Tekshirdi: Erkinova Xurshida

Bajardi: Qobilova Gulira’no

Tekshirdi: Erkinova Xurshida

Mavzu: O’zbekiston tarixi predmeti, uni o’rganishning  

metodologik tamoyillari, manbalari va ahamiyati   

• 
  Reja:  
  

  1.O‘zbekiston tarixi fani, uning predmeti, o‘rganish ob’ekti va manbalari.  

  2. O‘zbekiston tarixini o‘rganishning nazariy-uslubiy asoslari.  

3. Komil insonni tarbiyalashda tarixning roli.  

  4.Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q.  

   Tarix fani dunyo xalqlari qanday yashaganligi, ularning hayotida qanday voqealar 

Sodir bo‘lganligi, odamlar hayoti qanday va nima uchun o‘zgarib, hozirgi holatga 

Kellganligini o‘rgansa, O‘zbekiston tarixi uning ajralmas qismi bo‘lib, shu tarixiy madaniy 

Jarayonlarga mos holda ona zaminimizda o‘tmishda yashagan xalqlarning hayoti  va 

Ularning rivojlanishi davomida sodir bo‘lgan o‘zgarishlar, voqea  va hodisalar, ularning 

Turmush tarzi, iqtisodi, ijtimoiy munosabatlari, davlatchiligi, madaniyati va shu kabilarni 

To‘laligicha o‘rganadigan fandir.  

“Tarix” so‘zi asli arabcha bo‘lib, “o‘tmishdagi voqealar haqida aniq hikoya qilish”  

Ma’nosida ishlatiladi. Bu so‘z lotinchada “istoriya” deb  yuritilgan va bu ibora g‘arb 

Mamlakatlari xalqlari tillariga singib ketgan. Tarix ma’lum bir makonda, u yoki bu davrga 

Oid, aniqlangan, tadqiq etilgan inson hayotidagi voqealar to‘plamidir. 

Demak, tarix–bu odamzotning turli davr va sharoitlardagi kechmishi, insonning 

Hayot uchun kurashi, turli qiyinchiliklarni yengishga, bunyodkorlikka, odamiylikka, 

Ezgulikka intilishini yoritib beruvchi fandir. Inson o‘z manfaatlarini ko‘zlab tutgan 

Murakkab va mashaqqatli yo‘lini ifodalovchi ham tarixdir. Buyuk mutafakkir A. Navoiy 

Moziyni ta’riflab shunday degan ekanlar:–Hukmdorlarning qay biri zulm otini surdiyu,  

Qay biri adolat bilan dong taratdi va oxiri bundan nima murod hosil bo‘lganini tarixdan 

Bilamiz. O‘lkada nima obod bo‘lgandi, mamlakat nimadan tinchlikka yuz tutdi

 

 Har bir  

Shaxsning sifati nimayu, nuqsonlari nima, hamma hammasi tarixda bitilgan. Demak 

“O‘zbekiston tarixi” faqat turli bilimlar tarzidagi fan emas, balki bir necha asrlar 

Davomida to‘planib kelgan o‘zaro ichki g‘onuniyatlar bilan chambarchas bog‘langan 

Bilimlar tizimi sifatidagi o‘zining predmetiga, o‘rganish ob’ektiga ega bo‘lgan mustaqil 

Fandir. Shu bilan birgalikda, “O‘zbekiston tarixi” fani xalqimiz tarixini haqqoniy  

Tasvirlovchi, aks ettiruvchi ko‘zgu, ijtimoiy, siyosiy, tarbiyaviy, ma’naviy saboqlar 

Majmuasidir. Vatanimiz tarixi predmeti xalqimizning deyarli uch ming yillik murakkab va 

Shonli o‘tmishini, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy va ma’naviy hayotini xolisona o‘rganishga, 

Uni tushuntirishga qaratilgan.  

O‘zbekiston tarixi fanining o‘rganish ob’ekti O‘zbekiston tarixidir. Tarixiy ob’ekt 

(makon) O‘zbekiston tarixi fanining aniq maqsadi, vazifasi, yo‘nalishi va harakat doirasini  

Belgilab beradi. Ma’lum bir ma’noda ob’ekt bilan predmet bir-biriga juda yaqin tushuncha  

Bo‘lsada, ular tarix fanida tutgan  o‘rni va vazifasi bilan farqlanadi.  

