kiradi.
Muhofazalovchi to`siq vositalari.
To`siq vositalari ishchilarning mashina va jihozlarning xavfli chegarasiga tushib qolishiga
xalal beradigan qilib o`rnatiladi. Asosan mashina va mexanizm hamda uskunalarning aylanuvchi
shu jumladan harakatlanuvchi chegaralarini, stanoklarning qirqish va ishlov berish joylarini,
elektr toki urishi xavfi bo`lgan va har xil nurlanishlar bo`lishi mumkin bo`lgan binolarni,
shuningdek havo muhitiga zaharli moddalar chiqarayotgan joylarni ham to`siq vositalari bilan
ta`minlanadi. Muhofazalovchi to`siq vositalari.
To`siq vositalari ishchilarning mashina va jihozlarning xavfli chegarasiga tushib qolishiga
xalal beradigan qilib o`rnatiladi. Asosan mashina va mexanizm hamda uskunalarning aylanuvchi
shu jumladan harakatlanuvchi chegaralarini, stanoklarning qirqish va ishlov berish joylarini,
elektr toki urishi xavfi bo`lgan va har xil nurlanishlar bo`lishi mumkin bo`lgan binolarni,
shuningdek havo muhitiga zaharli moddalar chiqarayotgan joylarni ham to`siq vositalari bilan
ta`minlanadi.
1-rasm. Mashina, mexanizm va jihozlarning xavfli chegaralari (zona).
Qurilish olib borilayotgan yoki ta`mirlash ishlari bajarilayotgan maydonlar,qurilish
mashinalari o`rnatilgan joylar, ishchilarni baland joylarda ishlashiga to`g’ri keladigan ish joylari
albatta to`siq vositalari bilan ta`minlanadi. To`siq vositalarining turlari va ko`rinishi uning
ishlatiladigan joyi va shakliga hamda texnologik jarayon omillariga shu jumladan ishlab
chiqarish sharoitiga qarab xilma – xil bo`ladi.
To`siq qurilmalari asosan uch qismga bo`lib qaraladi: muqim, harakatlanuvchi va ko`chma
vositalari.
a) Muqim o`rnatilgan to`siq qurilmalarini doimiy harakat manbai bo`lgan tishli g’ildiraklar,
qayishsimon uzatmalar, zanjirli uzatmalarni qopqoqlar bilan berkitish bilan amalga oshiriladi.
b) Muqim o`rnatilgan to`siq vositalarini doimiy elektr payvandlash joylarini, elektr xavfi
bo`lgan maydon va xonalarni, galvanika ishlar olib boriladigan vannalarni, press, bosqon v
boshqa temirchilik ishlarini bajaradigan joylarga ham o`rnatiladi.
v) Harakatlanuvchi to`siq vositalarini har tomonlama harakatlanish imkoniyatiga ega
bo`lgan kranlar tsex yoki maydonchalarning xohlagan burchagiga ish bajarish imkoniyatiga ega
bo`lib, uning xavfli chegarasi aniq maydonga ega emas. Bunday kranlarning xavfsizligini
ta`minlash maqsadida harakatlanuvchi to`siq vositalaridan foydalanildi. Harakatlanuvchi yoki
ko`chma to`siq vositalari ma`lum bir ishni bajarishda vaqtincha o`rnatib qo`yiladi. Masalan,
stanoklarni ta`mirlash ishlarida, elektr tarmoqlarini uzib qo`yib bajarilayotgan ishlar vaqtida,
to`satdan elektr tarmog’ini ulab yuborishni oldini oladigan ogohlantiruvchi yozuvlar, ko`chma
to`siq vositalari hisoblanadi.
Saqlovchi muhofaza vositalar.
Saqlovchi muhofaza qurilmalari asosan mashina va mexanizmlarda zo`riqish vujudga
kelganda yoki ishlayotgan ishchi hayoti va sog’ligiga putur etkazadigan vaziyat vujudga
kelganda mashina va mexanizmlar harakatini to`xtatib qo`yishga xizmat qiladigan qurilmalardir.
