Statistik kuzatish uslubiyati

---

Statistik kuzatish uslubiyati 
 
 
 
 
Reja:
 
 
 
 
1. Hozirgi zamon O‘zbekiston Respublikasi davlat statistikasi va
xalqaro statistika 
2. Statistik kuzatish mohiyati va uning oldiga qo‘yiladigan talablar 
3. Statistik kuzatishni tayyorlash uslubiyati 
4. Statistik kuzatish turlari 
5. Hisobot, maxsus kuzatish, biznes tekshirishlar va ro‘yxatlar 
6. Statistik kuzatish xatolari va ularni aniqlash yo‘llari 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

Iqtisodiy voqealarni bilish jarayonida statistika muhim rol o‘ynaydi. Har qanday 
davrlarda bo‘lganidek, bozor iqtisodiyotida ham iqtisodiy hodisalarni o‘rganish ular 
ustida statistik kuzatishni yo‘lga qo‘yishdan boshlanadi, bu jarayonda hayotiy voqealar 
(faktlar) qayd qilinib, ular hisobga olinishi natijasida boshlang‘ich ma’lumotlar 
to‘planadi. So‘ngra ularni qayta ishlash yo‘li bilan umumlashgan statistik axborot va 
ko‘rsatkichlar yaratiladi. Ularni statistika uslubi yordamida tahlil qilib ommaviy 
jarayonlarning statistik qonuniyatlari aniqlanadi. Va nihoyat, bozor hodisalarini bilish 
jarayoni iqtisodiy qonuniyat va qonunlarni ta’riflash bilan yakunlanadi. 1- tarhida bu 
jarayon qanday o‘zaro bog‘langan bosqichlar ketma-ketligida kyechishi tasvirlangan. 
2.1-tarh. Iqtisodiy voqealarni bilish jarayonining bosqichlari. 
Demak, bilish faoliyati o‘zining so‘nggi bosqichida abstrakt fikrlashning eng 
yuqori darajasida amalga oshadi va u iqtisodiy nazariya, bozorshunoslik, boshqarish 
va boshqa maxsus fanlarning ilmiy qoida va tushunchalarini tatbiq etish bilan 
yakunlanadi. Bilish faoliyatining asosiy birinchi uchta bosqichi statistikaga 
aloqadordir. Shundan ham turmush voqealarini anglashda, ularni ilmiy tekshirishda 
statistika qanchalik ahamiyatga ega ekanligi haqida umumiy tasavvur hosil qilish 
mumkin. 
Ilmiy ma’lumotlarni iqtisodiyot va jamiyat taraqqiyoti bilan doimo 
uyg‘unlashtirib iqtisodiy bilimlarni takomillashtirish zaruriyati statistika oldiga 
iqtisodiy kategoriya va qonunlarni aniq joy va zamon sharoitida miqdoriy namoyon 
bo‘lishi ustidan muntazam ravishda kuzatish olib borishni dolzarb masala qilib qo‘ydi. 
Bu funksiyani amaliy tasviriy statistika amalga oshiradi. 
Markazlashgan rejali ho‘jalik va bozor 
iqtisodiyoti sharoitlarida statistika har xil respondentlar 
(ma’lumotlarni yetkazib beruvchilar) va axborot 
iste’molchilari guruhiga turlicha ta’sir etadi.
Rejali ho‘jalik sharoitida davlat rejasi ishlab
chiqarish regulyatori bo‘lib, xalq xo‘jaligining barcha 
ierarxik doiralarida iqtisodiyot ishtirokchilarining xatti-harakatlarini, xulq atvorlarini 
aniqlaydi. Shuning uchun iqtisodiy hodisalar, shu jumladan, yakka-yakka hodisalar 
nisbatan kamroq tasodifiy kuchlar ta’sirida bo‘lib, mikroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni ham 
birmuncha barqaror rivojlanishi va turg‘un bo‘lishini ta’minlaydi. 
Rejali boshqarish sharoitida statistikaning asosiy funksiyasi davlat rejalarini 
bajarish ustidan nazorat qilishdan iborat. shu maqsad jihatdan mikroiqtisodiy 
ko‘rsatkichlar eng muhim ahamiyatga ega, chunki iqtisodiyotning quyi darajalarida 
davlat rejasini bajarish yuqori darajalarda ham uning bajarilishini ta’minlovchi zamin 
hisoblanadi. Mikroma’lumotlar ochiq bo‘lib, statistika va boshqa maqsadlarda ham 
ulardan foydalanish mumkin. Hamma respondentlar korxona, tashkilotlar va 
Bozor iqtisodiyoti va 
rejali ho‘jalik statistikalari 
orasida juda katta farq 
mavjud. 
Ijtimoiy-iqtisodiy 
voqеalarni kuzatish 
Statistik 
qonuniyatlar 
Iqtisodiy qonun va 
qonuniyatlar 
Statistik 
ko’rsatkichlar 