Ob’ekt aniq tarixiy davr, makon, zamon va geografik mintag‘aviy chegaralar,  

Ma’lum bir xalq, milliy mamlakat tarixi bilan bog‘liq bo‘lib, shular doirasidagi voqea va  

Hodisalarni bir butun va yaxlitlikda o‘z ichiga oladi. Predmet esa mana shu bir butun  

Ob’ekt ichidagi aniq tarixiy-madaniy jarayonlardir.  

Tariximizni o‘rganar ekanmiz, yana shuni inobatga olmog‘imiz lozimki, o‘zbek 

Davlatchiligi sarhadlari hozirgi mustaqil respublikamiz hududidan ancha keng bo‘lgan. 

Shu boisdan ham o‘tmishimizning turli davrlarini o‘rganishda Markaziy Osiyoga oid 

Ma’lumotlar ham yoritiladi va bu tarixiy jarayonni to‘laroq anglashga yordam beradi. 

Ayni paytda,  mamlakatimizda uzoq vaqtlardan buyon o‘zbeklar bilan yonma yon yashab 

Kelayotgan tojik, qozoq, qirg‘iz, turkman, qoraqalpoq va boshqa elatlar ham yurtimiz 

Tarixiga dahldor. O‘zbekiston xalqi insoniyatning ajralmas bir qismidir. Yurtimiz o‘tmishi 

Va buguni o‘zga xalqlar, davlatlar bilan bog‘liq. Chunki ularning o‘lkamizda sodir 

Bo‘lgangan voqealarga u yoki bu darajada ta’siri bo‘lgan. Shu bois ham O‘zbekiston tarixi 

Jahon tarixining tarkibiy qismi desak adolatdan bo‘ladi  

O‘zbekiston tarixi fani uchun tarixiy manbalarning o‘rni va ahamiyati behad katta.  

Shuning uchun ham ular millat va xalqning ma’naviy-madaniy merosi, bebaho boyligi  

Hisoblanib maxsus arxivlarda, kutubxona va muzeylarda juda avaylab ehtiyotkorlik bilan  

Saqlanadi.  

Tarixiy voqealar, xalqlar hayoti nom-nishonsiz yo‘q bo‘lib ketmaydi, ularga tarixiy  

Manbalar guvoh bo‘lib qoladi. Tarixiy manbalar ikkiga-moddiy va yozma manbalarga  

Bo‘linadi.  

Eng qadimgi davrlardan bizgacha yetib kelgan mehnat qurollari, har xil idishlar,  

Tanga pullar, harbiy qurol-yarog‘lar, uy joylar, qal’alar, shahar xarobalari, qabrlar,  

Qoyatosh suratlari, rasmlar va boshqa narsalar moddiy tarixiy manbalar deb ataladi.  

Qadimgi davrlardayoq odamlar o‘z fikrlarini yozma bayon etish uchun yozuv  

Belgilari ixtiro qilganlar. Savodxon kishilar o‘zlari yashab turgan yoki borib ko‘rgan 

Mamlakatlari haqida ko‘rgan-kechirganlarini daraxtlarning po‘stlog‘iga, toshga, teriga, 

Keyinchalik qog‘ozga yozib qoldirganlar. Xalqlarning hayotida yuz bergan voqea va  

Hodisalar haqida yozilgan bitiklar, kitoblar, podshoh va hokimlarning yozma shakldagi  

Qonunlari va farmonlari saqlanib qolgan bo‘lib, bular yozma manbalar deyiladi.  

Umuman, Vatanimiz tarixini yaratish va o‘rganishda quyidagi manbalar asos 

Bo‘lishi lozim:  

Birinchidan: eng qadimgi davrlardan bizgacha yetib kelgan arxeologik,  

Antropologik va etnografik manbalar, ya’ni mozor-qo‘rg‘onlar qoldiqlari, turmush va  

Xo‘jalikda ishlatiladigan buyumlar, mehnat va harbiy qurollar,  shahar xarobalari,  

Qoyatosh suratlari, rasmlar va boshqalar.  

