Ta’lim muassasalarining o‘quv va o‘quv ishlab chiqarish ustaxonalari uchun mehnatni

---

---

Ta’lim muassasalarining o‘quv va o‘quv-

ishlab chiqarish ustaxonalari uchun mehnatni

muhofaza qilish



Mehnatni muhofaza qilish

tushunchasi



Mehnatni muhofaza qilishda

o‘quv ustaxonalariga

qo‘yiladigan talаbalar

---

O‘quv ustaxonalarini jihozlashda ustaxona binosini tanlash

va unga nisbatan qo‘yiladigan quyidagi talablarni e’tiborga

olish zarur

1. Har bir kasb uchun ajratilgan ustaxona maydonining yetarliligi. Ustaxona gruppadagi o‘quvchilar uchun

yetarli darajada ish o‘rinlarini joylashtirish imkonini beradigan maydonga ega bo‘lishi kerak. Yakka tartibda

foydalaniladigan ish o‘rinlari soni o‘quvchilar sonidan kam bo‘lmasligiga erishmoq kerak. Bu birinchidan ish

o‘rinlarining yetarli bo‘lmasligi ayrim o‘quvchilarning ishsiz qolishiga, kasblarni puxta o‘rganib, yetarli darajada

mehnat ta’limi malakalari hosil qila olmasliklariga sabab bo‘ladi. Ikkinchi tomondan, ish o‘rinlari yetarli

bo‘lmagan taqdirda o‘quvchilar o‘zlariga topshirilgan ishlarni bajarish uchun joy axtaradi, bo‘sh qolgan ish

o‘rni, asbob-uskunalardan foydalanishga majbur bo‘ladi. Bu esa dastgohlarning, asbobuskunalarning ishdan

chiqishiga sabab bo‘ladi, o‘quvchilarning javobgarligini susaytiradi. Shuning uchun chilangarlik o‘quv

ustaxonasida yakka tartibda foydalaniladigan ish o‘rinlari yetarli bo‘lmagan taqdirda ayrim o‘quvchilarga

metall qirqish stanoklarida bajariladigan ishlarni topshirish mumkin. Ular boshqa ishlar uchun zarur bo‘ladigan

detallar tayyorlash bilan shug‘ullanadilar. Shu tariqa guruhdagi barcha o‘quvchilarni mashg‘ulot davomida ish

bilan ta’minlashga erishish mumkin. O‘quv ustaxonalarida yakka tartibda foydalaniladigan ish o‘rinlaridan

tashqari umum foydalanadigan ish o‘rinlari, qo‘shimcha jihozlar ham bo‘ladi. 

---

Ustaxona binosining maydoniga qarab

ish o‘rinlarini boshqa ko‘rinishlarda ham 

joylashtirish mumkin. Masalan, 

dastgohlar bir o‘rinli bo‘lib, maxsus

o‘rindiqlik yoki o‘rindiq sifatida

kursilardan foydalaniladigan bo‘lsa, 

ularni bir necha qator joylashtirilib, 

dastgohlar orasidan yo‘laklar qoldiriladi. 

Yo‘laklarning kengligi kamida 60 sm

bo‘lib, qatorlar orasi 90—100 sm bo‘ladi

(4-rasm, a). Bu hol ish vaqtida

o‘quvchilarning bir-birlariga halal 

bermasliklariga, xavfsizlikning to‘la

ta’minlanishiga, o‘qituvchi yoki ustaning

dastgohlarni oralab yurib, ishlarni erkin

kuzatishlariga imkon beradi.Ustaxona

maydoni torroq bo‘lganda dastgohlar

yonma-yon, bir-biriga jipslab o‘rnatilib, 

ular orasida yo‘lak qoldirilmaydi

Ustaxona maydoni tor bo’lganda guruhni to‘la

ish o‘rinlari bilan ta’minlash maqsadida

dastgohlar bir-biriga teskari qilib, orqama-orqa

o‘rnatiladi (4-rasm, v). Ish o‘rinlarini

joylashtirishning yuqorida bayon etilgan

barcha hollarida ish vaqtida xavfsizlikni to‘la

ta’minlash maqsadida dastgohlarga ihota to‘ri

o‘rnatilishi shart. Ularni dastgohlarga sharnirli

yoki suqma qilib o‘rnatish tavsiya etiladi. 