---

muassasalar o‘z faoliyatilari haqidagi ma’ulumotlarni hisobot shaklida statistika 
tashkilotlariga taqdim etishga majburdir, chunki ular davlat va jamoa mulki 
shakllaridagi umumxalq mulki hisoblanadi. Barcha respondentlar uchun tegishli 
hisobot ma’lumotlarini taqdim etish va boshqa statistik tekshirishlarga mutaxassislari 
va moliyaviy resurslari bilan jalb qilinishlari haqidagi va davlat boshqaruv tashkilotlari 
tomonidan chiqarilgan qarorlar qonun kuchiga ega. Bu esa davlat statistika 
tashkilotlarini ularga nisbatan katta huquqlar bilan ta’minlaydi. Rejali boshqarish 
sharoitida ho‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyati ayrim tasodifiy kuchlar ta’siridan 
holi emas, bu davlat rejasini bajarish ko‘rsatkichlari subyektlar bo‘yicha tebranishida 
o‘z ifodasini topadi. Statistika asosiy sotsial va iqtisodiy rivojlanish tendensiyalari va 
qonuniyatlarini aniqlashi kerak. Buning uchun u mikroma’lumotlarni agregatlashtirish 
yo‘li bilan makroko‘rsatkichlar tuzib chiqadi, ularda tasodifiy kuchlar ta’siri bir-birini 
qirqib, umumiy barqarorlik, turg‘unlik qaror topadi. Bunday makroiqtisodiy 
axborotlardan oliy firqa va davlat tashkilotlari boshqaruv maqsadlarida ham, targ‘ibot 
va tashviqot uchun ham foydalaniladi. Ularning ko‘p qismi keng ommadan sir 
saqlanib, maxfiy tamg‘a bilan muxrlanib, “yopiq” materiallarni tashkil etadi. 
Makroiqtisodiy va ijtimoiy axborotlarni matbuotda e’lon qilish, ularni oshkorlikka 
maftun etish faqat oliy firqa tashkiloti ixtiyoridagi huquqiy masala hisoblanadi. Bozor 
iqtisodiyoti sharoiti uchun esa yuqorida zikr etilgan jihatlarning butun qarama-qarshi 
holati xarakterlidir. Mikroma’lumotlar “tijorat siri” bo‘lib, makroaxborotlar esa barcha 
foydalanuvchilar uchun ochiq oshkoralikka ega. Axborotlarni iste’mol qiluvchilar 
birgina hukmron firqa va davlat tashkilotlaridan iborat bo‘lmasdan, balki ular 
oppozittsion firqa va boshqa jamoa tashkilotlarini, bozor tuuilmalari – tijorat korxona 
va tashkilotlari, uyushmalar, ilmiy-tekshirish muassasalari va o‘quv yurtlari, ommaviy 
axborot vositalari, tadbirkorlar va boshqalarni, xalqaro va ajnabiy yuridik va jismoniy 
shaxslarni o‘z ichiga oladi. Rasmiy va norasmiy statistika o‘z vazifasini hamma uchun 
xizmatlar ko‘rsatishda, ijtimoiy axborot infratuuilmasi sifatida faoliyat qilishida, deb 
biladi. Boshqacha aytganda, u bozor iqtisodiyotining axborot infratuuilmasi 
hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida statistika roli funksiyalari va egallaydigan 
mavqeida rejali ho‘jalikka nisbatan yana boshqa farqlar ham mavjud.
 
