Шу билан бирга, Англияда суд хатоларини тузатиш усулининг ўзига хос хусусияти шундаки, суд қарорларини кўриб чиқишнинг ҳар қандай усули апелляция деб аталади 145, 23-30-бетлар]

§ 3.1. Жиноят-процессуал бартараф этиш усуллари
Шу билан бирга, Англияда суд хатоларини тузатиш усулининг ўзига хос хусусияти шундаки, суд қарорларини кўриб чиқишнинг ҳар қандай усули апелляция деб аталади [2.145, 23-30-бетлар]. Бу қоида инглиз ҳуқуқи, АТ Валеевнинг фикрича, Европа қитъа ҳуқуқидан фарқли ўлароқ, суд қарорларини қонуний кучга кирган ва кучга кирмаганларга аниқ бўлинишини таъминламаслиги билан боғлиқ бўлиши мумкин [2.33, п. 32]. Шу муносабат билан ушбу қарорларни апелляция бериш имкониятларини тугатган ва тугатмаган деб таснифлаш мумкин [2.33, 32-б.]. Шундай қилиб, ҳозирги вақтда инглиз жиноят процессида апелляция (аппелясия) жиноят ишлари бўйича турли суд инстансиялари қарорлари устидан шикоят қилишнинг барча усулларини билдирувчи тушунчадир [2.50, 150-б.]. Апелляция деганда апелляция фактининг ўзи тушунилади, бу эса қуйидагиларни англатади: инглиз жиноий процессида жиноят ишлари бўйича турли суд инстансияларининг қарорлари устидан шикоят қилиш ва кўриб чиқишнинг барча усуллари одатда апелляция деб аталади.
Инглиз суд процессининг яна бир ўзига хос хусусияти шундаки, суд қарорлари устидан шикоят қилиш эркинлиги чекланган. Бир қатор МДҲ давлатларида, жумладан, Ўзбекистон, Қозоғистон, Россия ва бошқаларда апелляция соҳасидаги жиноий иш юритишдан фарқли ўлароқ, апелляция суд ҳукмининг қонунийлиги ва асослилигини текширишни талаб қилувчи томонларнинг ваколати ҳисобланади, инглиз апелляцияси апелляция шикояти бериш имконияти, бу суднинг шикоят фактини асосли деб топиш тўғрисидаги қарорига боғлиқ. Суд бу талабни қондириши ёки рад этиши мумкин.
Апелляция шикояти ва суд қарорларини қайта кўриб чиқишнинг барча усулларининг комбинацияси апелляциянинг алоҳида турларини таснифлашга олиб келди, бу эса, ўз навбатида, шикоят қилиш ҳуқуқини амалга оширишни қийинлаштиради. Бунинг сабаби шундаки, мурожаатнинг турига қараб, у ёки бу шикоят усулларининг процессуал режими ҳам фарқланади.

Якуний апелляция суди Лордлар палатаси ҳисобланади. Т.Г.Бородинованинг фикрича, Лордлар палатаси кассация ва назорат функсияларини бажарган [2.30, 160-б.]. Лордлар палатаси томонидан мурожаатларни кўриб чиқишнинг ўзига хос хусусияти шундаки, у томонлар манфаатини кўзлаб эмас, балки бутун инглиз ҳуқуқ тизими манфаатларини кўзлаб иш юритади [2.50, 155-бет], я’ни тартибда. суд амалиёти нормаларини яратиш, ўзгартириш ва тўлдириш. 2005 йилда Буюк Британияда ўтказилган конституциявий ислоҳот 2009 йилда Буюк Британиянинг алоҳида Олий суди ташкил этилишига олиб келди, унга Лордлар палатасининг суд функциялари ўтказилди ва у олий мақомга эга. суд фақат Англия, Шимолий Ирландия ва Уелс учун [2.30, С. 160].

2017-йилда Англия, Уелс ва Шимолий Ирландияда 9509 та жиноят иши апелляция тартибида кўриб чиқилган (5499 та судялар ҳукми устидан, 4010 таси ҳукмлар устидан шикоятлар бўйича). Уларнинг 4215 таси (2312 таси ҳукм, 1903 таси ҳукмлар боʻйича) қаноатлантирилган. 2018-йилда 8 322 та жиноят иши кўриб чиқилди (4274 таси судялар ҳукми устидан, 3598 таси ҳукмлардан шикоятлар бўйича). 2832 та шикоят қаноатлантирилди (1082 таси ҳакамлар ҳукми, 1750 таси ҳукмлар учун). 2019-йилнинг биринчи чорагида эса 2140 та жиноят иши коʻриб чиқилди (1170 таси судялар ҳукми устидан, 798 таси ҳукмлар юзасидан шикоятлар боʻйича). 903 та шикоят қаноатлантирилди (519 таси ҳакамлар ҳай’ати ҳукми бўйича, 384 таси ҳукмлар бўйича) [3.16].
Шотландия учун алоҳида мустақил Олий жиноят суди мавжуд бўлиб, у жиноий ишлар бўйича апелляциянинг якуний инстанцияси ҳисобланади. 2017/2018 йилларда Шотландия судлари апелляция тартибида 1168 та жиноят ишни кўриб чиқди (174 та судялар ҳукми устидан, 790 та ҳукмлар устидан, 204 та ҳукм ва ҳукмлар устидан). 2018/2019-йилларда 1220 та жиноят иши апелляция тартибида кўрилган (193 таси судялар ҳукми устидан, 819 таси ҳукмлардан, 204 таси ҳукм ва ҳукмлардан шикоятлар бўйича). 2019/2020 йилларда эса 623 та жиноят иши коʻриб чиқилди (102 та судялар ҳукми устидан, 400 таси ҳукмлардан, 121 таси ҳукм ва ҳукмлардан шикоятлар боʻйича) [3.19].
Э’тиборлиси, ҳукм қонуний кучга киргандан сўнг суд қарори қонуний кучга эга бўлади. Шу муносабат билан Ғарб адвокатлари нафақат назорат тартибида иш юритиш босқичини, балки янги ёки янги очилган ҳолатлар туфайли ишларни қайта бошлаш босқичини ҳам инкор этадилар [3.18].
К.Б.Калиновский та’кидлаганидек, апелляция инстанцияси суди процессуал нормаларнинг бузилганлигини аниқлаган тақдирда ҳам, агар улар конституциявий тамойилларга та’сир қилмаса, улар аҳамияциз, зарарсиз ва иш юритиш натижасига та’сир қилмайдиган деб э’тироф этилиши мумкин [2.73, 39-б.]. Янги ҳолатлар пайдо бўлганда, масалан, бегуноҳ шахсни озод қилиш билан боғлиқ ҳолда, шикоят шахснинг дахлсизлиги тўғрисидаги қонуннинг бузилишига ишора қилиб берилиши мумкин (Енг. Ҳабеас Cорпус Аcт - Ҳабеас cорпус аcт) [2.33, 34-бет]. Ҳабеас Cорпус процедураси натижаларига кўра, маҳкум қамоқдан озод қилиниши мумкин, гарчи расман ҳукм ўз кучини сақлаб қолса ёки унинг иши янги суд муҳокамасига юборилади [2.73, 39-40-бетлар].
Мавжуд аксиомага кўра, қонуний кучга кирган, унга кўра апелляция бериш имкониятлари тугаган ҳукм қонун мақомига эга бўлиб, қайта кўриб чиқилиши мумкин эмас [2.33, б. маҳкумнинг позицияси. Ҳукмнинг барқарорлиги ва ҳуқуқий аниқлиги ғояси мутлақдир [2.33, 36-бет].
Америка Қўшма Штатларида ҳукм апелляцияси энг мураккаб ва тартибсиз процессуал институтлардан биридир. Ишни шикоятлар бўйича кўриб чиқиш аралаш характерга эга: суд амалиёти ҳукмнинг иш бўйича ҳақиқатда тўпланган далилларга зидлигини қонун бузилишига тенглаштиради. Апелляция суди ҳукмни тасдиқлаши, ўзгартириши ёки бекор қилиши мумкин эди, аммо бир қатор штатларда биринчи инстанция томонидан белгиланган жазони энгиллаштиришга йўл қўйилмаган.
Апелляция судининг ҳал қилув қарори устидан давлатнинг юқори апелляция инстанцияси бўлган тақдирда ва биринчи ёки иккинчи инстансия суди иш бўйича янгидан кўриб чиқишни талаб этувчи савол туғилган деб ҳисоблаб, бундай шикоятга рухсат берган бўлса, шикоят қилиниши мумкин эди. Лекин прокурор оқлов ҳукми устидан шикоят қилиш ҳуқуқига эга эмас эди [2.176, 541-б.].
Умумий қоидага кўра, фақат қонунга оид масала мурожаат учун асос бўлиши мумкин; ҳукм устидан биринчи инстансия судида айбига иқрор бўлмаган маҳкумгина шикоят қилиши мумкин [2.163, 562-б.]. Шу билан бирга, бундай чекловлар келгусида бу имконият тугашини англаган ҳолда жараён иштирокчиларига ҳар бир процедурадан самарали фойдаланиш мас’улиятини юклайди.
Фақат "катта хато" айблов ҳукмини бекор қилишга олиб келиши мумкин. Жиддий хатолар орасида суд амалиёти одатда судялар ҳайъатини шакллантириш ва айблов хулосасини тасдиқлаш тартибини бузиш, судялар ҳайъатини танлашнинг белгиланган қоидаларига риоя қилмаслик ва айбдорлик масаласини ҳал қилишнинг асосий шартларини бузишни ўз ичига олади. суд томонидан бирон бир фактни иш бўйича далил сифатида нотўғри қабул қилиш ёки чиқариб ташлаш, судя ҳайъат ҳайъати билан хайрлашишда йўл қўйган ҳуқуқбузарликлар ва бошқалар. - айбланувчининг асосий процессуал ҳуқуқларини бузиш деб талқин қилиниши мумкин бўлган хатолар. Бошқача қилиб айтганда, йўл қўйилган хато айбланувчининг ҳуқуқ ва манфаатларига зарар этказиши керак.
