Federativ davlat belgilari quyidagicha:
1) federatsiya hududi uning sub'ektlari hududidan tashkil topadi;
2) oliy qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati federal davlat
organlariga tegishli bo‘ladi;
3) federatsiya sub'ektlari va federatsiyaning o‘zi o‘rtasidagi vakolatlar ittifoq
konstitutsiyasi bilan ajratiladi;
4) federatsiya sub'ektlari o‘z konstitutsiyasi, oliy qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi
va sud organlariga ega;
9
5) federatsiyaning oliy qonun chiqaruvchi (vakillik) idorasi ikki palatali tuzilishga
ega (federatsiya a'zolarinig manfaatlarini ifoda etuvchi qo‘shimcha palata
mavjud).
Jahonda 20 tadan ko‘proq federatsiya mavjud. Misol tariqasida AQSh, Rossiya
Federatsiyasi, Braziliya, Germaniya, Hindistonni keltirish mumkin.
9. Konfederatsiya nima?
Konfederatsiya – lotinchadan tarjima qilingan bo‘lib, ittifoq, uyushma degan
ma'nolarni anglatadi. Konfederatsiya – o‘z suvereniteti va mustaqilligini saqlab
qolgan holda u yoki bu maqsadga erishish uchun birlashgan davlatlar ittifoqi.
Konfederatsiyada yagona hudud, yagona fuqarolik bo‘lmaydi. Har bir davlat
xalqaro huquqning teng huquqli sub'ekti bo‘ladi.
Konfederatsiya belgilari quyidagilardan iborat:
1) yagona hududning yo‘qligi;
2) yagona fuqarolikning bo‘lmasligi;
3) konfederatsiya sub'ektlari undan erkin chiqish huquqiga egadirlar;
4) konfederatsiya sub'ektlari ittifoq hokimiyati qonun hujjatlarini numefikatsiya
qilish (e'tirof etmaslik yoki qo‘llamaslik) huquqiga egalar;
5) Konfederatsiya byudjeti uning a'zolarining ixtiyoriy badallaridan tashkil
topadi.
Konfederatsiyaga misol sifatida 1991 yilda tuzilgan MDH va yevropa
Ittifoqini keltirish mumkin.
10. Demokratiya nima?
Demokratiya – yunoncha “demos” - xalq , “kratos” - hokimiyat so‘zidan
olingan bo‘lib, xalq hokimiyati degan ma'noni anglatadi. Demokratiya – inson
siyosiy va fuqarolik huquqlarining kengligini, fuqarolarning davlat hokimiyati
idoralarini tuzishda va ularning faoliyatida faol ishtirok etishini, xalq irodasini
demokratik hokimiyatining yagona manbai deb bilishni anglatadi.
Demokratiyaning ikki xil ko‘rinishi mavjud.
I. Bevosita yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri demokratiya;
II. Bilvosita yoki vakillik demokratiyasi.
Bevosita (to`g`ridan-to`g`ri) demokratiya xalqning demokratik hokimiyat
masalalarini hal etishda ovoz berishi (saylov, referendumda ishtirok etish) yo‘li
bilan to‘g‘ridan – to‘g‘ri ishtirok etishidir.
Bilvosita (vakillik) demokratiya xalqning o‘z hokimiyatini vakillik idoralari,
ya'ni demokratik hokimiyatning va mahalliy o‘zini – o‘zi boshqarish idoralarining
saylab qo‘yiladigan organlari orqali amalga oshirilishini bildiradi.
Demokratik tartib belgilari:
1. shaxsning iqtisodiy sohada erkinligi;
2. inson huquq va erkinliklarining e'lon qilinishi va kafolatlanishi;
3. ijtimoiy hayotda fikrlar hilma-hilligi (plyuralizm);
4. ijtimoiy birlashmalarning ko‘pligi;
5. hokimiyat vakolatlarining bo‘linishi;
6. qonun ustuvorligi;
10
7. sudlarning mustaqilligi va faqat qonunga bo‘ysunishi;
8. so‘z, fikrlash va e'tiqod erkinligi;
9. ommaviy axborot vositalarining jamiyat hayotida muhim o‘rin tutishi.