Ikkinchidan: qadim zamonlardan to shu kunga qadar ulug‘ ajdodlarimiz, buyuk 

Allomalar va dono mutafakkirlar, qoldirgan ma’naviy boy asarlar, turli jamg‘armalarda 

Saqlanayotgan qo‘lyozmalar,risolalar .  

Uchinchidan: turli arxivlar jamg‘armalarida saqlanayotgan hujjatlar. 

 To‘rtinchidan: muzey shaharlar, tarixiy obidalar, yodgorliklar. 

Arxeologlarning Vatanimiz hududida olib borgan arxeologik izlanishlari natijasida 

Aniqlangan ko‘plab topilmalar, ularning tahliliy xulosalari qadim ajdodlarimiz hayotini 

Tasavvur etishga imkon beradi. Bundan tashqari, bir qator qadimgi yozma manbalar ham 

Mavjudligi tariximizni to‘laroq bilishga yordamlashadi. Bu o‘rinda “Avesto” muqaddas 

Kitobi, Bexistun bitiklari, qabrtoshlardagi yozuvlar muhim manbadir. Miloddan oldingi 

V–II asrlarga oid yunon, xitoy, hind, vizantiy, arman, eron yozma manbalarida ham 

Bizningg tariximizga oid ma’lumotlar uchraydi.  

Yurtimiz o‘tmishini o‘rganishda turkiy, fors va arab tillaridagi manbalar katta 

Ahamiyat kasb etadi. Masalan, islomiyatga qadar bo‘lgan tariximiz Abu Rayhon 

Beruniyning “qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida yaxshi yoritilgan. 

Shuningdek, Yusuf Xos Xojib, Mahmud qoshg‘ariy, Abu Nasr Farobiy kabi allomalar 

Asarlarida tariximizga oid qimmatli ma’lumotlar mavjud.  IX–XII asrlarda va undan  

Keyingi davrlarda mintaqamiz tarixiga oid kitoblar, solnomalar va risolalar talaygina 

Yaratildi. Bular orasida “Buxoro tarixi”, “Kesh va Nasaf o‘tmishi”, “Samarqand tarixi”, 

“Xorazm tarixi” kabi u yoki bu hudud o‘tmishi, siyosiy va ijtimoiy ahvoli to‘g‘risida 

Katta–kichik asarlar vujudga keldi. Mahmud qoshg‘ariyning uch jildlik “Turkiy so‘zlar 

Lug‘ati” o‘zbek va boshqa turkiy tillar tarixini o‘rganishda muhim manbadir. Akademik B. 

Ahmedovning “O‘zbekiston xalqlari tarixi manbalari”  kitobida o‘lkamiz tarixiga oid o‘rta  

Asrlarda yaratilgan yetmish olti asarga izohlar beriladi. Vatanimiz tarixini chuqurroq 

O‘rganishda Nizomulmulkning “Siyosatnoma”si, an–Nasaviyning “Sulton Jaloliddin  

Manguberdi”, Sohibqironning “Temur tuzuklari”, Ali Yazdiyning “Zafarnoma”si, 

M.Ulug‘bekning “To‘rt ulus tarixi”, Z.Boburning “Boburnoma”, Abulg‘ozixonning 

“Shajarai turk”, M.Solihning “Shayboniynoma” asarlari ham muhim manbadir.  Yurtimiz  

O‘tmishi arxeolog olimlar Ya.Fulomov, S.Tolstov, V.Masson, U.Islomov, 

G.Pugachenkova, E.Rtveladze, A.Sagdullaev, A.Asqarov, R.Sulaymonov, M.Filonovich 

Va boshqalar taqiqotlarida o‘z aksini topgan. Ajdodlarimiz hayoti, turmush tarzini to‘laroq 

O‘rganishda arxeologiya bilan birga etnografiya, antropologiya kabi fanlarning ahamiyati 

Kattadir. Demak, tarix fani ko‘plab taqiqotchilarning asrlar davomidagi mashaqqatli 

Mehnatining samarasidir.  