Апелляция шикояти бериш ҳуқуқига фақат маҳкум, унинг ҳимоячиси ва судда сўзга чиққан айбловчиларгина эга. Апелляция шикоятини фақат биринчи инстанция судида ишни кўришда иштирок этган прокурор бериши мумкинлигига эътибор қаратилади [2.50, 285-б.]. Айрим муаллифларнинг фикрича [2.62, 54–55-бет] бу жараённинг тортишув тури тушунчасига мос келади, чунки суд муҳокамасида бевосита иштирок этувчи прокурор мустақил процессуал шахс, юқори турувчи прокурор эса прокуратурадаги мансабдир. тизими [2.179, 151-бет]. Акс ҳолда, дарҳоллик принципи бузилади. Шу билан бирга, айблов ва ҳимояга шикоят қилиш ҳуқуқининг доираси бир хил эмас. Прокурор фақат судланувчининг айби аниқланган ва ҳукм чиқарилган тақдирдагина, ўта чекланган доирада шикоят қилиш ҳуқуқига эга.
Америка суд жараёнларида суд қарорларини қайта кўриб чиқиш масалалари бир қатор қуйидаги хусусиятларга эга:
1) фақат тарафлар ҳукм устидан шикоят қилиш ҳуқуқига эга. Агар тарафлар бу ҳуқуқдан фойдаланмаган бўлса, аудиторлик текшируви тартибида рухсат этилганидек, уларга ҳеч ким ёрдам бера олмайди [2.153, 121–122-бетлар];
2) агар маҳкум ўз айбига иқрор бўлса, у фақат жиноят ёки процессуал қонуннинг нотўғри қўлланилиши устидан шикоят қилиш ҳуқуқига эга [2.153, п.121-122] . Маҳкум оъзининг айбига иқрор боълган тақдирда қарори устидан шикоят қилинаётган судга апелляция шикояти беришга розилик олиши шарт [2.50, 273-б.];
3) шикоят қилиш ҳуқуқи маҳкумнинг тўлов қобилиятига боғлиқ бўлса, бу кўп ҳолларда гаров тўлаш ва бошқа ҳаракатларни амалга ошириш учун зарурдир;
4) иш юритишнинг олдинги босқичларида суд томонидан йўл қўйилган хатоларни тузатиш учун барча имкониятлардан фойдаланилмаган тақдирда, шикоят рад этилиши мумкин;
5) мурожаатда қўйилган масалаларнинг аҳамиятлилик даражаси текширилади, “бема’ни” мурожаатлар кўриб чиқилиши рад этилиши мумкин, шунингдек, уларни берганлик ва апелляция инстанциясини муҳим ишлардан чалғитганлик учун санкциялар қўлланилади, улар мусодара қилинади. аризачи томонидан қўйилган пул депозити;
6) мурожаат матни ва унга илова қилинадиган ҳужжатларни нисбатан қат’ий қоидалар бўйича расмийлаштиришга қўйиладиган талабларнинг мавжудлиги [2.50, 286-б.];
7) апелляция инстанцияси биринчи инстанция суди томонидан тайинланган жазо чорасини фақат қонунда белгиланган ва (ёки) Федерал қонун ҳужжатларида тавсия этилган санкциялар чегараларига риоя қилмаган тақдирдагина тузатиши мумкин. Шу билан бирга, бу эрда "ёмонга тақиқ" тамойили ҳам қўлланилади, аммо огоҳлантириш билан: шикоятни "бемаъни" деб тан олган ҳолда, баъзи жойларда судлар бундай шикоят қилганларга нисбатан жазони кучайтирадилар.
Прокурор, агар унинг фикрича, ҳуқуқбузарлик содир этилган бўлса, ҳукм устидан шикоят қилиш ҳуқуқига эга. Прокурорнинг шикоятига йўл қўйиладиган аниқ қонунбузарликларнинг маълум рўйхати мавжуд.
Апелляция муддати икки босқичга бўлинган. Биринчи босқичда, ҳукм чиқарилгандан кейин 10 кун ичида юқори судга шикоят қилиш нияти тўғрисидаги билдиришнома икки нусхада тақдим этилади: бир нусхаси юқори судга, иккинчиси эса бошқа томонга юборилади. Иккинчи босқич - асосли шикоятни расмийлаштириш учун 40 кун. Мурожаатда шикоят қилувчи томонидан э’тироз билдирилган қоидаларнинг ҳуқуқий таҳлили, шикоят жиноят ишининг тегишли материаллари ва процессуал аҳамиятга эга бўлган бошқа ҳужжатлар билан тасдиқланган бўлиши керак [2.170, 691-б.]. Апелляция шикоятига важлар асос бўлган норматив ҳужжатлар ва э’лон қилинган ҳукмларнинг нусхалари, суд мажлисининг баённомаси, шунингдек шикоятда кўрсатилган бошқа ҳужжатларнинг нусхалари илова қилинади.
Ишни суд муҳокамасига тайёрлаш учун барча иштирокчилар, шу жумладан апелляция инстанцияси судяси апелляция ва унинг асослари билан танишиш учун 30 кундан ортиқ бўлмаган муддат берилади. Биринчидан, суд муҳокамаси натижалари бўйича қарор қисқача баённомада қайд этилади ва шундан кейингина қарорни рағбатлантириш жараёни давом этади. Апелляция инстанциясининг ҳал қилув қарори учун асос бўлиб апелляцияни кўриб чиқишда иштирок этган судяларнинг битта умумий ёки ҳар бири алоҳида ўз фикрини билдирган фикрлари ҳисобланади. Апелляция инстанцияси ишни ўз иш юритувига қабул қилишга ва уни барча далилларни ўрганган ҳолда, лекин судялар ёки бошқа шунга ўхшаш судялар томонидан соддалаштирилган тартибда кўриб чиқилган ҳолларда янгидан кўришга ҳақли. Бундай ҳолда, апелляция инстанцияси суди ҳукмни бекор қилади ва ишни моҳиятан янгидан кўриб чиқади.
Юқорида тавсифланган апелляция усули оддий шароитларда ҳукмларнинг қонунийлиги ва асослилигини текшириш учун мўлжалланган шикоят институтидир. Америка жиноий процессида жиноий ишлар бўйича қарорларнинг қонунийлиги ва асослилигини текширишнинг махсус шартлари билан боғлиқ фавқулодда мурожаат турларига шартли равишда боғланиши мумкин бўлган бошқа турдаги мурожаатлар мавжуд. Ушбу турдаги мурожаатлар АҚШ Олий суди ва бир қанча штатларнинг олий судларида амалга оширилади.
Битта ҳолатда, апелляция АҚШ Олий судида бутун мамлакат суд амалиёти учун асосий аҳамиятга эга бўлган "федерал масалани" ҳал қилиш зарурати туғилганда ёки федерал апелляция судларидан бири жиддий фарқ қилувчи қарор қабул қилганда амалга оширилади. худди шу масала бўйича бошқа федерал апелляция суди томонидан илгари қабул қилинган қарордан. Шабунина О.В. таʼкидлаганидек, Олий суд бу ишда бутун мамлакат суд амалиёти учун фундаментал масалаларни ҳал қилиб, ҳуқуқнинг ривожланишини таʼминлайди [2.179, 151-б.].
Манфаатдор шахс АҚШ Олий судига шикоят қилинаётган муайян иш бўйича қуйи суддан cертиорари варақаси бериш учун судга илтимоснома юборади. Бу масала суднинг тўрт аъзоси томонидан кўриб чиқилади. Ишни тасдиқлаш тўғрисидаги ариза рад этилади ёки кўриб чиқилади. Мурожаат ва уларга илова қилинган ҳужжатларнинг далилларини текшириш ва ўрганиш натижасида зарур қарорлар қабул қилинади. Қабул қилинган қарорлар ваколатли ҳуқуқ манбаи бўлиб, судлар учун мажбурийдир.
Апелляциянинг иккинчи “махсус” тури 1980 йилдаги АҚШ Олий суди қоидаларининг 24 ва 25-қоидаларига мувофиқдир. У жиноий иш билан боғлиқ баъзи муаммоларни кўриб чиқишда федерал апелляция судида мамлакатнинг энг юқори судидан тушунтиришни талаб қиладиган ҳуқуқий муаммолар бўйича савол туғилганда қўлланилади. Олий суд тегишли қарор қабул қилиш ҳуқуқига эга.
Эътибор беринг, Буюк Британиядаги жиноий процесс каби Америка ҳуқуқий процесслари ҳам "апелляция" тушунчасини апелляция ва қонуний кучга кирган ҳукмларни қайта кўриб чиқишнинг маълум бир шакли билан аниқламайди [2.30, 160-бет]. Ҳукмлар устидан шикоят қилиш усулларининг аксарияти апелляция деб аталади, қолганлари хабеас корпус асосида қайта кўриб чиқишга тааллуқлидир [2.144].
Қўшма Штатлардаги жиноий ишлар бўйича суд қарорларининг қонунийлиги ва асослилигини текшириш ва шикоят қилиш институтини умумий тавсифловчи таниқли процессуалистлар, шу жумладан В.М.Николайчик унинг ҳуқуқий шакллари ва усулларининг хилма-хиллиги туфайли унинг мураккаблиги ва ноқулайлигини таъкидлайдилар. турли қоидалар ва уларга нисбатан истиснолар билан [2.131, 104-бет]. Суд хатоларини тузатиш учун яратилган механизмнинг мураккаблиги унинг ўта юқори нархи билан тўлдирилади [2.113, 208-б.].
Шундай қилиб, Англия ва Қўшма Штатларда амалдаги суд қарорларини кўриб чиқиш усуллари тизимини таҳлил қилиш қуйидаги хулосалар чиқаришга имкон беради: ишни юқори судларда кўриш шарти шикоят, кейин эса протест; апелляция бериш ҳуқуқи ва имконияти ноаниқ кўриб чиқилади (масалан, Англияда апелляция шикояти бериш, суд уни кўриб чиқишни бошлашдан олдин апелляция бериш фактини асосли деб тан олишига боғлиқ); айблов ва ҳимояга суд қарорлари устидан шикоят қилиш ҳуқуқи бир хил бўлмаса (ҳимоя янада қулайроқ ҳолатда); айбига иқрор бўлган тақдирда, маҳкум ўзини ишнинг ҳақиқий ҳолатлари устидан шикоят қилиш ҳуқуқидан маҳрум қилади, у фақат жиноят ёки процессуал қонуннинг нотўғри қўлланилиши устидан шикоят қилиш ҳуқуқига эга (масалан, АҚШда); апелляция инстанциясининг ҳал қилув қарори якуний ҳисобланади ва шикоят қилиниши мумкин эмас; ишни у ёки бу шаклда апелляция тартибида кўраётганда ёмон томонга бурилишни тақиқлаш тамойили қўлланилади (маҳкумнинг аҳволини ёмонлаштириш фақат прокурорнинг протести ёки жабрланувчининг шикояти бўлган тақдирдагина мумкин).