11. Totalitarizmning qanday belgilari mavjud?
Totalitar rejim bir partiyaning hukmronligi, huquq va erkinliklarning poymol
etilishi, ko‘pincha esa ularning yoppasiga buzilishi, o‘zgacha fikrlashga qarshi
kurash. Saylovchilarning saylovda muqobil deputatlarni saylash imkoniyatining
bo‘lmaganligiga asoslangan boshqaruv bo‘lib, bunda davlatning siyosati xalqqa
zo‘rlik bilan singdiriladi.
Totalitar rejim nodemokratik rejim bo‘lib, uning belgilari
quyidagilardan iborat:
1. davlatning huquqdan ustunligi;
2. jamiyat hayoti barcha sohalarining davlat nazoratida bo‘lishi;
3. davlatning shaxs manfaatlariga befarqligi;
4. jamoat tashkilotlarining davlatlashtirilishi;
5. ijtimoiy hayotning butunlay harbiylashtirilishi;
6. kam sonli millatlar manfaatlariga e'tibor berilmasligi.
12. Huquqiy davlat qanday davlat?
Huquqiy davlat huquqning hukmronligi, qonunning ustunligi, barchaning
qonun va mustaqil sud oldida tengligi ta'minlanadigan, inson huquqlari va
erkinliklari kafolatlanadigan, hokimiyat vakolatlarining bo‘linish prinsipi asosida
tashkil etilgan demokratik davlat.
Huquqiy boshqaruv huquqning ustunligiga asoslanadi va shu bois nafaqat
rasmiy organlar va mansabdor shaxslarning maqsadlariga, balki fuqarolar va
ijtimoiy munosabatlar sub'ektlarining huquqlari, erkinligi va manfaatlarini
ta'minlash hamda kafolatlash zaruratini hisobga oluvchi huquqiy shakl va
usullariga bog‘liq bo‘ladi. Huquqiy davlatlarga barcha iqtisodiy, ijtimoiy va
ma'naviy jarayonlar, shuningdek, kishilar orasidagi aloqalarga aralashuv
begonadir. Bunday davlatlarda ijtimoiy birlashmalar faoliyatiga birqadar
mustaqillik va erkinlik berilib, ularning haq -huquqlari mustahkamlanadi va ularga
rioya etiladi.
Huquqiy davlatni barpo etishdagi yutuqlar, mazkur jarayonning ko‘lami va
sur'ati, undagi ijobiy va salbiy natijalarning o‘zaro nisbati har qanday jamiyatning
fuqarolik jamiyatiga aylantirilishiga ko‘maklashadi. O‘z navbatida, huquqiy
davlatning barpo etilishi va rivojlanishi jamiyatning mustahkamlanishi va
takomillashuviga yordam beradi. Binobarin, davlatning huquqiy davlatga aylanish
jarayoni qanchalik keng va to‘la amalga oshsa, fuqarolik jamiyatini ushlab
turadigan va unga xizmat qiladigan huquqiy tayanch va qurilmalar shunchalik
ishonchli va salmoqli bo‘la boshlaydi. Boshqacha qilib aytganda, huquqiy davlat
va fuqarolik jamiyati orasida o‘zaro aloqadorlik mavjud bo‘lib, ularning biri
ikkinchisisiz yashay olmaydi. Ularning amal qilish natijalari o‘zaro uzviy bog‘liq
bo‘lib, bir-birlariga bevosita ta'sir etadi.
11
Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati turli-tuman, biroq bir-biriga yaqin
vazifalarni hal etadi. Agar huquqiy davlat o‘zining qonun hujjatlarida shaxsning
huquqlarini mustahkamlasa, fuqarolik jamiyati unga yuqori ijtimoiy holatni
kafolatlaydi. Mazkur holat (status) shaxs hayoti va faoliyatining turli tomonlariga
urg‘u beradi va bir-birini to‘ldiradi. Ijtimoiy holat moddiy, tashkiliy-texnik
imkoniyati, shuningdek, har bir jamiyat uchun xos sinfiy-guruhiy, milliy-etnik,
ijtimoiy aloqalar va munosabatlarni ifodalaydi. Mazkur imkoniyat va imtiyozlarga
jamiyat o‘z a'zolarini ega qiladi. Jamiyatda bunday imkoniyat va imtiyozlar
qanchalik ko‘p bo‘lsa, ulardan fuqarolar shunchalik to‘laroq foydalanishi mumkin.