SHunday qilinganda tushuntirish, yozish, chizish

ishlarini olib borishda ihota to‘rining tushirish

yoki yelib qo‘yish mumkin bo‘ladi. Ihota to‘riga

texnik hujjatlarni osib qo‘yshi uchun ramkalar, 

yoritish lampalari o‘rnatiladi. Dastgohlarni bino

devoriga qadab, yonma-yon qilib jips

o‘rnatilsa ( 5-rasm), ularga ihota to‘ri

o‘rnatishga hojat qolmayda. Bunday hollarda

ramka va yoritgichlar devorga o‘rnatilib, xona

o‘rtasiga yozuv stollari joylashtirilishi mumkin.

---

2. O‘quv ustaxona binosining yetarli darajada yoritilishi. Ustaxona binosi uning joylanishiga

qarab tabiiy yoki sun’iy yo‘l bilan yetarli darajada yoritilishi kerak. Yoritilish tabiiy bo‘lgan

holda yorug‘likning binoga sharq, janub, g‘arb sharqi-janubiy yoki janubi-g‘arbiy

tomonlardan tushgani yaxshi. Ustaxona binosining tabiiy yorug‘lik bilan yoritilishini ta’minlash

maqsadida deraza romlarining katta va yetarli bo‘lishi talab etiladi. Deraza romlarining

umumiy yuzasi pol yuzasining 1 : 4 qismigatyong bo‘lishi yetarli hisoblanadi, bundan kam

bo‘lgan hollarda qo‘shimcha sun’iy yorug‘lik bilan ta’minlanadi. Xonalarni sun’iy yo‘l bilan

yoritishda har bir ish o‘rniga tushadigan yorug‘likning 200—150 lyuks bo‘lishi kifoya qiladi. Ish

o‘rinlari tabiiy yoki sun’iy yo‘l bilan yoritilishidan qat’i nazar, ish o‘rinlarini joylashtirishda

yorug‘likning old yoki o‘ng tomonidan yoki tik tushadigan bo‘lishiga e’tibor beriladi. Bu 

maqsadda chilangarlik ish o‘rinlarini sun’iy yorug‘lik bilan yoritishda ularning joylanishiga

qarab yoritgichlarni shipga, devorlarga yoki har bir ish joyiga maxsus tutqichga o‘rnatiladi. 

Bunda kunduzgi yorug‘lik beradigan yoki armaturali lampalardan foydalanish o‘rinlidir

---

3.O‘quv ustaxona binosining isitilishi. O‘quv ustaxonasida olib boriladigan amaliy

mashg‘ulotlarda maxsus kiyim kiyib ish qilishni hisobga olib, yil faslining turli davrlarida xona

haroratining 16—20° o‘rtasida bo‘lishi ta’minlanishi zarur (yoz faslida deraza romlarini ochish, 

shamollatish yo‘li bilan, qish faslida turli xil, yong‘inga nisbatan xavfsiz isitgichlar yordamida

isitish. yo‘li bilan). Haroratning bundan ortib yoki pasayib ketishi salomatlikka zarar yetkazadi. 

Ustaxona binosi taxta polli, quruq, zax bo‘lmasligi talab etiladi. Zax bino salomatlikka zarar

yetkazishi bilan bir qatorda yog‘och buyumlarning nam tortib cho‘kishiga, shakl va

o‘lchamlarining o‘zgarishiga, metall material va asboblarning, stanoklarning zanglab ishdan

chiqishiga sabab bo‘ladi. Binolarning taxta polli va quruq bo‘lishi elektrlashtirilgan qismlardagi

elektr ta’siridan saqlanishning ehtiyot choralaridan biridir. 

---

4. O‘quv ustaxona binosi shamollatiladigan bo‘lishi kerak. Chilangarlik ustaxonasida charxlash

ishlarini olib borganda, ish o‘rinlari va xonani yig‘ishtirishda ko‘p miqdorda chang ko‘tariladi. 

«Chang zararli, undan qoch» degan sanitariya-gigiyena talabiga amal qilib, ustaxonada

ko‘tariladigan changni yo‘qotish maqsadida bino maxsus shamollatgich — ventilyator yordamida

yoki deraza romlari, fortochkalarni ochish yo‘li bilan changdan tozalanadi, shamollatilib havosi

yangilanadi. Chang zararli. ekanligini hisobga olib, xonalarni tozalash ishlarini mashg‘ulotdan

so‘ng navbatchi o‘quvchilargina olib boradi. Chang ko‘tarilmasligining oldini olish maqsadida

polni nam latta bilan artish yoki yuvish tavsiya etiladi.. Ustaxona binosida qo‘l yuvgich, sovun, 

sochiq bo‘lishi. «Salomatlik —tuman boylik» deydi xalqimiz. Salomatlik garovlaridan biri ozodalikdir. 