2.Tarixni o‘rganishda faktlarni taqqoslash, mantiqiy–qiyosiy xulosalar chiqarish va  

Umuman falsafiy tafakkurning o‘rni kattadir.  Demak, tarixiylik va xolislik ilmiy  

Yondashishni talab qiladi va o‘tmishimizni teran anglashda asosiy mezon bo‘lib qoladi. 

Tadqiqotchilar o‘tmish jarayonini ma’lum bir davrlarga bo‘lganganlar. Bu davrlar 

Insoniyat tarixida yirik ijtimoiy–iqtisodiy va siyosiy tub o‘zgarishlar, taraqqiyot  

Bosqichlari bilan bog‘liq.   

O‘zbekiston tarixini   quyidagi davrlarga bo‘lish  mumkin.  

   

– qadimgi davr    (eng  qadimgi  davrlardan to milodiy IV   asr oxirlarigacha); 

–o‘rta asrlar davri (V–XIX asr boshlari);  

–Rossiya mustamlakasi davri (XIX asr o‘rtalari–XX asr boshlari);  

–O‘zbekiston sovetlar hukmronligi davrida (1917–1991 yillar);  

–Milliy istiqlol davri (1991 yildan boshlab).  

  Mustaqillik sharofati bilan O‘zbekiston tarixi keng ko‘lamda o‘rgatilmoqda. Barcha 

Maktablarda, litsey va kollejlarda bu fan bo‘yicha bir necha yil davomida darslar  

O‘tilmoqda.  

Oliy o‘quv yurtlari ta’lim tizimida tarixiy voqealar sababini, o‘zagini ochib  

Berishga, ularni tahlil qilishga, muhim tarixiy voqealardan xolis xulosalar chiqarishga  

Ko‘proq urg‘u beriladi. Chunki talaba yoshidagilar bu muammolarni chuqurroq idrok eta  

Olishlari mumkin. Talabalar e’tibori insoniyat taraqqiyoti qonuniyatlarini to‘laroq 

Anglashga qaratiladi. Bunday yondashuv, o‘z navbatida, yoshlarimizda milliy istiqlol  

Mafkurasini chuqurroq anglashga ko‘maklashadi.Tariximizni teran bilish, uni idrok etish,  

O‘z xalqi va mamlakatini istalgan joyda va istalgan darajada tanishtira olish salohiyati– bu  

Tarixiy ongdir. Jahonning bir qator yetuk davlatlarida fuqarolik huquqini olish uchun har 

Bir kishi davlat tili, mamlakat konstitutsiyasi, huquqi va tarixi bo‘yicha davlat imtihoni  

Topshirishi lozim. Zero, o‘z tarixini bilgan kishigina mamlakat fuqarosi deb  hisoblanishi  

Mumkin ekan. Xalqaro huquq amaliyotida bunday talab qo‘yilishi bejiz bo‘lganmasa 

Kerak.  

Bu masalaga xulosa qilib quyidagilarni alohida ta’kidlashimiz mumkin:  

- O‘zbekiston tarixi fani fan sifatida boshqa fanlar orasida alohida ahamiyatga ega.  

U ijtimoiy-siyosiy fan bo‘lib, xalqimizning o‘z o‘tmishini bilishi, o‘zini-o‘zi anglashi  

Hamda kelajagini belgilashida asosiy dasturulamal hisoblanadi.  

- tarix bilan boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlarning o‘rganish ob’ekti bitta, ya’ni  

Jamiyat. Shuning uchun ham boshqa fanlar tarix fani taraqqiyotiga tarixiy haqiqatlarning  

Ro‘yobga chiqishiga bevosita yordam beradi. Ammo, shuni ta’kidlash joizki, tarix boshqa 

Fanlarning, shuningdek ijtimoiy-gumanitar fanlarning ham tarixidir. Chunki boshqa  

Fanlarning hammasi – tarix, tarixiy ong va tarixiy bilimlar, tarixiy tafakkur – tarixning  

Maxsulidir.