Tabiiy geografik jarayonlar haqida tushuncha

TABIIY GEOGRAFIK JARAYONLAR HAQIDA TUSHUNCHA.

Tabiiy geodrafik jarayonlar- deb tabiiy va suniy omillar tasiri- da sodir bo’ladigan jarayonlarga aytiladi. Tabiiy geografik jarayonlar tog’ jinslarining yemirilishi , tog’ jinslari fizik hola-tining o’zgarishida yer yuzasi relyefining shakllanishi va o’zga-rishida vulkan va zilzilalar sifatida atmosfera hodisalari rivojlanishida namoyon bo’ladi . Tabiiy geografik jarayonlar rivojlangan davlatlarda turli-xil inshootlarni joylashtirish, qu- rish va ishlatishda malum bir iyinchiliklar tug’diradi. Shuning uchun tabiiy geografik jarayonlar rivojlangan va tarqalgan joy-larda turli xil inshootlarning qurilishning ilmiy asoslari ishlab chiqarish muammosi yuzaga kelmoqda. Zilzila, vulkan, sel, suril ma ko’chki ko’p yillik muzloq va o’pirmalar tarqalgan joylarda qurilish ishlari olib boorish uchun hozirgi paytda maxsus qoida-lar, yo’riqnomalar ishlab chiqilgan. Tabiiy geografik jarayonlar tabiiy va suniy omillar ta’sirida vujudga keladi va rivojlanadi.

Tabiiy omillar o’z navbatida ikki katta guruhga bo’linadi : yerning ichki kuchlari bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar va tashqi kuchlar yoki tashqi omillar bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar.

Yerning ichki kuchlari endogen kuchlar deb ataladi. Ular ta’siri-da vulkanlar otiladi, zilzilalar sodir bo’ladi,. Bunday jarayonlar endogen jarayonlar deb ataladi.

Tashqi omillar egzogen tashqi kuchlar yoki omillar deyiladi . Tashqi kuchlar natijasida vujudga keladigan jaarayonlar egzogen jarayonlar deyiladi . Bunday jarayonlar quyosh issiqligi, og’irlik kuchi, yer osti va usti suvlari, hamda organizmlar faoliyati naatijasida vujudga keladi.

Ekzogen jarayonlarga nurash muz va shamolning ishi kabi ja-

Rayonlar ham kiradi.

Suniy omillar antrapagen yoki texnogen omillar ham deb atala-

di. Ularga insonning turli xil kundalik faoliyati natijasida kelib

chiqqan jarayonlar kiradi yani: yer yuzasining cho’kishi, o’pi-

relish yer oski suvlarining sathi ortishi yoki pasayishi kabilar

kiradi.

Tabiiy omillar ta’sirida sodir bo’ladi-

gan jarayonlar










Zilzila

12 balli seysmik shkalaning qisqacha tavsifi

Ballar	Zilzila kuchi	Qisqacha ta’rifi.
1	Sezilmaydi	Faqat seysmik asboblar bilan aniqlanadi
2	Juda kuchsiz	Ko’pchilik sezmaydi. Sokin vaziyatdagina odamlarga seziladi.
3	Kuchsiz	Bino ichidagi ayrim odamlargina sezadi.
4	Sezilarli	Bino ichidagi ko’pchilik odamlar sezadi. Uydagi jihozlar harakatga keladi.
5	Kuchsizroq	Bino va mebellar tebranib ketadi. Uyqudagilar uyg’onib ketadilar.
6	Kuchli	Hamma sezadi, ko’pchilik tashqariga chiqishga oshiqadi, ba’zi buyumlar turgan yeridan tushub ketadi, ba’zi uylarda suvoqlar ko’chib tushadi.
7	Juda kuchli	Imoratlar shikastlanadi. G’ishtli devorlar yoriladi Xom g’isht va paxsadan qilingan uylar buziladi. Tog’larda ba’zan qoyalar ko’chadi.
8	Vayron qiluvchi	Imoratlar kuchli shikastlanadi, tog’larda suzilma-lar yuz beradi.
9	O’ta vayron qiluvchi	G’isht betondan qilingan binolar butunlay yoki qisman buziladi, yer osti quvirlari uziladi. Qoya-lar qulab, tepeliklar qulaydi.
10	Yakson etuvchi	Yer yuzida katta ( eni 1 m) ga yetuvchi yoriqlar paydo bo’ladi, to’g’on va dambalar vayron bo’la-di. Yangi ko’llar paydo bo’ladi. Temir yo’llar bukiladi.
11	Halokatli	Yer yuzida keng va va chuqur jarliklar hosil bo’- ladi. Yer vertical va gorizantal yo’nalishda silkinadi.
12	O’ta Halokatli	Yer qiyofasi, relyefi o’zgaradi. Yer yuzi burmala-nadi. Baland qoyalar ag’dariladi, daryolar o’za-nini o’zgartiradi.