Shuning uchun sanitariya-gigiyena talablariga ko‘ra mashg‘ulotdan so‘ng yuz-qo‘lni yuvish zarur. 

Buning uchun ustaxonada ixtiyoriy bir turdagi qo‘l yuvgich, sovun va sochiq bo‘lishi kerak

---

5.Ustaxona binosining elektr energiyasi bilan

ta’minlanishi. Binoni yoritish, stanoklarni

elektr energiyasi bilan ta’minlash

maqsadida binoga uch fazali elektr

tarmog‘i kiritiladi. Xavfsizlik texnikasi

qoidalariga to‘la amal qilgan holda elektr

tarmog‘i umumiy taqsimlagich shitga

ulanib, undan xonalardagi yoritish tarmog‘i

va stanoklarga taqsimlanadi. Xavfsizlikni

ta’minlash maqsadida har bir xonaga

yoritish tarmog‘i uchun alohida, stanoklar

uchun alohida umumiy saqlagichli rubilnik

o‘rnatish, shuningdek, har bir stanokka

alohida-alohida saqlagichli rubilniklar

o‘rnatish maqsadga muvofiqdir. Bu hol bir

stanokni ishga sozlash yoki remont qilish

vaqtida boshqalarining to‘xtab yoki yoritish

tarmog‘ining uzilib qolmasligini ta’minlaydi, 

ayrim ko‘ngilsiz hollarning oldini olishga

yordam beradi.

6. Ustaxona binosida aptechka qutisining

bo‘lishi. O‘quv ustaxonasida amaliy

mashg‘ulot vaqtida o‘quvchilar

jarohatlanishi, tobi qochishi mumkin. Bunday

hollarda birinchi yordam tariqasida turli xil

dorilar ichkiziladi, jarohatlangan yer, dorilanib

bog‘lanadi. Buning uchun ustaxona binosida

har xil dori-darmonlar, bint, paxta solib

qo‘yilgan aptechka qutisi o‘rnatiladi. Undagi

dorilarning yetarliligini ta’minlash, ularni

yangilash va to‘ldirib turish ishlari ustaxona

mudirining (maktab meditsina

hamshirasining) vazifasidir.

---

O‘quv ustaxonalarini jihozlash mehnat ta’limi o‘qituvchisining zimmasiga tushadi. Shuning

uchun pedagogika institutlarining ustaxonalarida olib boriladigan amaliy mashg‘ulotlar

davomida, mehnat ta’limi darslarini o‘qitish metodikasi bo‘yicha o‘tkaziladigan laboratoriya-

amaliy mashg‘ulotlarda talabalarga o‘quv ustaxonalarini jihozlash xususida keng tushunchalar

berilib, ayrim tayanch maktablarning o‘quv ustaxonalari bilan tanishtiriladi. Chilangarlik Mehnat

muhofazasi—ishchining hayoti va salomatligi uchun xavfsiz mehnat sharoitlarini ta’minlashga

qaratilgan texnikaviy, sanitariya-gigiena va huquqiy tadbirlar majmuidir. Ishlab chiqarishda

xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratishda texnikaviy me’yorlarga, ishlab chiqarish sanitariyasi va

gigienasiga rioya kilish muhim hisoblanadi. Texnikaviy me’yorlar ishlovchilarni mehnat

predmetlari va vositalarining ta’siridan himoya qilish bo‘yicha amaliy choralarni belgilaydi. 

---

Mehnatni muhofaza qilish - mehnat jarayonida

insonning xavfsizligini, hayoti va sog’lig’i, ish qobiliyati

saqlanishini ta’minlashga doir huquqiy, ijtimoiy-

iqtisodiy, tashkiliy, Texnikaviy, sanitariya-gigiyena, 

davolash-profilaktika, reabilitatsiya tadbirlari hamda

vositalari tizimi. Mehnat qiluvchi shaxs xavfsizligi, 

salomatligi, mehnat qilish qobiliyatini himoyalash, 

sog’lom mehnat sharoitlari yaratish, kasb kasalliklari

yuz Berishi xavfini oldini olish, ishlab chiqarishda

jarohatlanishlarga yo’l qo’ymaslik kabilar Mehnat

muhofazasi oldidagi vazifalar hisoblanadi. 