Биринчи инстанция судларидан алоҳида апелляция судлари мавжудлиги ҳам характерлидир. Шу муносабат билан Б.Х. Пўлатов томонидан жиноят ишларини кўриб чиқишнинг мустақиллигини та’минлашга хизмат қиладиган вилоятлараро апелляция судларини ташкил этиш таклифи киритилган бўлиб, биз уни қўллаб-қувватлаймиз [2.127, 98-б.]. Шунга ўхшаш фикрни В.Л.Головков ҳам қўллаб-қувватлайди, унинг фикрича, апелляция институтини янада ривожлантириш уч йўналишда амалга оширилиши керак, улардан бири мурожаат қилиш бўйича ихтисослашган суд органларини жорий этиш орқали умумий юрисдиксия судларининг мавжуд тизимини ўзгартиришдир. жиноят ишлари [2.45 , С. 285]. Худди шу фикрга О.А.Калякин ҳам қўшилади, унинг фикрича, замонавий жиноят процессида суд назорати тизимини ривожлантиришнинг йўлларидан бири суд институтларини континентал суд тизимига хос бўлган йўналишда янада ривожлантириш, Францияда энг аниқ ифодаланган. апелляция судлари тизими мавжуд бўлган жойларда.[2.75, 35-бет]. Тўғри фикрни И.Дикарев ҳам айтиб ўтган бўлиб, у суд ҳокимиятининг суд ҳокимияти билан чамбарчас боғлиқлигини таъкидлайди: улар ўзаро боғлиқ ва ўзаро боғлиқдир, демак, суд тизимидаги ҳар қандай ўзгаришлар суд тизимида ҳам тегишли ўзгаришларни муқаррар равишда келтириб чиқаради [2.58, б. 115]. Бизнингча, апелляция судларини ташкил этиш масаласини кўриб чиқиш ҳар томонлама бўлиши керак. Судлар тизимида алоҳида апелляция судларини ташкил этиш тўғрисидаги қарор билан бир қаторда жиноят ишларини кассация тартибида кўриш жойини ҳам назарда тутиш зарур. Ишларни апелляция ва кассация тартибида кўрувчи судларни ташкил этиш мақсадида суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш биринчи инстанция судяларининг юқори турувчи судяларнинг қарорларига та’сир қилиши мумкин бўлган ҳолатларнинг олдини олади, ишнинг холис ва холис ҳал этилишига хизмат қилади. Алоҳида апелляция судларини ташкил этиш масаласини кўриб чиқишда ҳам узоқ хориж (Англия, Франсия, Австрия, Албания, Белгия, Греция, Литва ва бошқалар) ҳамда қўшни давлатлар тажрибасидан фойдаланиш мумкин бўлади, шу жумладан, Россия Федерацияси, Арманистон Республикаси ва Озарбайжон Республикасининг суд тизими алоҳида ажралиб туради.

§ 3.2. Суд хатоларини бартараф этиш ва тузатиш йўллари

романо-герман ҳуқуқ тизими мамлакатларида
Ма’лумки, роман-герман ҳуқуқ тизими ушбу тизимнинг жиноят процессида қонунчилик ролининг устунлиги билан ажралиб туради. Бу тизимнинг энг кўзга кўринган вакиллари Франция ва Германиядир. Ўзбекистон Республикаси континентал ҳуқуқ тизимига мансуб бўлиб, шу муносабат билан ушбу мамлакатлар тажрибаси биз учун алоҳида қизиқиш уйғотади.
Франция қонунчилиги таҳлили шуни кўрсатадики, жиноят процессида суд қарорлари устидан шикоят қилишнинг икки тури мавжуд: оддий ва фавқулодда. Умумий турдаги шикоят шаклида қуйидагилар кўриб чиқилади: 1) суд муҳокамаси давомида чиқарилган қарорлар устидан сиртдан шикоят қилиш; 2) апелляция тартибида. Қуйидагилар суд назоратининг фавқулодда шакллари деб номланади: 1) кассация; 2) қайта кўриб чиқиш.
Францияда апелляция шикоят қилишнинг одатий усули бўлиб, у умумий қонуннинг таъсирига асосланган ва қонуний кучга кирмаган ҳукмлар устидан шикоят қилишнинг оддий ислоҳот усулларини англатади. Ушбу усул жараённинг барча иштирокчилари томонидан қўлланилиши мумкин ва кенг кўламли масалаларни қамраб олади. Франциянинг Жиноят-процессуал кодексига кўра, "қайта кўриб чиқиш биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарорини тўлиқ ёки қисман ўзгартириш ёки уни бекор қилиш, дастлабки суд қарорини ҳақиқий эмас деб топиш билан боғлиқ бўлган қарорни мажбурий равишда чиқариш билан боғлиқ. бутун низо” [1.29].
Мурожаатнинг алоҳида аҳамияти унинг оммавий характерга эга эканлиги билан изоҳланади. Бу шуни англатадики, томонлар била туриб ундан фойдаланишни рад эта олмайди. Шу билан бирга, ҳукм фақат унинг шикоят қилинган қисмида ва шикоятда кўрсатилган ҳолатлар бўйича кўриб чиқилади. Апелляция ҳам қонуний, ҳам фактик асосларга кўра берилиши мумкин [2.164, 135-б.]. У иш бўйича ҳал қилув қарори қабул қилинган кундан э’тиборан ўн кун ичида, агар иш юритиш баҳсли бўлса, ёки судда келмаган ёки суд мажлисида бўлмаган ҳал қилув қарорининг нусхасини тарафга олган пайтдан э’тиборан ўн кун ичида топширилиши керак. суд қарори ва сиртдан ҳукм чиқарилган тақдирда. Шикоят ишни иккинчи инстанцияга ўтказиш ҳуқуқи билан ҳукмнинг ижросини тўхтатиб туради. Аммо шуни таъкидлаш керакки, юқори инстанция биринчи инстанция суди томонидан тайинланган жазони кўпайтириш орқали маҳкумнинг аҳволини ёмонлаштиришга ҳақли эмас, шунингдек, биринчи инстанция судининг қарори билан белгиланган зарарни қоплаш миқдорини камайтиришга ҳақли эмас. . Маҳкумнинг аҳволини ёмонлаштириш фақат прокурорнинг аризасига кўра мумкин. Умумий қоидага кўра, прокурор апелляция судига қарор қабул қилиш эркинлигини бериш учун маҳкумнинг шикоятига ўз шикоятини илова қилади. Апелляция суди қарори аслида ёзма материаллар асосида қабул қилинади.
Франсуз мурожаатлари асосий ва оʻзаро мурожаатларни ажратиб туради. Асосий ва ўзаро апелляция бериш муддатлари бошқача. Асосий шикоят ҳукм эълон қилинган кундан бошлаб ўн кун ичида берилиши керак. Бош прокурор Апелляция судида икки ойгача бўлган махсус муддатга шикоят қилиш ҳуқуқига эга. Ўзаро апелляция судланувчи, фуқаровий да’вогар, фуқаровий жавобгар каби шахслар томонидан фуқаровий да’вога тегишли қисмда асосий шикоят берилганидан кейин ҳукм э’лон қилинган кундан э’тиборан ўн беш кун ичида берилиши мумкин. яъни асосий апелляция бериш муддати тугаганидан кейин қўшимча беш кунлик муддат берилади.
Франсуз апелляция процессининг ўзига хос хусусияти шундаки, апелляция суди биринчи инстанция судида бўлиб ўтган суд муҳокамаси доирасидан ташқарига чиқишга ҳақли эмас. Шу билан бирга, апелляция суди апелляция шикоятида кўрсатилган талабларга боғлиқ. Апелляция инстанцияси ҳуқуқларининг чегаралари қарши даъво орқали кенгайтирилиши мумкин. Ўз навбатида, "ёмон томонга бурилишни тақиқлаш" тамойили апелляция инстанциясининг ҳуқуқлари доирасини чеклайди. Суд судланувчининг, фуқаровий жавобгарнинг, фуқаровий даъвогарнинг шунчаки шикояти асосида шикоятчининг аҳволини ёмонлаштира олмайди.
Шуни таъкидлаш керакки, шикоятчининг позицияси фақат унга қўшимча равишда жараённинг бошқа иштирокчиларидан бири унинг манфаатларига қарши қаратилган асосий ёки ўзаро мурожаатни юборган тақдирдагина ёмонлашиши мумкин.
Апелляция инстанциясида иш юритиш судялардан бирининг оғзаки маърузасидан иборат бўлиб, унда ишнинг қисқача мазмуни, суд тергови ва суд муҳокамаси баён этилади. Ишни апелляция тартибида кўришда далилларни ўрганиш асосан ёзма шаклда, яъни биринчи инстанция судининг ўрганиш натижаларига кўра амалга оширилади ва гувоҳлар, агар суд буни зарур деб ҳисобласа, сўроқ қилиниши мумкин [2.179, б. 152]. Ишни кўриб чиқиш натижасида апелляция суди иккита ҳал қилув қароридан бирини қабул қилишга ҳақли: баҳсли ҳал қилув қарорини ўз кучида қолдириш; агар шикоят қаноатланса, уни ўз қарорингиз билан алмаштиринг.
Ҳозирда Франсияда 35 та апелляция суди мавжуд бўлиб, ишни апелляция тартибида кўриб чиқиш учун ўртача 18 ойдан 36 ойгача вақт кетади [2.24, 32–40, 175–178-бетлар]. А.Н.Разинкина та’кидлаганидек, жиноят содир этиш ва апелляция тартибида кўриб чиқиш ўртасидаги катта вақт оралиғи далилларни ўрганиш ва ҳукм чиқариш сифатига салбий та’сир қилади [2.131, 107-б.].