Ular huquqiy holat mazmunini tashkil etuvchi imkoniyatlarni mustahkamlaydi.
Ularsiz imkoniyatlarni amalga oshirib bo‘lmaydi.
Davlat va jamiyat tomonidan qo‘llanadigan mas'uliyatlar institutlarining
o‘zaro aloqadorligi shunga o‘xshashdir. Huquqiy tartibni buzuvchi shaxslarni
davlat yuridik javobgarlikka tortadi, nohuquqiy tartibbuzarliklarga esa ijtimoiy-
ahloqiy ta'sir choralari qo‘llanadi. Bunda javobgarlikning mazkur institutlari o‘zaro
muvofiqlikda bo‘ladi va bir-birini to‘ldiradi.
13. Huquqiy davlatning asosiy belgilari nimalardan iborat?
Huquqiy davlatning asosiy belgilariga quyidagilar kiradi:
1. Huquqning hukmronligi. Davlat hududida bo‘lgan barcha shaxslar – ushbu
davlat fuqarolari, xorijliklar, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar, yuridik shaxslar,
mansabdor shaxslar, davlat hokimiyati idoralari huquqqa bo‘ysunadilar.
2. Konstitutsiya va qonunlarning ustunligi. Konstitutsiya va qonunlar huquqiy
normalar tizimida oliy yuridik kuchga egadir. Turli xil davlat idoralari
chiqaradigan normativ-huquqiy hujjatlar qonunlarga zid bo‘lmasligi kerak.
3. Inson huquqlari va erkinliklariga rioya etilishi, ularning himoya qilinishi va
ta'minlanishi. Inson huquqlari va erkinliklari unga tug‘ilganidan tegishli bo‘lib,
ular insondan ajralmasdir. Gap eng avvalo insonning yashashi, erkinlik, dahlsizlik
va xavfsizlikka ega bo‘lish huquqlari hamda boshqa huquq va erkinliklari
to‘g‘risida bormoqda. Barcha fuqarolar qonun va mustaqil sud oldida tengdirlar.
4. Davlat va fuqaroning o‘zaro mas'uliyati. Davlat qonunlarda shaxs erkinligining
me'yorini belgilab qo‘yar ekan, xuddi shu chegaralarda o‘zini ham qaror qabul
qilishda cheklab qo‘yadi.
5. Jamiyatda hokimiyatning qonuniyligi. Hokimiyat qonuniy deb e'tirof etilishi
uchun u quyidagi talablarga javob berishi shart: demokratik saylovlar yo‘li bilan
shakllantirilgan bo‘lishi; samarali faoliyat yuritib, jamiyatda barqarorlik va qat'iy
tartibni ta'minlashi; ham mamlakat ichkarisida, ham xalqaro miqyosda tan olinishi.
6. Hokimiyat vakolatlarining bo‘linishi. Davlat hokimiyati bir qo‘lda to‘planib
qolmasligi uchun hokimiyatning uchta tarmog‘ini – qonun chiqaruvchi, ijro
etuvchi va sud hokimiyatini ajratib qo‘yish kerak. Ushbu hokimiyat tarmoqlarining
har biri o‘z vakolati doirasida amal qiladi.
7. Sudning mustaqilligi. Sud davlat hokimiyatining boshqa ikki tarmog‘i kabi
mustaqildir. Boshqacha aytganda, sud faoliyatiga hyech kimning aralashishiga yo‘l
qo‘yilmaydi.