Mehnat sharoitlari – mehnatni amalga

oshirish chog’idagi ijtimoiy va ishlab

chiqarish omillari yig’indisi.

Mehnatda mayib bo’lish – ishlab

chiqarishdagi baxtsiz hodisa oqibatida

ishchining kasbga oid mehnat

qobiliyatini vaqtincha yoki turg’un

yo’qotishi.

---

Maktab o’quv ustaxonalari sanitariya-giGena, mehnat xavfsizligi, 

o’quv jarayonini tashkil qilishning qator zamonaviy talablariga javob

berishi zarur.

Maktablar har xil loyihada qurilgan bo’lganligi sababli, maktablarning o’quv ustaxonalari

ba’zi xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi. Masalan, ustaxona Bevosita maktab binosi

ichida yoki maktab binosi yoniga qurilgan bo’lishi mumkin. Ustaxonaning ikkala turi xam

kombinasiyalashgan yoki ixtisoslashtirilgan bo’ladi. Alohida binoda joylashgan ustaxona

ayrim afzalliklarga ega bo’ladi: bu yerda odatda, materiallar va tayyor mahsulotlarni

saqlashga yetarli joy ajratiladi, hamda har bir yo’nalishi yoki bo’lim uchun xonalarga

jamlanadi. O‘quv ustaxonasining maydoni guruhdagi o‘quvchilarning soniga qarab

yetarli darajada ish o‘rinlarini joylashtirish imkonini beradigai bo‘lishi kerak. Umumiy o’rta

ta’lim muassasalarining yangi majmualarini, o’quv ustaxonalarini qurishda ta’lim

muassasalarini loyihalashtiruvchi tashkilotlarning loyihalariga amal qilish lozim. O’quv

ustaxonalarini birinchi qavatga joylashtirib, kelgusida uni kengaytirish mumkinligini nazarda

tutgan holda rejalashtiriladi. Ustaxonalarda bajariladigan ishlar natijasida shovqin

chiqishini hisobga olib, ularni imkon boricha binoning alohida qavatiga yoki nazariy

mashg’ulotlar o’tkaziladigan binolardan uzoqroqda joylashtirish Kerak.

---

O’quv ustaxonalarida

ishlashga qulay sharoit yaratish

uchun quyidagilar bo’lishi

zarur: - havoning harorati qish

paytida 15-16 ºS dan past 

bo’lmasligi, yozda esa 20 ºS 

dan oshmasligi Kerak. Ustaxona

binosida havo almashinishi

tabiiy yoki sun’iy ravishda

amalga oshiriladi. Ustaxona

poli iliq, yuzasi tozalash uchun

qulay, sirpanmaydigan bo’lishi

talab etiladi. Devorlar ochiq

rangga, ship esa binoni

yaxshiroq yoritilishi uchun oq

rangga bo’yaladi.

Guruhdagi o‘quvchilar soni 25 dan kam

bo‘lmasligini e’tiborga olib, individual 

(yakka) ish o‘rinlari o‘quvchilar sonidan kam

bo‘lmasligiga erishmoq zarur. Ish o‘rinlari

yetishmasa, ba’zi o‘quvchilar ishsiz qoladilar, 

buning oqibatida ular yetarli darajada

mehnat malakalari hosil qila olmaydilar, 

kasblarni puxta o‘rgana olmaydilar. Ikkinchi

tomondan, ish o‘rinlari yetarli bo‘lmagan

hollarda o‘quvchilar o‘zlariga topshirilgan

ishni bajarish uchun joy axtarishadi, bo‘sh

qolgan ish o‘rnidan, asbob-uskunalardan

foydalanishga majbur bo‘ladi. Bu esa

dastgohlarning, asbobuskunalarning ishdan

chiqishiga olib keladi, o‘quvchilarning

mas’uliyatini susaytiradi.

---

Oldindan ma'lumki tartib intizom va ishni to'g'ri tashkil qilishga ko'p narsa bog'liqdir. Tartib intizom

ishning yarimidir deb bekorga aytilmagan. Bu fikr maktab ychun ikki barobar to'g'ridir. 