Шундай қилиб, мурожаатнинг француз модели классик моделдир. Ушбу институтнинг ўзига хос хусусияти: ҳуқуқ масалалари бўйича ҳам, факт масалалари бўйича ҳам апелляция бериш имконияти; ишни кўриб чиқиш берилган шикоят доирасида амалга оширилади; ўзаро апелляция бериш учун қўшимча муддат бериш; маҳкумнинг мавқеини ёмонлашиши фақат маҳкумнинг манфаатларига қарши қаратилган қарши шикоят мавжуд бўлган тақдирдагина мумкин бўлган "ёмон томонга бурилишни тақиқлаш" тамойилининг амал қилиши. Демак, маҳкумнинг аҳволининг ёмонлашишига қарши шикоят мавжуд бўлган тақдирда янги ҳукм чиқарилганда йўл қўйилади.
Ўз навбатида, суд назоратининг фавқулодда шакллари кассация ва қайта кўриб чиқишни ўз ичига олади. Бу шакллар истисно ҳисобланади, чунки улар суд хатосини тузатишнинг охирги усулларидир [2.65, 112-бет]. Илмий ишларда қайд этилганидек, Франсиядаги олий суд органи бўлмиш Кассация судининг асосий вазифаси қонунларнинг тўғри қўлланилишини назорат қилиш ва бу орқали “икки асосий тамойилга – миллий қонунчиликнинг бирлиги ва тенгликка риоя этилишини та’минлашдан иборат. қонун олдида” [3.12, 215-бет].
Кассация одатда қуйидаги турларга бўлинади:
1. Моддий ва процессуал ҳуқуқ нормаларининг бузилиши муносабати билан қабул қилинган қарорларни тарафлар манфаатларини кўзлаб кўриб чиқиш. Қонуний кучга кирмаган ҳукм устидан у билан танишган кундан бошлаб беш кун ичида шикоят фақат процесс иштирокчиси томонидан берилиши мумкин. Шу билан бирга, оқлов ҳукми ва ишни тугатиш тўғрисидаги қарор устидан шикоят қилиш мумкин эмас.
Эътибор беринг, агар биринчи босқичда апелляция бериш нияти тўғрисидаги ариза топширилган бўлса, унда ўн кун ичида аризачиларнинг далилларини кўрсатадиган тегишли материаллар тақдим этилиши керак. Шикоят эътироз билдирилган ҳал қилув қарори қабул қилинган судга берилади ва материаллар ҳам ушбу судга, ҳам кассация судига бевосита тақдим этилиши мумкин. Ариза берувчи ўз шикояти юзасидан прокуратура органини ва бошқа иш юритувчи иштирокчиларни хабардор қилиши шарт. Бироқ, агар тарафлар тегишли равишда хабардор қилинмаган бўлса, улар кассация судининг қарорига эътироз билдиришлари мумкин.
А.Ю.Заксоннинг фикрича, кассация шикояти қонуннинг аниқ қўлланилишига эришиш, жиноят процессининг қонунийлигини та’минлаш ҳамда Франсия Конституциясида мустаҳкамланган қонунда назарда тутилган жиноят ва жазо тамойилига риоя қилишга қаратилгандир [2.66. , 106-бет]. Бу кассациянинг аҳамиятини ва кассация шикояти учун асослар чекланган ва тўлиқ эканлигини белгилайди. Бундай асослар сифатида фақат инсон ҳуқуқларига зарар етказган ҳуқуқбузарликлар киритилиши мумкин.
Кассация қайта кўриб чиқиш тамойилининг элементларига эга бўлиб, улар қуйидагича ифодаланади: Кассация суди, агар кўриб чиқиш чоғида жамоат тартибига дахл қилувчи қонун бузилишларини аниқласа, шикоят важлари билан боғлиқ бўлмайди.
Кассация ишини тарафларнинг манфаатларини кўзлаб кўриб чиқиш натижаларига кўра кассация инстанцияси ўз ҳал қилув қарори билан қуйидаги турдаги ҳал қилув қарорларини қабул қилиши мумкин: шикоятни қаноатлантириш ва шикоят қилинган ҳал қилув қарорини тўлиқ ҳажмда бекор қилиш; шикоятни қаноатлантириш ва қисман э’тироз билдирилган қарорни бекор қилиш.
Бундай ҳолда кассация инстанцияси суди ишни моҳиятан кўриб чиқишни аввал ишни моҳиятан кўрган судга эмас, балки бошқа, лекин бир хил даражадаги судга юбориши мумкин. Кассация суди ҳукмни ўзгартириш ҳуқуқига эга эмаслиги сабабли янги суд муҳокамасига юборади. Ж. Боретнинг фикрига кўра, қарор қабул қилишнинг асосий принципи "Кассация суди қонунийлигини баҳолайдиган қарорларни қайта кўриб чиқиш ваколатига эга эмас" [3.13], яъни. ҳукмни ўзгартиришга ҳақли эмас.
2. Моддий ва процессуал ҳуқуқ нормаларининг бузилиши билан боғлиқ қарорларни қонун манфаатларидан келиб чиқиб кўриб чиқиш. Суднинг қонуний кучга кирган қарорлари қайта кўриб чиқилиши керак. Қайта кўриб чиқишнинг бу тури ҳукм қонуний кучга киргандан сўнг қонун манфаати тарафларнинг манфаатларидан юқори бўлиб қолиши, олий орган эса суд амалиётининг бирлигини та’минлаши ва қонунбузарликлар пайдо бўлишининг олдини олиши лозимлиги тамойилидан келиб чиқади.
2. Моддий ва процессуал ҳуқуқ нормаларининг бузилиши билан боғлиқ қарорларни қонун манфаатларидан келиб чиқиб кўриб чиқиш. Суднинг қонуний кучга кирган қарорлари қайта кўриб чиқилиши керак. Қайта кўриб чиқишнинг бу тури ҳукм қонуний кучга киргандан сўнг қонун манфаати тарафларнинг манфаатларидан юқори бўлиши, олий орган эса суд амалиётининг бирлигини та’минлаши ва қонунбузарликларнинг олдини олиши шарт бўлган тамойилга асосланади. вужудга келган [2.65, 113-бет]. Томонлар бундай кўриб чиқиш ҳуқуқига эга эмас, бу ҳуқуқ Бош прокурор ва Адлия вазирига тегишли.
Мурожаат ташаббускорига қараб, бундай кўриб чиқишнинг предмети ва оқибатлари фарқланади: Бош прокурор фақат қонунни қўллаш масалалари бўйича шикоят қилиши мумкин, бунинг натижасида ҳукм бекор қилинганда, томонлар қарши чиқа олмайди. бекор қилинган ҳукмнинг ижроси; Адлия вазири томонидан шикоят берилганда, қарор ҳам қонун, ҳам маҳкум манфаатларини кўзлаб бекор қилиниши мумкин, бундан ташқари, бу қарор фақат маҳкум учун фойдали бўлиши мумкин ва унга зарар етказиши мумкин эмас.
Фавқулодда шикоят шаклининг навбатдаги тури бу аудит бўлиб, у ҳукмдаги фактик хатоларни тузатишга қаратилган. Ушбу шаклни янги очилган ҳолатлар туфайли ишлаб чиқаришни қайта тиклаш бўйича маҳаллий институт билан таққослаш мумкин. Франсиянинг Жиноят-процессуал кодексига кўра, ҳукмнинг аниқ нотўғрилиги қайта кўриб чиқиш ишини қўзғатиш учун асос бўлиб хизмат қилади [2.23, 51-б.]. Эътибор беринг, 2000 йил 15 июнда Франция ЖПК "Инсон ҳуқуқлари бўйича Эвропа судининг қарори билан боғлиқ жиноят ишлари бўйича қарорларни қайта кўриб чиқиш тўғрисида" ги янги бўлим билан тўлдирилди, бу эса қайта кўриб чиқиш бўлимига қўшни бўлса ҳам. , гапларни коʻриб чиқишнинг мутлақо мустақил усулидир [2.30, С. 157].
Қайта кўриб чиқиш тўғрисидаги ариза маҳкум ёки унинг оила а’золари томонидан кассация инстансияси судига берилади ва Адлия вазирининг илтимосномаси билан қўллаб-қувватланади. Тафтиш ишларини Конституциявий суднинг жиноят коллегияси амалга оширади. Қоидага кўра, агар шикоят асосли бўлса, жиноят палатаси ҳукмни бекор қилиши мумкин. Агар янги кўриб чиқиш зарурати туғилса, иш аввал кўриб чиқилган судга эмас, балки моҳиятини кўриб чиққан судларга юборилади. Хусусият шундаки, суд ҳар қандай қарор қабул қилиш ҳуқуқига эга, лекин айни пайтда маҳкумнинг аҳволини ёмонлаштира олмайди [2.65, 114-б.].
Эслатиб ўтамиз, 17-асрда Франсияда вужудга келган ҳукмларни кўриб чиқиш ва текшириш институтлари 1808-йилда, кейинроқ эса 1864-йилда Германиянинг жиноий судлов тизимида апелляция ва кассация тартибини жорий этиш учун асос бўлган ва Россия империяси [2.74, 152-бет].
Ҳозирги вақтда Германия жиноий процессида қуйидагилар назарда тутилган: ҳукмлар устидан апелляция тартибида шикоят қилиш, қайта кўриб чиқиш тартиби, ишни янги очилган ҳолатлар бўйича кўриб чиқиш. ГФР жиноят процессига кўра, ҳукм устидан барча босқичларда изчил шикоят қилиш шарт эмас, ГФР Жиноят-процессуал кодекси апелляция усулини танлаш имконини беради [1.29].
Суднинг қонуний кучга кирмаган қарорлари устидан апелляция тартибида шикоят қилиниши мумкин. Прокурор, судланувчи, унинг ҳимоячиси, судланувчининг қонуний вакили, хусусий айбловчи, шерик айбланувчи, фуқаровий жавобгар апелляция шикояти беришга ҳақли [2.165, 24-б.]. Айбланувчининг маҳкум фойдасига чиқарилган ҳукм устидан шикоят қилиш ҳуқуқи алоҳида эътиборга лойиқдир. Бу судда прокурор нафақат айблов функсиясини, балки қонунийликни назорат қилишни ҳам амалга оширган қидирув жараёнининг қолдиқларидир [2.165, 24-б.].