12
8. Huquqni muhofaza qiluvchi idoralarning samarali faoliyat yuritishi. Agar inson
huquqlari va erkinliklari poymol etilsa yoki bunga tahdid mavjud bo‘lsa, huquqni
muhofaza qiluvchi idoralar unga yordam berishlari kerak, ushbu huquq va
erkinliklarni himoya qilishlari kerak.
9. Huquqiy madaniyatning yuksak darajada ekanligi. Huquqiy madaniyatning eng
muhim ko‘rsatkichi jamiyatdagi huquqiy ong darajasidir. Huquqiy ong – huquqqa
munosabat, qonun talablarini bajarish zarurligini anglash darajasini ifodalaydigan
huquqiy qarashlar yig‘indisi. Huquqiy madaniyat amaldagi qonunlarni bilish,
huquqni hurmat qilish va huquqiy qoidalarga rioya etishda namoyon bo‘ladi.
10. Demokratiyaning rivojlanishi va takomillashuvi. Siyosiy huquqlar va
erkinliklar kafolatlanishi, xalq davlat boshqaruvida doimo ishtirok etishi,
rivojlangan fuqarolik jamiyati shakllanishi va ma'lum bir muxolifatning bo‘lishi
zarur.
14. Huquq nima?
Huquq – davlat tomonidan o‘rnatilgan va himoya qilinadigan, barcha uchun
umummajburiy bo‘lgan qonun – qoidalar yig‘indisi.
Huquq - davlat tomonidan o‘rnatilgan yoki ma'qullangan, davlat kuchi bilan
himoyalanadigan va hamma uchun umummajburiy bo‘lgan xulq – atvor
qoidalarining tizimi.
“Huquq” tushunchasi ikki ma'noda qo‘llaniladi. Ob'ektiv huquq –
umummajburiy xulq-atvor qoidalarining yig‘indisi. Bu normalar u yoki bu
insonning, sub'ektning irodasi hamda xohish – istagidan qat'i nazar mavjud bo‘ladi.
Sub'ektiv huquq – muayyan jismoniy yoki yuridik shaxsga tegishli bo‘lgan
huquq. Masalan, fuqaroning ma'lum narsaga (uy-joy, avtomobilga) nisbatan mulk
huquqi.
Sub'ektiv huquq yuridik jihatdan shaxs erkinligini ta'minlaydi, unga
mustaqillik beradi va tashabbus ko‘rsatishga imkon yaratadi. Sub'ektiv huquq
ob'ektiv huquqqa asoslanadi, ob'ektiv huquq bo‘lmasa, sub'ektiv huquq ham
bo‘lmaydi. Sub'ektiv huquq insondan (yoki tashkilotdan), ya'ni huquqdor shaxsdan
ajralmagan holda mavjud bo‘ladi.
Huquq davlat bilan chambarchas bog‘liqdir. Davlatsiz huquq bo‘lishi mumkin
emas, chunki aynan davlat huquqni keltirib chiqaradi va huquqiy normalarning
amalga oshirilishini kafolatlaydi, huquqni muhofaza qiladi. O‘z navbatida davlat
ham huquqsiz mavjud bo‘lishi mumkin emas. Aks holda, u ijtimoiy
munosabatlarni tartibga solib turuvchi vositadan mahrum bo‘ladi.
Huquqning asosiy belgilari quyidagilardir:
1. davlat tomonidan o‘rnatilishi;
2. barcha uchun majburiyligi;
3. huquq normalarining qonunlar va boshqa muayyan manbalarda ifodalanishi;
4. sub'ektiv huquqlar orqali harakat;
5. davlat tomonidan himoya qilinishi.
15. Huquq normalari nima?
“Norma” so‘zi lotinchadan tarjima qilingan bo‘lib, “qoida”, “namuna”
ma'nosini anglatadi.