Jihozlarning joylashishidagi tartib, ish joylarini tashkil qilish, xavfsiz ish sharoitini yaratish

o'quvchilarni mehnat va texnologk fanlar bo'yicha tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Tartib, 

maqsadli tashkilot bo'lib, mehnatni ilmiy jihatdan tashkil qilishning bir qismi hisoblanadi. Agarda

bunga yaxshi o'ylangan uslubiy dars va o'quv ob'ektining yaxshi sistemasi biriktirilsa, o'quv-

tarbiyaviy ishlar yuqori darajada ta'minlangan bo'ladi. Ish o‘rinlarining yetarli bo‘lishini ta’minlash

bilan bir qatorda ularning balandligini o‘quvchilarning bo‘yiga moslash ham alohida

ahamiyatga ega. Bu maqsadda balandligi o‘zgaradigan yoki har xil balandlikdagi dastgohlar

o‘rnatilib, o‘quvchilar bo‘ylariga qarab tegishli joylarga taqsimlanadi. Agar o‘quv ustaxonasida

bir xil o‘lchamdagi dastgohlar mavjud bo‘lsa, ish o‘rinlarining balandligini o‘quvchilarning

bo‘yiga moslash uchun ularning oyoqlari ostiga har xil balandlikdagi taglik taxtalar qo‘yib

beriladi. Xavfsizlikni ta’minlash maqsadida taglik taxtalarning uzunligi dastgoh uzunligiga teng

bo‘lib, eni 60 sm dan kam bo‘lmasligi kerak.

---

Ish o‘rinlarining balandligi o‘quvchilarning bo‘ylariga mos bo‘lmasa, ular tez charchaydilar, ish

sifati, gigiyena qoidalari buziladi. Ayniqsa egovlash ishlarini bajarishda o‘quvchining bo‘yi ish

o‘rniga mos kelmasa, egovlanayotgan sirtlar tekis va to‘g‘ri burchakli bo‘lib chiqmaydi. 

Chilangarlik dastgohlari har xil konstruksiyada bo‘lib, yog‘ochdan yoki metalldan tayyorlanadi. 

Ular doim tortma yashikli qilib tayyorlanadi. Ularga asbob-uskuna va materiallar joylashtiriladi. 

Ustaxona binosi maydonining keng-torligiga qarab dastgohlar turli variantlarda joylashtirilishi

mumkin. Agar dastgohlar xona o‘rtasiga ketma-ket yoki qarama-qarshi qilib ikki yoqlama

joylashtirilsa, ularga albatta ihota to‘ri o‘rnatilishi shart. Ihota to‘ri ish vaqtida metall

parchasining uchib ketib, qarshisidagi o‘quvchilarni jarohatlanishdan saqlaydi. Bunday hollar

zubila yordamida qirqish, parchinlash, bolg‘alash ishlarini bajarish vaqtida ro‘y beradi, boshqa

turdagi ishlarda sodir bo‘lmaydi. Shuning uchun bunda ihota to‘ri o‘rnatilmasa ham bo‘ladi. 

---

Ihota to‘ri o‘qituvchining o‘z ish o‘rnida turib tushuntirish ishlarini olib borishida, 

doskadagi yozuvlarni, chizmalarni o‘quvchilarning ko‘rishiga, shuningdek, 

o‘qituvchining o‘quvchilar ishini nazorat qilishiga xalal beradi. Shuning uchun ihota

to‘rlarini keraksiz hollarda olib qo‘yish, kerak bo‘lganda qayta o‘rnatish imkonini

beradigan qilib moslash kerak. O‘quvchilar ustaxonada hamma vaqt amaliy

mashg‘ulotlarni bajarish bilan shug‘ullanmasdan darsning tashkiliy qismida, nazariy

materiallarni o‘rganishda, ish yuzasidan instrukt o‘tkazayotganda, yozish, chizish ishlarini

qiladi. Shuning uchun har bir ish o‘rniga bittadan kursi yoki dastgohning o‘ziga

moslashtirilgan aylanuvchi o‘rindiq o‘rnatiladi Yozish, chizish dastgohning ish taxtasi

ustida olib borilsa, o‘quv qurollari, kiyim-boshlar (maxsus kiyim kiyilishidan qat’i nazar) 

ifloslanadi. Shuni ye’tiborga olib, ustaxona maydoni keng bo‘lgan hollarda, yozuv stoli

yoki parta qo‘yilsa, juda yaxshi bo‘ladi, buning imkoni bo‘lmagan taqdirda

dastgohning tortma yashigiga o‘rnatiladigan maxsus sharnirli yozuv taxtasidan

foydalanish mumkin. 