Шикоят биринчи инстанция судининг баённомасига киритилган ҳолда ёзма ёки оғзаки шаклда берилиши мумкин. Ушбу тартиб сизга шикоят бериш, кейин эса ушбу шикоятни асослаш имконини беради [1.29]. Ишни моҳиятан кўриб чиққан биринчи инстансия судига ҳукм э’лон қилинган пайтдан э’тиборан шикоят бериш учун етти кунлик муддат белгиланган. Бироқ, қонун талабларининг бузилиши аниқланса, шикоят қабул қилиб бўлмайдиган деб рад этилиши мумкин. Апелляция биринчи инстансия суди томонидан қонун талабларига мувофиқлиги юзасидан аввало текширилади, сўнгра у ишнинг барча материалларини апелляция инстанцияси судига бириктирилган прокурорга тақдим этади ва у бир ҳафта муддатда суд тизимининг иккинчи бўғини бўлган ер суди бўлган апелляция судига [1.30] .
Шикоят маълум бандлар билан чегараланган бўлса, ҳукм ушбу бандларда назарда тутилган қисмда текширилади. Ҳеч қандай банд бўлмаса, ҳукм бир бутун сифатида текширилади. Шикоятни қайтариб олиш ҳуқуқи апелляция муддати тугагунга қадар амалга оширилиши мумкин.
Апелляция тартиби ўз моҳиятига кўра биринчи инстанция судида иш юритишни такрорлайди, шу билан бирга иш моҳиятан янгидан ҳал қилиниши мумкин. Жиноят-процессуал кодексининг 324-бандига асосан ишни кўриш ма’рузачи-судянинг ма’рузаси билан бошланади. Суднинг ҳукми эълон қилиниши, сўнгра судланувчини сўроқ қилиш ва суд тергови ўтказилиши керак. Апелляция суди қуйидаги қарорлардан бирини қабул қилишга ҳақли: апелляция қилинган ҳукмни бекор қилиш ва ишни тугатиш; шикоятни қабул қилиб бўлмайдиган деб рад этиш; ҳукмни бекор қилиш ва ишни биринчи инстансия судига қайтариш; шикоятни асоссиз деб топишни рад этиш ва апелляция қилинган ҳукмни қонуний кучда қолдириш; шикоят қилинган ҳукмни бекор қилиш ва иш бўйича ўз ҳукмини чиқариш.
Немис апелляцияси бошқа мамлакатларда кўриб чиқилаётган суд жараёнлари орасида энг либерал ҳисобланади. Шу билан бирга, апелляция бериш ҳуқуқини қийинлаштирадиган ҳолат қонун талабларига жавоб берадиган шикоят бериш муддатининг этарли эмаслиги шикоятни кўриб чиқмасдан қолдиришга олиб келиши мумкин. Немис Апелляция институтининг ўзига хос хусусиятлари апелляция учун кўрсатилган шикоятда маълум нуқталар мавжуд бўлмаган тақдирда ҳаракат қиладиган қайта кўриб чиқиш тамойилларининг мавжудлиги, бу ҳукмни бир бутун сифатида текширишни англатади; шикоятни асослаш талаби йўқ; прокурорга ҳукм устидан маҳкум фойдасига шикоят қилиш ҳуқуқини бериш; шунингдек, жазони фақат хусусий айбловчи ва прокурорнинг шикоятига биноан ошириш имконияти. Қонун чиқарувчининг норма ўрнатиш тўғрисидаги қарорининг мақсадга мувофиқлиги ҳам шубҳали бўлиб, унга кўра апелляция инстанцияси қонун устуворлиги бузилганлигини аниқлаганда ҳукмни бекор қилади ва уни биринчи инстансия судига кўриб чиқиш учун қайтаради. Шундай қилиб, апелляция инстанцияси ҳукмни текшириш функциясини бажаради, лекин суд хатоларини тузатмайди. О.В.Шабунинанинг фикрича, немис қонун чиқарувчиси апелляция жиноят-процессуал муносабатларининг биринчи инстанция судининг қарори асосида вужудга келиши, ривожланиши ва тугатилишидан келиб чиқади ва биринчи инстанция судининг ҳар бир қоидабузарлигини суд тартибида бартараф этиб бўлмайди. апелляция суди [2.179, 153-бет].
Суд қарорларини қайта кўриб чиқишнинг навбатдаги тури - қонуний кучга кирмаган ҳукм устидан шикоят қилиниши мумкин бўлган қайта кўриб чиқиш. Шикоят предмети фарқланади: аудиторлик ишида фақат процессуал ва моддий ҳуқуқ нормаларига риоя қилиш ва қўллаш масалалари бўйича шикоят қилиниши мумкин. Германия Федератив Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 354-моддаси биринчи қисмига кўра, у қарор қабул қилиш бўйича аудит инстансиясининг кенг ваколатларини назарда тутади - у ишнинг моҳияти бўйича қарор қабул қилиши мумкин [1.29]. Аудит инстансияси сифатида Германия Федератив Республикаси Олий суди ва Олий минтақавий судлар ишлайди. Текширув тартибида апелляция судининг қарорлари ва биринчи инстанция судининг (Жиноят ишлари бўйича йирик коллегияси) ва Олий эр судининг (Жиноят ишлари бўйича Сенат) ҳукмлари устидан шикоят қилиниши мумкин (Россия Федерацияси Кодексининг 333-моддаси). ГФР жиноят процессуал тартиби) [1.29]. Ушбу инстанцияда ишни кўриб чиқиш учун жиноят ёки жиноят процессуал қонунчилигининг бузилиши каби асослар зарур. Шунингдек, мантиқ ва тафаккур қонуниятларини бузиш, илмий билимларни э’тиборсиз қолдириш, соғлом фикрга э’тибор бермаслик, ишда аниқланган ма’лумотларнинг ноаниқлиги, номувофиқлиги ёки ноаниқлиги қайта кўриб чиқиш учун асос сифатида э’тироф этилади [2.185, 34-б.].
Ва суд қарорларини қайта кўриб чиқишнинг якуний шакли қонуний кучга кирган ҳукм билан якунланган иш юритишни қайта бошлашдир. Суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан якунланган иш юритишнинг қайта тикланиши Германия жиноят процессида апелляция ва кассация текширувларида аниқланмаган суд хатоларини бартараф этишга қаратилган фавқулодда босқич ҳисобланади [2.30, 159-б.]. В.Бойлке та’кидлаганидек, бу жараён моддий ҳуқуқий кучни тўхтатиш учун энг муҳим имкониятлардан биридир [2.46, 327-бет]. В.Е.Баскакова ҳам худди шундай фикрда бўлиб, ушбу иш юритишнинг вазифаси апелляция ёки қайта кўриб чиқиш тартибида аниқланмаган ва бартараф этилмаган суд хатоларини тузатишдан иборат эканлигини та’кидлайди [2.21, 46-б.].
Германияда иш юритишни қайта бошлаш учун асослар икки гуруҳга бўлинади: 1) маҳкумнинг манфаатларини кўзлаб, 2) маҳкумнинг манфаатларини кўзламайди.
Германия Федератив Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 359-моддасида маҳкумнинг манфаатларини кўзлаб янгилаш учун асослар кўрсатилган. Улар қуйидагилардир [1.29]:
• ҳақиқий деб топилган ва маҳкумнинг айбини тасдиқловчи далил сифатида фойдаланилган ҳужжат қалбакилаштирилган бўлса;
• маҳкумнинг айбдорлигини тасдиқловчи далил сифатида фойдаланилган гувоҳнинг кўрсатмаси ёки эксперт хулосаси била туриб ёлғон бўлса;
• маҳкумнинг иши бўйича ўз хизмат вазифаларини жиноий жазога тортилган бузганликда айбдор деб топилган судя ҳукм чиқаришда иштирок этган бўлса (маҳкумнинг ўзи ушбу ҳуқуқбузарликка сабаб бўлган ҳоллар бундан мустасно);
• суд қарорига асос бўлган фуқаролик иши бўйича суднинг ҳал қилув қарори бекор қилинган ва бундай бекор ўзгаришсиз қолдирилган бўлса;
• алоҳида-алоҳида ёки илгари тўпланган далиллар билан биргаликда оқлаш ёки жазони енгиллаштириш ёки тузатиш ва хавфсизлик чоралари бўйича сезиларли даражада бошқача қарор қабул қилиш учун асос бўлиши мумкин бўлган янги далиллар мавжуд бўлса;
• агар Инсон ҳуқуқлари бўйича Европа суди Инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги Европа конвенциясининг бузилишини аниқласа ва суднинг ҳукми ушбу қоидабузарликка асосланган бўлса [1.29].
Германия қонунчилиги судланувчининг фойдасига эмас, балки судловни қайта бошлашга рухсат беради, унга нисбатан оқлов ҳукми чиқарилган. Германиянинг Жиноят-процессуал кодексида судланган шахснинг манфаатларига мос келмайдиган иш юритишни қайта бошлаш учун қуйидаги асослар кўрсатилган: агар ҳақиқий деб топилган ва судланувчининг айбсизлигини тасдиқловчи далил сифатида фойдаланилган ҳужжат сохталаштирилган бўлса; судланувчининг айбсизлигини тасдиқловчи далил сифатида фойдаланилган гувоҳнинг кўрсатмаси ёки эксперт хулосаси била туриб ёлғон бўлса; судланувчининг иши бўйича ўз хизмат мажбуриятларини жиноий жавобгарлик билан бузганликда айбдор деб топилган судя ҳукм чиқаришда иштирок этган бўлса; агар оқланган судланувчи суд олдида ёки суддан ташқарида содир этилган жиноятда ўз айбига ишончли тарзда иқрор бўлса [1.29].
Процесснинг маҳкум, ҳимоячи ва прокурор каби иштирокчилари ариза бериш ҳуқуқига эга. Маҳкум вафот этган тақдирда унинг яқин қариндошлари бу ҳуқуқдан фойдаланишлари мумкин. Ҳар йилнинг бошида ушбу аризаларни кўриб чиқишга ваколатли судлар рўйхати белгиланади. Ариза жиноят иши бўйича ҳукм чиқарган суд билан бир даражадаги судга берилади, лекин бир хил даражада эмас. Аммо, агар Олий вилоят суди юрисдикцияси остидаги ҳудудда биттагина вилоят суди мавжуд бўлса, аризаларни кўриб чиқиш учун вилоят судининг қайси бўлими масъул эканлигини Олий вилоят суди Президиуми белгилайди [1.29]. Аризани олгандан кейин суд ҳукмнинг ижросини кечиктириши ёки тўхтатиб қўйиши мумкин [2.46, 307-б.].