13
Huquq normasi umumiy xulq atvor qoidasi sifatida:
1. hayotiy
munosabatlardagi
tipik,
takrorlanib
turadigan
narsalarni
umumiylashtirish zarurati natijasida shakllanadi;
2. shaxsi aniqlanmagan va ko‘p marta qo‘llashga mo‘ljallangan bo‘ladi;
3. hamisha qandaydir umumiy belgilarga ega bo‘lgan shaxslar (harbiy
xizmatchilar, shifokorlar, va h.k)ga qaratilgan bo‘ladi;
4. Huquq normasi davlat bilan uzviy aloqadordir.
Huquq normasi:
davlatning (xalqning) irodasini aks ettiradi;
davlat tomonidan normativ hujjatlarda aks ettiradi;
davlat tomonidan muhofaza qilinadi, zarur bo‘lgan hollarda davlatning
majburlov kuchi bilan ta'minlanadi;
jamiyat va davlat nuqtai – nazaridan eng muhim bo‘lgan ijtimoiy
munosabatlarni mustahkamlaydi.
Huquq normasining asosiy vazifasi – ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish.
16. Axloq nima?
Axloq – kishilarning bir–birlariga, oilasiga, Vatanga, jamiyatga bo‘lgan
munosabatlarida namoyon bo‘ladigan hatti – harakatlar yig‘indisi bo‘lib,
kishilarning jamiyatdagi xulqini normativ tartibga soluvchi usullardan biridir.
Ahloq – ijtimoiy ong shakllaridan biri.Shu sababli butun ijtimoiy ong singari
uning ham tuzilishi bir xil emas. Jamiyat aksariyat qismining asrlar davomida
shakllangan ahloqiy tushunchalari alohida ijtimoiy guruhlarning, shaxslarning
ahloqiga mos tushmasligi mumkin. Lekin har holda, jamiyatdagi hukmron ahloq
jamiyat a'zolari ko‘pchiligining xulq-atvorini belgilab beradi. Ahloqning alohida
xususiyati shundan iboratki, ahloq normalariga amal qilish jamoatchilik fikri orqali
ta'minlanadi.
Jamiyatdagi yozilmagan hulq-atvor qoidalarining majmuidan iborat bo‘lgan
ahloqdan farqli ravishda huquq – ma'lum yuridik shakllar, ya'ni manbalarda,
jumladan, qonun, farmon, qarorda namoyon bo‘luvchi ijtimoiy xulq – atvor
qoidalarining qat'iy ifodalangan tizimi. Huquq normalari asosan yozma shaklda
bo‘ladi.
Umuman olganda, ahloq ham, huquq ham butun jamiyatning, demakki, aholi
aksariyat qismining qarashlari va tushunchalarini aks ettirishi kerak. Ularning
ijtimoiy hayotning aynan bir xil sohalarni qamrab olishini hisobga olganda, ular
o‘rtasida ziddiyatlar bo‘lmasligi kerak. Agar bunday ziddiyat bo‘lsa, u huquqiy
normalarni o‘zgartirish orqali, ya'ni ahloq foydasiga hal qilinishi zarur.
17. Ahloq bilan huquq o‘rtasida qanday farq bor?
Ahloq va huquq o‘rtasida quyidagi asosiy farqlar mavjud:
1) Huquq normalari davlat tomonidan belgilangan va ruxsat etilgan bo‘ladi, ahloq
normalari (ezgulik va yovuzlik, adolat va nohaqlik va h.k.) esa davlatning
yordamisiz o‘z-o‘zidan shakllanadi;
2) Huquq normalarida davlat irodasi, ahloq normalarida esa jamoatchilik fikri
ifodalanadi;
14
3) Huquq normalari, zarur hollarda, davlatning majburlov kuchi orqali, ahloq
normalari esa jamoatchilik fikri orqali amalga oshiriladi;
4) Ahloq normalari ijtimoiy munosabatlaring kengroq doirasini (do‘stlik, o‘rtoqlik
va hatto sevgini ham) tartibga soladi. Huquq esa ijtimoiy munosabatlarning torroq
doirasini qamrab oladi;
5) Huquqda xulq – atvorni baholash mezoni “qonuniy – noqonuniy”, ahloqda esa
“halol – nohaloldan” iborat;
6) Jamiyatdagi yozilmagan xulq – atvor qoidalarining majmuidan iborat bo‘lgan
ahloq normalaridan farqli ravishda huquq normalari huquqiy manbalarda – qonun,
qaror, farmon va boshqalarda yozib qo‘yiladi, ya'ni huquq normalari yozma
shaklda bo‘ladi.