Saqlovchi muhofaza vosita sifatida bosim ostida ishlaydigan saqlovchi klapanlar, binolarda
zararli gaz miqdorini avtomatik ravishda aniqlagichlar, o`lchov asboblari ma`lum chegaradan
ortib ketganda xabar beruvchi yoki avtomatik ravishda shamollatish tizimlarini ishga tushirishga
moslashgan qurilmalar kiradi. Bundan tashqari saqlovchi qurilmalarning yorug’likka va
issiqlikka asoslangan turlari ham mavjud.
Blakirovka qurilmalari.
Blakirovka qurilmalarining asosiy vazifalari mashina, mexanizm va jihozlarning xavfli
chegaralariga odamning tushib qolib jarohat olishiga xalaqit beradigan qurilma hisoblanadi. Bu
qurilmaning ishlash jarayoni, odam tanasi qismlarini xavfli chegaraga tushmaslik yo`liga g’ov
bo`lsa, unda shu xonadagi xavfli vaziyatni vujudga keltiruvchi harakatlanuvchi yoki aylanuvchi
qismlar harakati to ishchi shu xonadan chiqib ketgunga qadar to`xtatib turadi.Ishlash mohiyatiga
asosan blakirovkalar mexanikaga asoslanib ishlaydigan, elektr toki ta`sirida harakatga keladigan,
fotoelektr tizimi, radiatsiyali, gidravlikaga va pnevmatikaga asoslangan turlari mavjud.
2-rasm. Radioaktiv izotoplardan foydalanilgan muhofaza qurilmasi
3-rasm. Fotoelektrik muhofaza qurilmasi
1 – nur tarqatuvchi manba; 2- magnit g’altagi; 3 – fotoelement; 4 – prujina; 5 – mufta; 6 –
dastak; 7 – rele; 8 – tok manbasi; 9 – g’altak; 10 – doimiy tok manbasi; 11 – temir tayoqcha; 12 -
dasta
Nazorat savollari.
1. Xavfsizlikni ta`minlovchi asosiy shartlar nimalardan iborat?
2. Mashinalarning xavfli chegaralari qanday aniqlanadi?
3. Muhofazalovchi to`siq vositalari qanday qo`llaniladi?
4. Saqlovchi muhofaza vositalari qanday foydalaniladi?
5. Blokirovka qurilmalariga izoh bering.
ADABIYOTLAR.
1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 1992yil 8 dekabr
2. Sbornik normativ dokumentov po oxrane truda prinyat v sootvetstvii s trudovom
kodeksom Respubliki Uzbekistan. O`zbekiston Respublikasi Mehnat Vazirligi. T, 1996 y.
3. A.T. Muradov, S.N. SHodiev.Mehnatni muhofaza qilish. Ma`ruzalar matni. B, 2003 y.
4. G’. YOrmatov, YO. Isomuhamedov. Mehnatni muhofaza qilish. T., «O`zbekiston», 2002
y.
5. X. Azimov. Qurilishda mehnat havfsizligi Fan 1997y
6. O`. Yo`ldoshev, U. Usmonov, O. Qudratov. Mehnatni muhofaza qilish mehnat 2001y.
7. O`zbekiston Respublikasining « Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb
kasalliklaridan majburiy davlat ijtimoiy sug’urtasi to`g’risida»gi qonuni. T, 2008 y.
8. P.A.Dolin «Spravochnik o oxrana truda» Moskva 1991 g
9. A.A.Voronina, N.F SHibenko “Elektr ustanovkalarda ishlashda xavfsizlik texnikasi” T
1983 y
10. P.A.Dolin «Osnovi texnika bezopasnostey elektricheskix ustanovka» M.1980g
11. Belyakov G.I Praktikum po oxrane truda .M 1998
12. P.V.Soluyanov.Praktikum po Oxrane truda .
13. Oxrana truda v stroitel’stve Moskva 1984g.
14. Oxrana truda G.F. Donisenko Moskva 1995g
15. A.I.Kondrat’ev. N.M.Mestechkina Oxrana truda v stroitel’stve Moskva 1984g.
16. Internet ma`lumotlari:
http://www.ziyonet.uz
http://www.lex.uz
http://www.supcourt.uz
Do'stlaringiz bilan baham: |