Шартли равишда, бу ишлаб чиқаришни, А.М.Новикованинг фикрича, 3 босқичга бўлиш мумкин: 1) рухсат этилганлигини назорат қилиш; 2) моддий асослилигини назорат қилиш; 3) янги суд жараёни [2.114, 71-б.].
Биринчи босқичда йўл қўйилишини аниқлаш қонунда кўрсатилган асосларга риоя қилишни англатади. Шу билан бирга, суднинг ушбу асослар тўғрисида илгари билгани ёки йўқлигини аниқлашга эътибор қаратилади. Номақбул ариза рад этилади.
Кейинги қадам далилларни моддий асослилигини текширишдан иборат. Бу эрда биз далилларнинг этарлилигини ўрганамиз. Суд маълум бир судяга (жиноят ишини дастлаб кўрмаган) унда кўрсатилган далиллар ва далилларни ўрганишни топширади, бу экспертларни сўроқ қилиш, ашёвий далилларни ўрганиш орқали амалга оширилиши мумкин [1.29]. Суд далилларни моддий асослилигини текширгандан кейингина илтимосномани рад этиш ёки иш юритишни қайта бошлаш ва янги суд муҳокамасини тайинлаш тўғрисида қарор қабул қилади [2.114, 71-б.].
Учинчи босқичда эса иш қайта бошланган тақдирда янги суд муҳокамаси тайинланади. Эътибор беринг, иш юритишнинг қайта тикланиши билан кўплаб ҳуқуқлар янгиланади: айбсизлик презумпцияси, даъво муддати ўз ишини давом эттиради, ҳукм билан белгиланган чеклашлар, масалан, транспорт воситаларини бошқариш, олиб ташланади [2.17, 348-б.].
Ишни қайта бошлаш доирасида янги суд муҳокамаси натижаларига кўра суд қуйидаги қарорлар қабул қилиши мумкин: 1) илгари эълон қилинган суд қарорини ўз кучида қолдириш; 2) илгари чиқарилган ҳукмни бекор қилиш ва янги ҳукм чиқариш.
Агар иш юритишни қайта бошлаш тўғрисида илтимоснома маҳкум фойдасига берилган бўлса, янги ҳукм чиқарилганда, ёмон томонга бурилишга йўл қўйилмайди.
Франсия ва Германия сингари роман-герман ҳуқуқ тизимининг вакилларининг суд қарорларини қайта кўриб чиқиш йўллари тизимини ўрганиш қуйидаги хулосалар чиқариш имконини беради.
1. Ушбу мамлакатларнинг жиноий процессида суд қарорларини кўриб чиқиш усуллари тизимида бундай усуллар ажратилади: апелляция (ҳар икки давлатда), кассация (Франсия); аудит (ҳар икки мамлакатда); ишлаб чиқаришни қайта тиклаш (Германияда).
2. Ҳар икки давлатда апелляция тартибида суд қарорларини кўриб чиқишнинг ушбу тури қонуний кучга кирмаган суд қарорлари устидан шикоят қилишнинг кенг тарқалган усули эканлиги билан ўхшашдир. Шу билан бирга, кўрсатилган инстансия ҳам "қонун" ва "факт" масалаларини кўриб чиқади.
3. Суд назоратининг чегаралари шикоят билан белгиланади. Агар шикоят фақат суд қарорининг бир қисмига нисбатан берилган бўлса, уни бутунлай кўриб чиқиш мумкин эмас. Францияда апелляция суди қарори аслида ёзма материаллар асосида қабул қилинган бўлса, Германияда апелляция суди ҳукмни текшириш функциясини бажаради, лекин суд хатоларини тузатмайди.
4. Апелляция шикоятини кўриб чиқишда ёмон томонга бурилишни тақиқлаш принципи қўлланилади, яъни юқори инстанция биринчи инстанция суди томонидан тайинланган жазони ошириб, маҳкумнинг аҳволини ёмонлаштиришга ҳақли эмас. , шунингдек, дастлабки суд томонидан белгиланган зарарни қоплаш миқдорини камайтиришга ҳақли эмас. Маҳкумнинг аҳволини ёмонлаштириш фақат прокурорнинг ёки процесснинг бошқа иштирокчисининг мурожаатига биноан мумкин.
5. Судлар тизимида апелляция ва кассация инстанцияларининг алоҳида судлари назарда тутилган бўлиб, бу ишларни кўриб чиқишда ҳам сифатли, ҳам холисликни, холислик ва мустақилликни та’минлайди. Аммо шу билан бирга, ишни кўриб чиқиш учун сарфланган муддат (Францияда 18 ойдан 36 ойгача) танқид қилинади, бу далилларни текшириш сифатига ва ҳукм чиқаришга салбий таъсир қилади.
6. Кассация, қайта кўриб чиқиш ва иш юритишни қайта бошлаш Франция ва Германияда жиноят процессида суд хатоларини тузатишнинг фавқулодда (истисно) усули ҳисобланади.
7. Франсияда кассациянинг аҳамиятини инобатга олган ҳолда, кассация шикояти бериш муддати икки босқичга бўлинади: биринчидан, апелляция бериш нияти тўғрисидаги ариза, сўнгра кассация важларини асословчи ҳужжатлар тайёрланиши ва тақдим этилиши керак. . Францияда кассация учун асослар чекланган бўлишига қарамай, кассациянинг ўзи қайта кўриб чиқиш бошланишига эга. Яъни, жамоат тартибига дахлдор қонун бузилган тақдирда кассация инстанцияси шикоят важлари билан боғланмайди.
8. Франция кассация суди ишни моҳияти бўйича бошқа судга юбориши мумкин, аммо худди шу даражадаги суд ҳукмини ўзгартиришга ваколатли эмас.
9. Суднинг қонуний кучга кирган қарорларини кўриб чиқиш предмети бўлган қонун манфаатларини кўзлаб кассация қилишда фарқ бор. Францияда кассациянинг асосий вазифаси суд амалиётининг бирлигини таъминлашдан иборат. Қонун манфаатларини кўзлаб мурожаат қилиш ҳуқуқи фақат Бош прокурор ва Адлия вазирига тегишли. Шу билан бирга, Адлия вазирининг кассация шикоятини бериш фақат маҳкумнинг манфаатларини кўзлаб амалга оширилиши мумкин.
10. Франциядаги аудит суд ҳукмидаги фактик хатоларни тузатишга қаратилган бўлиб, уни янги очилган ҳолатлар туфайли иш юритишни қайта бошлаш бўйича маҳаллий институт билан солиштириш мумкин. Бу эрда ҳам ёмон томонга бурилмаслиги тамойили амал қилади. Франциядан фарқли ўлароқ, Германияда қонуний кучга кирмаган ҳукм устидан қайта кўриб чиқиш тартибида шикоят қилиш мумкин ва фақат процессуал ва моддий ҳуқуққа риоя қилиш ва қўллаш масалалари бўйича шикоят қилиниши мумкин.

§ 3.3. Суд хатоларини тузатиш усуллари тизими

МДҲнинг айрим давлатларида жиноий иш юритишда
МДҲ мамлакатлари жиноят процессида суд назорати тизимини ўрганиш алоҳида қизиқиш уйғотади, чунки бу мамлакатлар умумий ҳуқуқий меросга эга. Мустақилликка эришгач, МДҲга а’зо давлатлар учун жиноят процессининг асосий қоидалари 1996-йил 17-февралда қабул қилинган Жиноят-процессуал намунавий кодексида белгилаб берилди.
МДҲ давлатларининг янги Жиноят-процессуал кодексларини ишлаб чиқишда, баъзи процессуалистлар таъкидлаганидек, уларни ишлаб чиқувчилар ва қонун чиқарувчилар энг яхши халқаро ҳуқуқий ҳужжатлар ва анъаналарни асос қилиб олишга ҳаракат қилишди, бу эса уларнинг нуқтаи назари бўйича жиноий жавобгарлик самарадорлигини оширишга ёрдам беради. суд жараёнлари [2.72, 9–15-бетлар]. Инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро актларнинг нормаларини имкон қадар кўпроқ белгилашга ҳаракат қилинди [2.72, 9-15-бетлар]. Шу билан бирга, ўша даврдаги айрим МДҲ давлатларининг қонунчилиги таҳлили шуни кўрсатадики, суд қарорларини қайта кўриб чиқишни тартибга солиш масалалари тубдан модернизация қилинмаган ва муайян принципларга тўлиқ мос келмаган: масалан, ҳуқуқий аниқлик принципи, суд қарорларининг якунийлиги. суд қарорлари. Аксарият мамлакатларда кассация, назорат тартибида ва янги очилган ҳолатлар бўйича иш юритишни қайта бошлаш каби иш юритиш сақланиб қолган, бу бир эмас, балки бир қатор текшириш инстанциялари мавжудлигини, шунингдек, ҳукм чиқариш вақтида бўш вақт мавжудлигини аниқ кўрсатиб турибди. биринчи инстанция суди томонидан суд қарорларини кейинги инстансияларда юқори судда кўриб чиқиш мумкин бўлган вақт билан, бу ҳам, албатта, қайта кўриб чиқиш сифатига таъсир қилди. Ушбу масала бўйича бир қатор тадқиқотлар [2.80, 188-бет] натижаларини ўрганиш кўплаб текшириш инстансияларининг мавжудлиги ўз-ўзидан суд қарорларини қайта кўриб чиқиш самарадорлигини таъминлай олмайди ва ишнинг сифатига таъсир қилмайди, деган хулосага келишга имкон беради. олдинги ҳолатларда. Бундан ташқари, жараён иштирокчилари суд қарорларини қайта кўриб чиқиш учун институтларга мурожаат қилиш учун ҳали ҳам имкониятлар мавжудлигига ишониб, айблов ва ҳимоянинг барча версиялари ва имкониятларини тўлиқ ишлаб чиқмасликка соф психологик жиҳатдан йўл қўядилар [2.12, п. 464]. Ўз навбатида, суд қарорлари устидан шикоят қилиш ҳуқуқига замонавий ривожланган мамлакатларнинг жиноий процессида бўлгани каби бир қатор чекловларнинг киритилиши айрим олимлар томонидан суд назорати институтининг мумкин бўлган ривожланишининг йўлларидан бири сифатида қаралмоқда. жиноят процессида [2.75, 33– 36-бетлар].