Xo‘sh, statistik ma’lumotlarni qanday olish mumkin? 
Ularni avvalambor, turli bosma matbuot vositalaridan olish mumkin. 
O‘zbekistonda chiqadigan gazeta va jurnallarda ayrim korporatsiya va korxonalarning, 
tijorat banklarining moliyaviy hisoblari bosilib chiqadi. O‘zbekiston iqtisodiy va 
ijtimoiy hayotiga va ayrim sohalariga oid ko‘p statistik ma’lumotlar “Iqtisodiy 
axborotnoma”, “Ekonomicheskoe obozrenie” (iqtisodiy sharhlar), “Dengi i kredit” (pul 
va kredit), “O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi” jurnallarida va “O‘zbekiston iqtisodiy 
yo‘nalishlari” loyihasi nashrlarida bosilib chiqmoqda. 
Ammo statistik axborotlarning asosiy manbai bo‘lib, O‘zbekiston Davlat 
Statistika Qo‘mitasi va uning mahalliy tashkilotlari tomonidan bosib chiqariladigan 
“O‘zbekiston Respublikasining … yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosiy
ko‘rsatkichlari” va boshqa statistik to‘plamlar (“… yilda O‘zbekiston Respublikasi 
xalq xo‘jaligi” deb nomlangan) xizmat qiladi. 

---

Davlat statistika qo‘mitasi O‘zbekiston Respublikasi “Davlat statistikasi 
haqida” va Respublika Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Makroiqtisodiyot va 
statistika vazirligini qayta tashkil etish haqida”gi 24 dekabr 2002 yil UP-3183 sonli 
Farmoniga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 8 yanvar 2003 
yil 8 – sonli qaroriga asosan tuzilgan bo‘lib, mamlakatimizda statistika sohasida 
yagona siyosat ishlab chiquvchi va amalga oshiruvchi mustaqil yuridik shaxsdir. 
Davlat Statistika qo‘mitasi O‘zbekiston Respublikasining amaldagi va milliy 
manfaatlariga muvofiq, ilmiy asoslangan uslubiyat, xalqaro andoza va qoidalar asosida 
tuzilgan va taraqqiy etgan axborot tizimini barpo etib, yagona davlat siyosatini amalga 
oshiradi hamda davlat idora va boshqaruv organlari, ho‘jalik yurituvchi boshqa 
subyektlarning respublika ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga oid statistik ma’lumotlarga 
bo‘lgan talabini qondiradi.
Davlat Statistika qo‘mitasi o‘z faoliyatini O‘zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasi, 
“O‘zbekiston 
Respublikasi Davlat Statistikasi to‘g‘risida”gi Qonun 
va boshqa rasmiy hujjatlarga muvofiq amalga oshiradi. 
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va 
Toshkent shahar statistika boshqarmalari, tuman 
(shaharlar) statistika bo‘limlari bilan birgalikda Davlat 
Statistika qo‘mitasining yagona tizimini tashkil etadi. 2.2-tarhda bu tizimning tuzilishi 
tasvirlangan. 
O‘zbekiston 
Davlat 
Statistika Qo‘mitasi tizimi 
– statistik ma’lumotlarni 
ishlab 
chiqaruvchi 
va 
iste’molchilarga yetkazib 
beruvchi fabrika 

---

 
 
 
 
 
 