---

O‘qituvchining ish o‘rni o‘quv ustaxonalarini jihozlashning yeng muhim yelementlaridan

biri hisoblanadi. Shuning uchun, ustaxona maydoni yetarli bo‘lgan hollarda, 

o‘qituvchining ish o‘rnini to‘g‘ri tashkil etishga va barcha kerak-yaroqlar bilan to‘liq

jihozlanishiga alohida ye’tibor berish kerak, chunki o‘qituvchi o‘z ish o‘rnida doskadan, 

texnika vositalardan foydalanib, har xil o‘quvko‘rgazma qurollarini namoyish qiladi, 

tushuntirish ishlarini olib boradi, dastgoh va asbobuskunalardan foydalanish usullarini

ko‘rsatadi. O‘qituvchining ish o‘rni poldan 20—30 sm balandroq, bo‘lgan maxsus

maydonchaga joylashtiriladi. Bu narsa o‘qituvchi tomonidan ko‘rsatilayotgan ish

usullarini o‘quvchilarning bemalol ko‘rishiga, tushuntirishlarini yaxshi eshitishiga, 

shuningdek, o‘quvchilarning bajarayotgan ishlarini o‘qituvchining kuzatib borishiga

imkon beradi. O‘quv xonalarida uskunalarni joylashtirishda yong‘in xavfsizligi, mehnatni

muxofaza qilish va sanoat sanitariyasining quyidagi talablariga rioya qilish lozim bo‘ladi. 

Xonalar inventar va uskunalar bilan ortiqcha to‘ldirilib tashlanmasligi kerak. Dastgohlar, 

stanoklar, mashinalar hamda dastgoh qatorlari o‘rtasidagi o‘tish joylari belgilangan

norma doirasida bo‘lishi lozim. Dastgohlar, stanoklar, mashinalar chekka qatori bilan

ustaxona devorining o‘rtasi 0,5 metrdan kam bo‘lmasligi kerak. Stanoklar oldida

himoya ekrani va elektr blokirovka bilan taominlangan bo‘lishi zarur. Xona (kabinet)da 

qo‘l yuvish, ustki kiyim va korjomalarni saqlash uchun ham sharoit yaratilishi kerak. 

---

O‘quvchilarning individual ish o‘rnini tashkil qilish. 

O‘quvchining individual ish o‘rni o‘quv ustaxonasida

ma’lum satx-maydonni eagallaydi, hamda yetarli

asbob-uskuna, moslamalar bilan jixozlangan bo‘lishi

shart. O‘quvchilar bu yerda metallga ishlov berish, 

yig‘ish va boshqa ishlarni o‘rganadilar va bajaradilar. 

Buning uchun har bir ish turiga mos vositalar, asbob-

uskunalar kerak bo‘ladi. O‘quvchilarning ish o‘rinlarini

ratsional jixozlash, o‘quv mashg‘ulotlarini zamonaviy

pedagogik texnologiyalarga mos ravishda

o‘tkazishga, mehnat samaradorligini va ish sifatini

oshirishga, o‘quvchilarning charchab qolishini

kamaytirishga yordam beradi.

Me’yor bo‘yicha bir ish o‘rniga 3,5 yoki 4m 2 

maydon ajratiladi. Bu maydon chilangarlik

dastgohini o‘rnatishga va o‘quvchilarning xavfsiz

ishlashi, harakatlanishini ta’minlaydi. Chilangarlik

dastgoxlari o‘quvchi bo‘yiga mos ravishda

bo‘lishi kerak. Chizma, sxema, texnologik karta va

boshqa texnologik xujjatlarni joylashtirish uchun

dastgohda maxsus taglik o‘rnatiladi. Chizma

ishlarini bajarish uchun maxsus yig‘ma stolcha va

balandligi sozlanadigan stul bo‘lishi shart. 

O‘quvchilarning ish o‘rnini jixozlashda tanlab

olinayotgan jixoz va asbob-uskunalarning

tavsifnomasini tahlil qilish, xususan, 

konstruksiyasining ratsionalligi, estetik bajarilish, 

o‘quv jarayonida ishlatilishi qulayligi va

imkoniyatiga e’tibor berish kerak. Tanlab olingan

jixoz dastgox har bir o‘quvchining mehnat ta’limi

bo‘yicha DTS da rejalangan mehnat usullari, 

jarayonlari, mashqlari va harakatlarning

bajarilishini ta’minlanishi kerak va barcha o‘quv

ishlab chiqarish ishlarini bajara olish imkonini

berishi kerak.

---

O‘quv ustaxonasining yetarli darajada yoritilishi. Ustaxona binosi joylashishiga qarab tabiiy

yoki sun’iy yo‘l bilan yoritiladi. Ustaxona tabiiy yo‘l bilan yoritilganda yorug‘likning binoga

sharq, janub, g‘arb yoki sharqi-janubiy, janubi-g‘arbiy tomonlardan tushgani ma’qul. 