Айрим МДҲ давлатларининг жиноий процессида ушбу институтларнинг генезиси ҳақида тўхталмасдан, биз ушбу институтларнинг Россия Федерацияси, Қозоғистон Республикаси, Қирғизистон Республикаси ва Украина каби давлатларда давлат сифатидаги тартибга солиниши ҳақида умумий ма’лумот беришга қарор қилдик. кимнинг ҳуқуқий соҳаси бизга яқин ва ким билан кўпроқ даражада ҳамкорликни йўлга қўйганмиз. Танлов, шунингдек, охирги тилга олинган мамлакатларда нисбатан яқинда янги Жиноят-процессуал кодексларининг қабул қилинганлиги ва кучга кирганлиги билан боғлиқ [1.20].
Россия Федерацияси Жиноят-процессуал кодекси фаолияти суд хатоларини тузатишга қаратилган қуйидаги муассасаларни белгилайди: 1) апелляция судида иш юритиш - қонуний кучга кирмаган суд қарорлари бўйича; 2) кассация судида иш юритиш - қонуний кучга кирган суд қарорлари бўйича; 3) назорат инстансияси судида иш юритиш; 4) янги ёки янги очилган ҳолатлар туфайли жиноят ишини қайта бошлаш.
Юқорида таъкидланганидек, МДҲнинг Қозоғистон Республикаси, Қирғизистон Республикаси ва Украина каби давлатларининг жиноят-процессуал қонунчилигида суд назоратининг янада янгиланган тизими тақдим этилган. Бугунги кунга қадар номларида арзимаган тафовут боʻлган ушбу мамлакатларда юқори турувчи судлар томонидан суд хатоларини тузатишнинг қуйидаги ёʻллари белгиланган: 1) қонуний кучга кирмаган суд қарорларини апелляция тартибида коʻриб чиқиш; 2) суднинг қонуний кучга кирган қарорларини кассация тартибида қайта кўриб чиқиш; 3) жиноят иши бўйича иш юритишни янги очилган ҳолатлар бўйича қайта бошлаш.
Россия Федерациясида апелляция тартибида кўриб чиқиш предмети тинчлик ва биринчи инстанция судларининг қонуний кучга кирмаган қарорлари ҳисобланади. Апелляция шикояти бўйича иш юритиш учун характерлидирки, апелляция предмети якуний (ишни моҳиятан ҳал қилиш) ва оралиқ (барча бошқа, масалан, далилларни текшириш тартиби тўғрисидаги таърифлар ва қарорлар, илтимосномаларни рад этиш ва бошқалар) суд қарорлари бўлиши мумкин.
Апелляция процессининг вазифалари суд қарорларининг қонунийлиги, асослилиги, асослилиги ва адолатлилигини текшириш бўйича назорат функцияларини бажариш билан белгиланади, улар: 1) судялар ва биринчи инстанция судлари томонидан ишларни кўриб чиқишда йўл қўйилган фактик ва ҳуқуқий хатоларни аниқлаш. ва жиноят ишларини ҳал этиш; 2) апелляция суди томонидан ўз ваколатлари доирасида тинчлик ёки биринчи инстанция судининг қарорларини бекор қилиш ёки ўзгартириш орқали аниқланган хатоларни бартараф этиш тўғрисида қарорлар қабул қилиш [2.167, 431-б.
Масалан, 2017 йилда Россия Федерацияси судлари томонидан 19 370 та иш бўйича, 2018 йилда 24 466 та иш бўйича, 2019 йилнинг биринчи ярмида эса 11 102 та иш бўйича апелляция ва протестлар қаноатлантирилди [3.23].
Ўз навбатида Қозоғистон, Қирғизистон Республикаси, Украина Жиноят-процессуал кодекси суд қарорлари сифатида [1.20; 1,21; 1.27], шикоят қилиниши керак, қуйидагиларни англатади:
- туман ва унга тенглаштирилган судларнинг, жиноят ишлари бўйича ихтисослаштирилган туманлараро судларининг, вояга етмаганлар ишлари бўйича ихтисослаштирилган туманлараро ҳарбий судларнинг, гарнизонлар ҳарбий судларининг қонуний кучга кирмаган ҳукмлари (Жиноят-процессуал кодексининг 415-моддаси). Қозогʻистон) [1.20];
- биринчи инстанция судларининг қонуний кучга кирмаган суд қарорлари, хусусан ҳукмлар (апелляция хусусиятлари кўрсатилган алоҳида суд қарорлари бундан мустасно) [1.27], ариза бериш ёки рад этиш тўғрисидаги қарорлар. тиббий ёки тарбиявий характердаги мажбурлов чораларини, шунингдек Жиноят-процессуал кодексида назарда тутилган бошқа қарорларни қўллаш (Украина Жиноят-процессуал кодексининг 392-моддаси) [1.27];
Биринчи инстансия судининг қонуний кучга кирмаган ҳукмлари ва қарорлари устидан шикоят ва тақдимномалар, шунингдек терговчининг суд назорати орқали чиқарилган қарорлари устидан берилган шикоят ва тақдимномалар (Россия Федерацияси Кодексининг 391-моддаси). Қирғизистон Республикасининг жиноят процессуал тартиби) [1.21].
Апелляция ишини қўзғатиш ишни моҳиятан кўрган судга шикоят ёки тақдимнома бериш орқали тарафларнинг хоҳиш-иродасига боғлиқ. Суд қарори устидан шикоят қилиш ҳуқуқига қуйидагилар тегишлидир: маҳкум, оқланган, уларнинг ҳимоячилари ва қонуний вакиллари, прокурор ва (ёки) юқори турувчи прокурор, жабрланувчи, хусусий айбловчи, уларнинг қонуний вакиллари ва вакиллари, шунингдек бошқа шахслар. шикоят қилинаётган суд қарори уларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига дахлдор бўлган қисмидаги шахслар. Фуқаролик даъвогар, фуқаровий жавобгар ёки уларнинг қонуний вакиллари ва вакиллари суд қарори устидан фуқаролик даъвосига тааллуқли қисмда шикоят қилиш ҳуқуқига эга (Россия Федерацияси Жиноят-процессуал кодексининг 389.1-моддаси [1.24], Россия Федерацияси Жиноят-процессуал кодексининг 414-моддаси). Қозоғистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодекси [1.20], Қирғизистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 390-моддаси [1.21] - лекин шуни таъкидлаш керакки, фуқаролик даъвогар, фуқаровий жавобгар ва уларнинг вакиллари, шунингдек бошқа шахслар кўрсатилмаган).
Қозоғистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодексида ишни кўриб чиқишда давлат айбловчиси сифатида иштирок этган прокурор суд қарорини қайта кўриб чиқиш учун прокурорга шикоят қилиш ҳуқуқига эга эканлигини кўрсатади. Бош прокурор ва унинг ўринбосарлари, вилоят прокурорлари ва уларга тенглаштирилган прокурорлар, уларнинг ўринбосарлари, туманлар ва уларга тенглаштирилган прокурорлар ишни кўриб чиқишда иштирок этишларидан қат’и назар, ўз ваколатлари доирасида прокурорнинг апелляцияси ҳам берилиши мумкин (Россия Федерацияси Жиноят кодексининг 414-моддаси). Жиноят-процессуал кодекси) [1.20].
Апелляция тартибида суд қарорлари устидан шикоят қилиш ҳуқуқига эга бўлган энг кенг тарқалган шахслар Украинада. Мазкур рўйхатга юқорида кўрсатилган иштирокчилардан ташқари қуйидаги шахслар ҳам киритилади: унга нисбатан иш юритилаётган юридик шахснинг вакили – юридик шахснинг манфаатларига тааллуқли бўлган қисмида; жисмоний ва юридик шахс - судга тақдим этилган ашёвий далиллар, ҳужжатлар тақдири тўғрисидаги масалаларни ҳал қилишда ўз манфаатларига тааллуқли бўлган қисмида; учинчи шахс - махсус мусодара қилиш тўғрисидаги масалани ҳал қилишда унинг манфаатларига тааллуқли бўлган қисмида; шунингдек, Украина Жиноят-процессуал кодексида назарда тутилган ҳолларда бошқа шахслар (Жиноят-процессуал кодексининг 393-моддаси) [1.27].
Апелляция, прокурорнинг илтимосномалари тегишли вилоят ва унга тенглаштирилган суднинг апелляция инстанцияси томонидан кўриб чиқилади (Қозоғистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 416-моддаси) [1.20]. Қирғизистон Республикаси ва Украина Жиноят-процессуал кодексида бу судлар кўрсатилмаган.
Барча мамлакатларда прокурорнинг шикоятлари ва тақдимномалари (арзномалари) биринчи инстанция суди сифатида ҳукм чиқарган суд орқали берилиши керак бўлган тартиб мавжуд.
Апелляция муддатига эътибор қаратамиз: ҳукм чиқарилган кундан бошлаб 30 кун (Қирғизистон Республикаси, Жиноят-процессуал кодексининг 393-моддаси) [1.21]; Тиббий ёки тарбиявий характердаги мажбурлов чораларини қўллаш ёки қўллашни рад этиш тўғрисидаги ҳукм ёки ажрим эълон қилинган кундан бошлаб 30 кун ва биринчи инстанция судининг бошқа қарорлари эълон қилинган кундан бошлаб 7 кун (Украина, Россия Федерацияси Меҳнат кодексининг 395-моддаси). Жиноят-процессуал кодекси) [1.27]. Қозоғистонда - суд қарори эълон қилинган кундан бошлаб 15 кун ичида (Жиноят-процессуал кодексининг 418-моддаси) [1.20]. Маҳкумлар учун бу муддат суд қарорининг нусхаси унга топширилган пайтдан бошлаб ҳисобланади. Апелляция беришнинг энг қисқа муддати Россия Федерациясида - ҳукм ёки суднинг бошқа қарори чиқарилган кундан бошлаб 10 кун, қамоқдаги маҳкумлар учун эса - ҳукм, ажрим, қарор нусхалари топширилган кундан бошлаб худди шу муддатда. (Россия Федерацияси Жиноят-процессуал кодексининг 389.4-моддаси) [1.24].