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI DAVLAT STATISTIKA QO’MITASI 
Qoraqolpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent 
shahar statistika boshqarmalari
Kadrlarni qayta tayyorlash va statistik tadqiqotlar 
markazi
Tumanlar (shaharlar) statistika bo’limlari 
Qo’mita raisi 
Statistika kengashi 
Birinchi o’rinbosar 
(metadalogiya masalalari, 
umumiy statistik ishlar va 
MHT) 
Statistik ishlarni tashkil etish 
va metadalogiyasi boshqarmasi 
Milliy hisoblamalar 
boshqarmasi 
Umumiy statistik ishlar 
boshqarmasi 
Moliya va narxlar statistikasi 
boshqarmasi 
O’rinbosar (iqtisodiy real 
sektor va komunikatsiyarlar) 
Sanoat hududiy-iqtisodiy 
majmui statistikasi 
boshqarmasi 
Qishloq xo’jaligi va ekologiya 
statistikasi boshqarmasi 
Investitsiyalar statistikasi 
boshqarmasi 
Kommunikatsiya va xizmatlar 
sohasi statistikasi boshqarmasi 
O’rinbosar (demografiya, 
bandlik sohasi va ijtimoiy 
rivojlanish) 
Demografiya va mehnat bozori 
statistikasi boshqarmasi 
Aholi turmush darajasi, 
ijtimoiy soha va sotsiologik 
tekshirishlar statistikasi 
boshqarmasi 
Tadbirkorlik, kichik va xususiy 
biznes statistikasi boshqarmasi 
Rejim bo’yicha o’rinbosar 
Birinchi bo’lim 
Kadrlar bo’limi 
Ishchilar boshqarmasi 
EHM dasturliy-texnikaviy 
ta’minoti, statistik 
axborotlarni tayyorlash va 
chop etish Bosh 
boshqarmasi 
Tashqi iqtisodiy faoliyat 
statistikasi boshqarmasi 
Xalqaro hamkorlik bo’limi 
Buxgalteriya va moliyaviy-
iqtisodiy hisob va hisobot 
boshqarmasi 
2.2-tarh O’zbekiston davlat statistikasi tashkilotlarining tuzilishi

---

Davlat statistika qo‘mitasi zimmasiga quyidagi asosiy 
vazifalar yuklangan:
-xalqaro statistika andozalari va qoidalariga mos ilmiy 
asoslangan statistika uslubiyati va ko‘rsatkichlar 
tizimini ishlab chiqish; 
-mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini ifodalovchi statistik axborotlarni yig‘ish, 
tayyorlash, saqlash va tahlil qilish; 
-davlat hokimiyati va idoralariga statistik axborotlarni taqdim etish (qonunlarga 
muvofiq); 
-respublikadagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni aks ettiruvchi statistik 
ko‘rsatkichlarning haqqoniyligi, xolisligi, tezkorligi, barqarorligi va o‘zaro 
bog‘liqligini ta’minlash; 
-xorijiy davlatlar statistika xizmatlari va xalqaro statistika tashkilotlari bilan 
statistika axborotlarini elektron ayri boshlashni amalga oshirish hamda axborotlar 
to‘plab borish; 
-respublikada yagona statistik axborotlar makonini shakllantirish va qo‘llab 
quvvatlash; 
-milliy hisoblamalar tizimi va yakuniy iqtisodiy ko‘rsatkichlarni, ularga bo‘lgan 
talabga e’tiboran, ishlab chiqish hamda respublikada statistika tizimini bosqichma-
bosqich isloh qilish. 
O‘zbekiston Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan “O‘zbekiston 
Respublikasi Davlat Statistika qo‘mitasi haqidagi Nizom”da davlat statistika 
tizimining boshqa funksiyalari, burch va vazifalari batafsil bayon etilgan. Davlat 
Statistika qo‘mitasi qoshida Statistik Kengash tuzilgan bo‘lib, u davlat statistikasini 
rivojlantirish, faoliyat qilish va muvofiqlashtirish masalalari bo‘yicha kollegial 
maslahatchi tashkilot hisoblanadi. Uning a’zolari O‘zbekiston Prezidentining Farmoni 
bilan tasdiqlangan bo‘lib, iqtisodiy vazirlik va idoralarning yetakchi mutaxassislari, 
siyosiy tashkilotlar, jamg‘armalar va boshqa jamoatchilik vakillari, ilmiy tekshirish 
institutlari va oliy o‘quv yurtlarining olimlarini o‘z ichiga oladi. 
Ayrim vazirliklar, idora va korxonalarda 
statistika 
ishlari 
bilan 
maxsus 
bo‘linmalar 
shug‘ullanadi. Ayniqsa, sog‘liqni saqlash, suv 
xo‘jaligi, respublika yer fondidan foydalanish, davlat 
moliyaviy resurslari, soliqqa tortish, pul aylanmasi va 
hokazolar haqidagi ko‘rsatkichlar tegishli ma’muriy-
idoraviy 
statistika 
tomonidan 
to‘planadi 
va 
umumlashtiriladi.
“O‘zbekiston Respublikasini amaliyotda qabul qilingan hisob va statistika 
tizimiga o‘tkazish Davlat Dasturi” ishlab chiqilgan bo‘lib, Vazirlar Mahkamasining 
1994 yil 24 avgust 433-sonli qarori bilan tasdiqlangan. Bu dasturda ko‘zlangan asosiy 
tadbirlar o‘tgan davrda amalga oshirildi, jumladan, milliy hisobchilikning asosiy 
hisoblamalari yaratildi, moliya, pul, baholar statistikasi qaytadan ishlab chiqildi, bir 
Davlat 
statistika 
qo‘mitasi 
ko‘p 
qirrali 
vazifalarni bajaradi 
Ma’muriy 
idoraviy 
statistika O‘zR Davlat 
statistika qo‘mitasi vakolat 
bergan axborotlarni o‘z 
tizimlmasi 
doirasida 
to‘playdi va taqdim etadi. 