Huquq bilan ahloq o‘zaro mustahkam bog‘liq bo‘lib, bir – birini to‘ldirib
turadi.
18. Gipoteza nima?
Gipoteza yunon tilidan olingan bo‘lib, “faraz qilish”, “fikr yuritish” ma'nosini
anglatadi. Huquqshunoslik fanida gipoteza huquqiy normaning bir qismini tashkil
etib, ma'lum bir shart – sharoit yoki hodisa yuz bergan taqdirda huquqiy normani
qo‘llash lozimligini ko‘zda tutadi. Gipoteza qaysi ijtimoiy munosabatlar turiga
nisbatan qanday norma qo‘llanilishini belgilab beradi. Pensiya haqidagi qonunlarga
ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasida erkaklarga umumiy mehnat staji 25 yil
bo‘lgandan boshlab 60 yoshdan, ayollarga esa 20 yillik staj bilan 54 yoshdan
boshlab ijtimoiy ta'minot bo‘limlari tomonidan pensiya to‘lanadi.
19. Dispozitsiya nima?
Dispozitsiya lotin tilidan olingan bo‘lib, “bayon qilish” degan ma'noni
anglatadi. U o‘zining yuridik mazmuni bo‘yicha huquqiy normada ko‘zda tutilgan
sharoit yuz bergan taqdirda vujudga keladigan natijalar haqida bayon qiluvchi
qismdan iboratdir. Dispozitsiya qanday qoida va tartibga muvofiq harakat qilishni,
ya'ni huquqiy munosabat qatnashchilarining huquq va burchlarini belgilab beradi.
Masalan, Jinoyat Kodeksining 223 – moddasida belgilangan tartibni buzib chet
elga chiqish yoki O‘zbekiston Respublikasiga kirish yohud chegaradan o‘tish
uchun javobgarlik belgilangan. Bu huquq normasining dispozitsiya – hukumatning
ruxsatisiz yoki qalbaki hujjatlardan foydalanib, yoinki buning uchun belgilangan
chegara punkti orqali o‘tmay, davlat chegarasidan noqonuniy o‘tishning
taqiqlanganligidir.
Dispozitsiya – bu xulq – atvor qoidasining o‘zi. Masalan, O‘zbekiston
Respublikasi Oila kodeksiga muvofiq, ota – onalar o‘z farzandlarining sog‘lig‘i,
jismoniy, ruhiy ma'naviy va ahloqiy kamoloti haqida g‘amxo‘rlik qilishga
majburdirlar.
20. Sanksiya nima?
Huquq normasining huquqbuzarlarga nisbatan qo‘llanishi lozim bo‘lgan
davlat majburlov choralarini belgilaydigan tarkibiy qismi sanksiya deyiladi.
Sanksiya – lotin tilidan tarjima qilingan bo‘lib, u “majburiy chora” degan
ma'noni bildiradi. Sanksiya – huquq normalari talablariga rioya qilmaslik
15
holatlarida qo‘llaniladigan majburiy chora. Sanksiyalar huquqiy normalarning
xarakteriga qarab: jinoiy –huquqiy, ma'muriy – huquqiy, intizomiy, fuqarolik –
huquqiy sanksiyalarga bo‘linadi. Sanksiyaning turlari xayfsan, jarima, ozodlikdan
mahrum etish va boshqalar bo‘lishi mumkin.
21. Qonun nima?
“Qonun” tushunchasi yuridik fanlar tizimining asosiy kategoriyalaridan biri
hisoblanadi.
Qonun – umumxalq ovoz berishi (referendumi) orqali yoki davlat
hokimiyatining oliy organi (Oliy Majlis, Duma, Kongres) tomonidan qabul
qilingan, ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi, oliy yuridik kuchga ega
bo‘lgan normativ – huquqiy hujjat.
Qonun – normativ – huquqiy akt bo‘lganligi uchun ham, unda umumiy yurish
– turish va xulq – atvor qoidalari o‘rnatiladi.