un’iy omillar ilgari aytganimizdek qishloq-va suv xo’jaligi sanoat va transport vositalari ta’sirida sodir bo’ladigan jarayonlar kiradi.

Qishloq xo’jaligining rivojlanishi natijasida sho’rlanish, shamol va suv erozi-
yasi ham rivojlanadi. Yer ostki suvlari yer ustki qismiga yaqin joylashgan bo’lsa, suvlarning bug’lanishi oqibatida tuproqlar sho’rlana boshlaydi. Chunki suv bug’-langanda uning tarkibidagi tuzlar tuproq tarkibida qoladi va tuproq tarkibidagi tuz-ning tarkibini ortib ketishiga olib keladi. Bunday holat Xorazm hamda Mirzacho’l vohasida ko’p uchraydi.

SHamol erroziyasi doimiy shamollar esadigan joylarda ko’proq uchraydi. Bunda tuproqning yuqori unmdor qismi uchirib olib ketiladi.

Suv erroziyasi qiya joylarni sug’orish jarayonida ro’y beradi va turli kattalikdagi jarlarning vujudga kelishiga va hosildor yerlarning ishdan chiqishiga olib keladi.

Suv inshootlarining qurilishi ham turli xil noxush holatlarni keltirib chiqaradi. Qo-raqum kanali qurilishi, Amudaryo va Sirdaryo suvlarining sug’orishga sarflanishi na-tijasi orol dengizlarning sathi 1960-yildan so’ng pasaya boshladi. Orol dengizi tu-bining ochilib qolgan qismidan tuzlarning shamollar ta’sirida uchirib boshqa joylar-ga asosan aholi yashaydigan manzilgohlarga keltirib tashlashi natijasida aholi orasi-da turli xildagi kassaliklarni keltirib chiqarmoda. Hozirgi kunda Orol dengizidan chiqayogan tuzlarning boshqa yerlarga tarqalishini oldini olish maqsadida sho’rga chidamli o’simlik navlari olib keltirilib ekilmoqda.

Sanoat tarmoqlarining rivojlanishi bilan turli noxush tabiiy geografik jarayonlar yuzaga kelmoqda. Masalan tog’-kon sanoatining rivojlanishi natijasida juda ulkan surilmalar , yer yuzining cho’kishi , o’pirilishlar, yer osti suvlarining pasayishi ga o’xshash turli hodisalar ro’y bermoqda.

Ohangaron vodiysida 20-25 yil mobaynida ko’mir gazga aylantirilishi natijasida yer osti 1 km.kv dan ortiqroq maydonga bo’shliq hosil bo’ldi. Natijada tog’ yonbag’-rining barqarorligi buzilib, hajmi 700-800 mln. Kub m ni tashkil qilgan sistema ho-sil qildi. Va hozirgi kunda qishloq xo’jaligiga katta zarar yetkazmoqda.

Foydali qazilmalarni qazib olish jarayonida suvlarning kondan tashqariga chiqa-rib yuborish oqibatida yer ostki suvlarining sathi keskin kamayib ketdi. Juda katta maydonlarda neft va gaz qazib olish esa yer yuzining cho’kishiga olib keladi. Masa-lan, neft va gaz qazib olish natijasida Rossiyaning G’arbiy Sibir pasttekisligi cho’kmoqda oqibatda bu tekislikda yer ostki suvlarining sathi ko’tarilib, botqoq lilar hamda ko’llarning maydoni kengayib bormoqda!


Mavzu :_____________________________

Bajardi :__________________

Tekshirdi :________________
Toshkent-2010