Tayanch so’z va iboralar: statistika, ahvol, siyosiy arifmetika, tasviriy
statistika, statistik kuzatish, to’plam, statistik ko’rsatkich, qonun, qonuniyat,
to’plam, variatsiya, statistik usullar, bosh to’plam, reprezentativ xato, analitik
statistika.
1.1.
Statistikaning paydo bo’lishi va rivojlanishi
Statistikaning paydo bo’lishi uzoq tarixiy ildizga ega bo’lib, barcha tarixiy
formatsiyalarda namoyon bo’ladi va iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi bilan
birga taraqqiy etadi va takomillashadi.
Statistik hisoblarning rivojlanishi to’g’risidagi ma’lumotlar qadimgi
Hindiston, Xitoy, Misr va boshqa davlatlarda yaratilgan tarixiy asarlarda o’z aksini
topgan. Davlatlarning paydo bo’la boshlashi bilan, davlat yig’imlarni to’plash
uchun, yer egalarida qancha yeri borligini, undan qancha daromad olishini, urush
olib borish uchun qancha aholi va shundan qanchasi katta yoshdagi erkaklar va
boshqalarni bilish zaruriyati tug’iladi. Bu ishlar qadimgi statistik ishlardan farq
qiladi, ya’ni u faqat ro’yhatga olish emas, balki statistik hisob-kitoblarni amalga
oshirishni talab etadi va ularni boshlanganligidan dalolat beradi.
1
Statistika fani XVII asrning oxirlariga kelib, mustaqil fan sifatida shakllana
boshlandi. Shu davrda «Siyosiy arifmetika» degan fan vujudga keldi. Uning
asoschilari ingliz olimlari U. Petti (1623-1687) va Jon Graunt (1620-1674)
bo’lganlar. U. Pettini o’z vaqtida iqtisodning «otasi» va ma’lum darajada
statistikaning ixtirochisidir, deb atashgan.
Yevropada statistikaning asoschisi bo’lib belgiyalik olim A. Ketle (1796-
1874) hisoblangan. O’sha davrda Germaniyada G.Ahenvall (1719-1772) birinchi
marta «statistika» so’zini qo’llagan. Angliyada esa A. Bouli (1869-1957)
statistikaning taraqqiy etishiga asos solgan.
Statistikada matematik oqimni rivojlantirgan olimlar: angliyalik biolog
F.Galton (1822-1911), K.Pirson (1857-1936), V.Gosset va R.Fisherlardir.
Statistikani rivojlanishida rus olimlari ham o’zlarining munosib hissalarini
qo’shganlar: V.N.Tatishev (1686-1750), K.I.Krilov (1689-1737), D.P.Juravskiy,
Semenov Tyan-Shanskiy (1827-1914), Yu.E.Yanson (1835-1893), A.I.Chuprov
(1842-1908), V.I.Ulyanov (1870-1924); A.A.Chuprov (1874-1926), A.A.Kaufman
(1864-1919) va boshqalar.
1
ShadiyevX.A., HabibullayevI.H, MahmudovB.M., RashitovaN.X., UmarovaM.A. Statistika.Darslik. Toshkent.
«Tafakkur bo’stoni», 2013, 7- bet.