O‘zbekiston Respublikasi qonunlarini quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin:
1) Asosiy qonun – Konstitutsiya;
2) Konstitutsiyaviy qonun;
3) Qonun;
4) Qoraqalpog‘iston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari.
Qonunlar o‘z navbatida kodekslashtirilgan va joriy qonunlarga bo‘linadi.
Kodekslashtirilgan qonunlarga kodekslar kiradi. Kodeks – mantiqiy tizimlashtirish
xususiyatiga ega qonun bo‘lib, o‘zida ijtimoiy munosabatlarning ma'lum bir
sohasini batafsil tartibga soluvchi normalarni birlashtiradi. Masalan, Fuqarolik
kodeksi, Jinoyat kodeksi, Oila kodeksi, Mehnat kodeksi, Soliq kodeksi, Bojxona
kodeksi va h.k.
22. Konstitutsiya nima?
Qonunlar orasida Konstitutsiya alohida mavqyega ega bo‘lib, oliy yuridik
kuchga egadir. Konstitutsiya – lotincha so‘z bo‘lib, “tuzish”, “tuzuk”, “nizom”,
“qoida”, “tuzilish”, “yaratish” degan ma'noni anglatadi.
Konstitutsiya davlatning
asosiy qonuni hisoblanadi. Qadimgi Rimda konstitutsiya imperator akti
hisoblangan va qonun kuchiga ega bo‘lgan.
XVII asrda Fransiyada bu so‘z bilan rentani, renta shartnomasini
ifodalashgan. So‘ng yana uning qadimgi yunoncha ma'nosiga qaytishgan va bu
atama bilan huquq tomonidan belgilab beriladigan davlat tuzilishini ifodalay
boshlaganlar. Buyuk fransuz inqilobi arafasida “konstitutsiya” atamasi bilan
“davlatning holati”ni aks ettira boshlaganlar. Konstitutsiya asosiy qonun
hisoblanib, o‘z ichiga davlatning ijtimoiy, siyosiy tuzumi qonunlarining asosiy
yo‘nalishlarini aniq tizimda begilaydi.
Konstitutsiya fuqaro, jamiyat va davlat hokimiyati o‘rtasida o‘ziga xos
ijtimoiy shartnoma maqomiga ega.
Dunyoda ikki xil, ya'ni yozilgan va yozilmagan konstitutsiya mavjud.
Konstitutsiya va qonunlarni faqat parlament qabul qilishi mumkin, chunki
ularda konstitutsiyaviy tuzum asoslari, insonlar va fuqarolarning asosiy huquq va
16
erkinliklari hamda konstitutsiyaga o‘zgartirishlar kiritish tartib - qoidalari belgilab
qo‘yiladi.
Qonunlar va boshqa normativ hujjatlar orasida O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasi asosiy o‘rin tutadi. Ushbu hujjat davlat hokimiyatining tashkil
etilishini belgilaydi, konstitutsiyaviy tuzum asoslari, insonlar va fuqarolarning
huquq va erkinliklarini mustahkamlaydi. Konstitutsiya amaldagi qonunlar uchun
yuridik asosdir. Konstitutsiya qoidalari boshqa normativ hujjatlarda rivojlantiriladi
va aniqlashtiriladi.
O‘zbekiston Respublikasining 1992 yil 8 dekabrda Oliy Kengashning XII
chaqiriq 11 sessiyasida qabul qilingan asosiy qonuni muqaddima, 6 bo‘lim, 26 bob,
128 moddadan iborat.
1993 yil 9 aprelda bo‘lib o‘tgan Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy
Kengashi XII sessiyasida Qoraqalpog‘iston Respublikasining Konstitutsiyasi qabul
qilindi.
Shuni ham aytib o‘tish kerakki, Qoraqalpog‘iston Respublikasi O‘zbekiston
Respublikasining tarkibida o‘z konstitutsiyasiga ega bo‘lib, uning qoidalari
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga zid kelishi mumkin emas.
Do'stlaringiz bilan baham: |