Shuningdek, ustaxonaning tabiiy yorug‘lik bilan yoritilishini ta’minlash maqsadida deraza

romlarining katta va yetarli bo‘lishi talab etiladi. Deraza romlarining umumiy yuzasi pol 

yuzasining 1:4 qismini tashkil etsa, yetarli hisoblanadi, bundan kam bo‘lgan hollarda bino

qo‘shimcha ravishda sun’iy yorug‘lik bilan yoritiladi. Xonalarni sun’iy yo‘l bilan yoritishda har

bir ish o‘rniga tushadigan yorug‘likning 100—150 luks bo‘lishi kifoya qiladi. Ish o‘rinlarining

tabiiy yoki sun’iy yo‘l bilan yoritilishidan qat’i nazar, ish o‘rinlarini joylashtirishda yorug‘likning

old yoki chap tomondan, yo tik tushadigan bo‘lishiga e’tibor beriladi. 

---

Umumiy o‘rta ta’lim muassasalari o‘quv xonalarini rejalashtirishda quyidagi umumiy talablarga

amal qilinadi: 

1. O‘quv ustaxonalari mashg‘ulotlarni amaliy ta’lim dasturiga muvofiq o‘tkazishga

moslashtirilgan bo‘lishi kerak. 2. Har bir bo‘lim maydoni va asbob-uskunalari miqdoriga ko‘ra

hamda egallanadigan kasb, ixtisoslikka muvofiq 25-30 yoki 12-15 nafar talabalar guruhini bir

vaqtning o‘zida o‘qitishga mo‘ljallanadi. 3. Guruhlarni frontal (yalpi) o‘qitishga mo‘ljallangan

bo‘lishi kerak. 4. Tayyorlanadigan har bir kasb va ixtisoslikning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga

olgan holda, alohida bo‘limlar, shuningdek, asboblar va materiallar saqlanadigan

omborxona, mexanika bo‘limi va hokazolar tashkil etiladi. 5. Texnologik jarayon jihatidan

bog‘liq bo‘lgan bo‘limlarni bir-biriga yaqinroq joylashtirish zarur. 6. Silliqlaydigan, jilvirlaydigan

va charxlaydigan dastgohlar, odatda, alohida binoga o‘rnatiladi. Agar buning iloji bo‘lmasa, 

bunday dastgohlar ustiga havoni so‘rib oluvchi ventilyatsiya o‘rnatiladi.

---

7. Ish jarayonida ko‘p miqdorda gaz, chang yoki kuchli shovqin chiqaradigan bo‘limlar

to‘liq izolyatsiya qilinadi. 8. Ustaxonalar dasturning mazkur mavzusi o‘rganilayotganda osib

yoki o‘rnatilib qo‘yiladigan kerakli ko‘rsatmali qurollar, jadvallar, o‘quv ishlab chiqarish

ishlarining ro‘yhati bilan ta’minlanadi. 9. Ustaxona devorining bir tomoniga o‘quvchilarga

tegishli ko‘rsatgichlar o‘rnatiladi. 10. Ustaxonaning barchaga yaxshi ko‘rinadigan joyiga

birinchi yordam ko‘rsatish uchun mo‘ljallangan dori – darmon solingan aptechka va

qaynatilib sovutilgan suvli bak qo‘yiladi. 11. Tahsil oluvchilarning ish o‘rnidagi individual

asbob-uskunalari komplekti va zarur jihozlar uchun maxsus moslamalar bo‘lishi kerak. 12.

Ustaxonada

tozalash

uchun ishlatiladigan materiallar, qirindi, qipiqni

yig‘ishga

mo‘ljallangan qopqoqli yashik; ularni yig‘ishtirib olish uchun hokandoz, belkurak,

ustaxonani tartibga keltirish uchun supurgilar bo‘lishi kerak. 13. Ustaxonada yong‘inga

qarshi zaruriy inventarlar bo‘lishi shart.