---

qator tarmoq va soha statistikalari xalqaro andozalar asosida isloh qilindi. Amalga 
oshirilmay qolgan masalalar va boshqa yangi tadbirlarni o‘z ichiga olgan “2005 
yilgacha O‘zbekiston davlat statistikasini isloh qilish tizimini Kompleks Dasturi” 
ishlab chiqildi. Hozirgi kunda hayotda amalga oshirilmoqda. 
Xalqaro statistikani tashkil etish masalalari Birlashgan Millatlar Tashkiloti 
(BMT) va uning ixtisoslashgan muassasalari, Xalqaro mehnat tashkiloti (MOT), 
sog‘liqni saqlash butun dunyo tashkiloti (VOZ), Oziq-ovqat komissiyasi (FAO), 
maorif, madaniyat va fan sohasida hamkorlik komissiyasi (YuNESKO) hamda boshqa 
xalqaro tashkilotlar - Ovropa iqtisodiy hamkorligi, xalqaro valyuta fondi,butun dunyo 
banki, iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot xalqaro 
tashkiloti va boshqa muassasalarning statistika 
xizmatlari diqqat markazida turadi. Ular turli 
mamlakatlar 
statistik 
ma’lumotlarining 
taqqoslamaligini ta’minlash maqsadida xalqaro andoza 
(standart) va tavsiyalarni ishlab chiqadi, xalqaro 
taqqoslashlarni amalga oshiradi, mamlakatlar guruhi, 
mintaqa va butun dunyo bo‘yicha statistik 
ma’lumotlarni bosib chiqaradi. Bosma to‘plamlar 
orasida BMT yilnomasi Statistics Yearbook, butun dunyo banki yilnomasi 
International Financial Statistics (Yearbook), xalqaro valyuta fondi blyuteni Bulletin 
of IMF, Xalqaro demografiya tashkiloti yilnomasi Demographic Yearbook, Xalqaro 
mehnat tashkiloti yilnomasi Yearbook of Labour Statistics ayniqsa diqqatga 
sazovordir. 
Xalqaro statistika instituti statistika sohasida xalqaro ilmiy markazdir, u 1887 
yilda tashkil etilgan bo‘lib, asosiy vazifasi - statistik usullar va ishlamalarni 
unifikatsiyalash, davlat statistikasi uslubini takomillashtirish, statistika nazariyasi 
rivojlanishiga ko‘maklashish. Mustaqil Davlatlar Xamdo‘stligi (MDX) a’zo 
mamlakatlari statistika xizmatlari faoliyatini muvofiqlashtirish bilan 1992 yilda 
tuzilgan MDH Statistika Qo‘mitasi shug‘ullanadi. U MDH a’zo - mamlakatlari 
bo‘yicha statistik to‘plamlarni nashr etadi.
 
Xalqaro 
statistika 
tashkilotlari 
- 
ma’lumotlarning 
mamlakatlararo 
taqqoslamaliligini 
ta’minlaydigan standartlar 
yaratuvchi va ularni amalga 
oshiruvchi tashkilotlardir. 

---