---

Ustaxonaning isitilishi. O‘quv

ustaxonasida olib

boriladigan amaliy

mashg‘ulotlarda

o‘quvchilarnnng maxsus

kiyimda ishlashlarini hisobga

olib, yil faslining turli

davrlarida xona

temperaturasining 16—20° S 

atrofida bo‘lishi

ta’minlanadi. Bu 

temperatura o‘quvchilar

organizmi uchun eng

maqbul temperatura

hisoblanadi,

Ustaxona polining taxta va

havosi namligining normal 

bo‘lishi. Ustaxona zax

bo‘lmasligi kerak. Zax bino

o‘quvchilarning salomatligiga

zarar yetkazish bilan bir

qatorda dastgohlarning, 

yog‘och asbob-uskunalarning, 

shkaflarning nam tortib

bo‘kishiga, shakl va

o‘lchamlarining o‘zgarishiga, 

asboblar metall qismlarining, 

stanoklarning zanglab ishdan

chiqishiga sabab bo‘ladi. 

Shuning uchun o‘quv

ustaxonalari polining taxta va

havosi namligining normal 

bo‘lishi talab etiladi. 

Ustaxonaning shamollatiladigan

bo‘lishi. O‘quv ustaxonasida

yog‘och ishlanadigan tokarlik

stanogi, arralash va randalash

stanoklari bilan ishlaganda, 

mashg‘ulotdan so‘ng ish o‘rinlari

va ustaxonani yig‘ishtirishda chang

ko‘tariladi «Chang zararli, undan

qoch» degan gigiena talabiga

amal qilib, ustaxonada

ko‘tarnladigan changni yo‘qotish

maqsadida bino maxsus

shamollatgich yordamida yoki-

deraza romlarini ochish yo‘li bilan

changdan tozalanadi —

shamollatiladi. Bu ishni

mashg‘ulotdan so‘ng navbatchi

o‘quvchilar bajaradi. Chang 

ko‘tarilmasligi uchun polga suv

sepish tavsiya etiladi. Ustaxonada

qo‘l yuvish uchun suv, sovun, 

sochiq bo‘lishi va hammasi joy-

joyida turishi talab etiladi.

---

Ustaxonaning elektr energiyasi bilan ta’minlanishi. Ustaxonani yoritish, stanoklarni elektr

energiyasi bilan ta’minlash maqsadida binoga uch fazali elektr liniyasi o‘tkaziladi. 

Xavfsizlik texnikasi qoidalariga to‘la amal qilgan holda elektr liniyasi umumiy taqsimlagich

shchitga tortilib, undan xonalarga, yoritish tarmog‘i va stanoklarga taqsimlanadi. 

Xavfsizlikni ta’minlash maqsadida har bir xonaga yoritish tarmog‘i uchun alohida, 

stanoklar uchun alohida umumiy duradgorlik o‘quv ustaxonalarida o‘quvchilar mehnatini

ilmiy tashkil etish, isrofgarchilikka qarshi kurashib, uning oldini olish, xalq xo‘jalngining

barcha tarmoqlarida, ayiiqsa xom ashyodan tayyor mahsulot ishlab chiqarishda

tejamkorlikka qat’iy rioya qilishga, uning tejamkor bo‘lishiga alohida e’tibor beriladi. 

---

O‘quv ustaxonalarini estetik jihatdan jihozlash o‘quvchilarning fikrini jalb etish, kasbga xavas

uyg‘otish, xavfsizlik texnikasi talablariga rioya qilishda muhim ahamiyatga egadir. Shuning

uchun barcha turdagi ish o‘rinlarni tashkil qilishga, ko‘shimcha jixozlarni, ko‘rgazmali o‘quv

qo‘llanmalarini joylashtirishda alohida e’tibor berish zarur. O‘quv ustaxonalarini jixozlashda

yuqori sinf o‘quvchilari tayyorlagan ish namunalarini namoyish qilish yosh hunarmandlarning

o‘rganayotgan kasbiga qiziqishini ortib borishda alohida ahamiyat kasb etadi. Ustaxonalar

bevosita maktab binosi ichida yoki maktab yoniga kurilgan aloxida binoda bo‘lishi lozim.

Ustaxonalar ikkita ixtisoslashtirilgan xona duradgorlik va chilangarlik o‘quv ustaxonalari

orasiga yoki ulardan bir xil masofadagi uzoklikda joylashtiriladi. Asbobxonada kerakli asbob-

uskunalar, xom-ushyo materiallari, yarim tayyor va tayyor mahsulotlar saqlanadi. Me’yor

bo‘yicha o‘quv ustaxonalar maydoni - 70m 2 gacha, asbobxona maydoni - 20m 2 gacha

bo‘ladi. Biriktirilgan (kombinirovanniy) o‘quv ustaxonasi maydoni - 90m 2 gacha bo‘ladi.