Россия Федерацияси, Қозоғистон Республикаси, Қирғизистон Республикаси ва Украина қонунчилигида мурожаатлар ва тақдимномалар (мурожаатлар) билан бажарилиши керак бўлган талаблар ҳам назарда тутилган. Умумий қоида сифатида, бу қуйидаги атрибутлар: апелляция судининг номи; шикоят (ваколатнома, илтимоснома) берган шахс тўғрисидаги маълумотлар; устидан шикоят қилинаётган суд ҳал қилув қарори (вакиллик, илтимоснома); шикоят (ваколатнома, илтимоснома) берган шахснинг важлари (талаблари) ва да’воларни асословчи далиллар; шикоятга (ваколатнома, илтимоснома) илова қилинадиган материаллар рўйхати; шикоятчи, прокурорнинг санаси ва имзоси (Россия Федерацияси Жиноят-процессуал кодексининг 389.6-моддаси [1.24], Қозоғистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 423-моддаси [1.20], Жиноят кодексининг 399-моддасига қаранг. Қирғизистон Республикасининг процессуал тартиби [1.21], Украина Жиноят-процессуал кодексининг 396-моддаси [1.27]).
Шикоят (ваколатнома, илтимоснома) мазмунига қўйиладиган талабларнинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат:
- Россия Федерациясида шикоят ёки тақдимнома топширган шахс биринчи инстанция суди томонидан текширилган далилларни ўрганиш тўғрисида апелляция судига илтимоснома билан мурожаат қилишга, шунингдек гувоҳлар, экспертлар ва экспертлар рўйхатини тақдим этишга ҳақли. шу мақсадда суд мажлисига чақирилиши лозим бўлган бошқа шахслар. Агар кўрсатилган далиллар биринчи инстанция судида текширилмаган бўлса, у ҳолда шахс ушбу далилларни биринчи инстанция судига тақдим этишнинг мумкин эмаслигини асослаши керак. Жиноят ишида иштирок этмаётган шахснинг шикоятида суд қарори билан ушбу шахснинг қандай ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари бузилганлиги кўрсатилиши керак;
- Қозоғистонда, шунингдек, шикоят берган ёки прокурорнинг илтимосномасини берган шахс билан боғланиш воситаларининг рақамларини кўрсатиш керак (Жиноят-процессуал кодексининг 423-моддаси 2-банди [1.20]; шунингдек, қайси қисмида ҳукм, қарор ёки тўлиқ ҳажмда устидан шикоят берилган, прокурорнинг илтимосномаси берилган (ЖПК 423-моддаси 4-банди) [1.20];
Украинада алоқа воситаларининг рақами, агар мавжуд бўлса, электрон почта манзили кўрсатилган (Жиноят-процессуал кодексининг 396-моддаси 2-банди) [1.27]; шахснинг далилларни текшириш ҳақидаги илтимосномаси (Жиноят-процессуал кодексининг 396-моддаси 5-банди) [1.27]. Агар шахс кўриб чиқишда иштирок этишни истамаса, бу ҳам шикоятда қайд этилиши керак. Бундан ташқари, Украина жиноят-процессуал қонунчилигида биринчи инстанция судида нима учун айрим ҳолатлар текширилмаганлиги ёки нима учун далиллар биринчи инстанция судига тақдим этилмаганлиги кўрсатилган сабаблар кўрсатилиши керак бўлган қоида мустаҳкамланган. Шунингдек, агар шикоят ҳимоячи, вакил томонидан берилган бўлса, унга унинг ваколатини тасдиқловчи ҳужжатлар илова қилиниши лозимлиги қайд этилган. Шуниси эътиборга лойиқки, мурожаатга илова қилинган ёзма материалларнинг жиноий процесс иштирокчиларига юбориш учун зарур бўлган нусхалари ҳам тақдим этилиши керак.
Шикоят (ваколатнома, илтимоснома) талабларга мос келмаган тақдирда, ушбу ҳужжатлар муддати кўрсатилган ҳолда қайта расмийлаштириш учун қайтарилади. Россия Федерацияси Жиноят-процессуал кодексида (Жиноят-процессуал кодексининг 389.6-моддаси) [1.24] ва Қозоғистон (Жиноят-процессуал кодексининг 423-моддаси) [1.20], бу муддат кўрсатилмаган, Қирғизистон Республикасида бу муддат шикоят қилиш муддатидан ошмаслиги керак (Жиноят-процессуал кодексининг 399-моддаси) [1.21], Украинада: "уларни (камчиликларни - муаллиф томонидан) бартараф этиш учун этарли муддат белгиланади" (399-модда). Жиноят-процессуал кодекси) [1.27]. Шундай қилиб, биз қонун чиқарувчини қайта тузиш атамасини белгилаш суднинг ваколатига тегишли эканлигини кўрамиз. Аммо, илмий тадқиқотларда таъкидланганидек, масалан, Россия Федерациясида мурожаатларнинг 60% дан ортиғи асоссиз бўлиб чиқади ва уларни текшириш бўш расмиятчиликка айланади [2.137, 4-бет].
Апелляция (ваколатнома, илтимоснома) берган шахсларга ҳам шикоятга (ваколатнома, илтимоснома) ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳуқуқи берилади. Қозоғистон Республикаси ва Қирғизистон Республикасида ушбу ҳуқуқ суд мажлиси бошлангунга қадар амалга оширилиши керак. Россия Федерациясида бу муддат "суд мажлиси бошланишидан камида 5 кун олдин" деб белгиланган. Шу билан бирга, ушбу мамлакатларда биз қўшимча аризалар ва аризалар (аразномалар) бериш ҳақида гапирамиз. Прокурорнинг қўшимча тақдимномасида (арзномасида) ёки унинг прокурорнинг илтимосномасини ўзгартириш тўғрисидаги аризасида (Қозоғистонда), шунингдек жабрланувчининг, хусусий айбловчининг ёки вакилларнинг қўшимча шикоятида белгиланган муддат ўтганидан кейин тақдим этилган. ҳукм устидан шикоят қилиш муддати ўтган тақдирда, агар прокурорнинг дастлабки илтимосномасида ёки шикоятида бундай талаб бўлмаса, маҳкумнинг аҳволининг ёмонлашиши тўғрисидаги масала қўйилиши мумкин эмас. Шу билан бирга, Қозоғистонда суд ҳужжати устидан шикоят қилиш муддати ўтганидан кейин иш юритишга кирган адвокат шикоятни ўзгартириши ёки янги далиллар билан тўлдириши, ҳимоячи томонидан берилган шикоят важлари учун қўшимча далиллар келтириши мумкин. илгари ишда иштирок этган.
Украинада, шунингдек, апелляция бошланишидан олдин шикоятни ўзгартириш ва тўлдириш мумкин. Аммо бу ҳолда, Украина Жиноят-процессуал кодексининг 403-моддаси учинчи қисмида тартибга солинганидек, апелляция суди апелляция шикоятида иштирок этувчи шахсларнинг илтимосига биноан уларга ўзгартирилган шикоятни ўрганиш учун зарур бўлган вақтни беради. ва унга эътироз билдириш [1.27]. Қирғизистон Республикасида Жиноят-процессуал кодексининг 398-моддасида ҳам шикоят ёки тақдимномани янги далиллар билан ўзгартириш ёки тўлдириш ҳуқуқи берилган, бироқ муддатлар кўрсатилмаган [1.21].
Шикоятни (ваколатномани, илтимосномани) чақириб олиш қуйидагича тартибга солинади. Россия Федерациясида, Қозоғистон Республикасида, Қирғизистон Республикасида чақириб олиш апелляция суди суд мажлиси бошланишидан олдин содир бўлиши мумкин. Украинада бу ҳуқуқдан апелляция муддати тугагунга қадар фойдаланиш мумкин.
Апелляция суди томонидан назорат қилиш чегараларига эътибор қаратиш лозим. Шундай қилиб, Россия Федерациясида суд шикоят ёки тақдимотнинг далиллари билан боғланмайди ва ишни тўлиқ ва барча шахсларга нисбатан текшириши мумкин (Жиноят-процессуал кодексининг 389.19-моддаси) [1.24].
Украинада Жиноят-процессуал кодексининг 404-моддасига биноан суд қарорлари апелляция тартибида кўриб чиқилади [1.27]. Агар бу айбланувчининг ёки унга нисбатан тиббий ёки тарбиявий характердаги мажбурлов чораларини қўллаш тўғрисидаги масала ҳал қилинган шахснинг аҳволини ёмонлаштирмасагина, чегарадан чиқишга йўл қўйилади. Бундан ташқари, иштирокчиларнинг илтимосига биноан апелляция инстанцияси суди жиноят процесси жараёнида аниқланган ҳолатлар, агар улар биринчи инстанция суди томонидан тўлиқ текширилмаган ёки қонунбузарликлар билан текширилмаган бўлса, шунингдек, агар жиноят иши бўйича жиноят иши кўриб чиқилса, уларни қайта кўриб чиқишга мажбурдир. ушбу ҳолатлар биринчи инстанция судида эълон қилинган бўлса ёки улар шикоят қилинаётган ҳал қилув қарори қабул қилингандан кейин маълум бўлса.
Қозоғистонда бу масала Жиноят-процессуал кодексининг 426-моддаси билан тартибга солинади, унга кўра апелляция инстанцияси суд қарорининг қонунийлиги, асослилиги, адолатлилигини ушбу қисмда ва фақат шикоят билан таъсирланган маҳкумларга нисбатан текширади. ёки прокурорнинг илтимосномаси [1.20]. Шу билан бирга, агар ишни кўриб чиқиш жараёнида бошқа маҳкумларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари бузилганлиги аниқланса, бу қонунга хилоф ҳукм, қарор қабул қилинишига олиб келган бўлса, суд уни ҳам бекор қилишга ёки ўзгартиришга ҳақли. шикоят қилинмаган, прокурорнинг шикояти бўйича қайта кўриб чиқилмаган қисмларда, шунингдек, шикоят, прокурорнинг илтимосномаси берилмаган шахсларга нисбатан. Шу билан бирга, устидан шикоят (арзнома) берилмаган шахсларга нисбатан ҳукмни ўзгартиришга ёки бекор қилишга фақат манфаатдор шахсга нисбатан ҳукм бекор қилинган ёки ўзгартирилган тақдирдагина йўл қўйилади. шикоят, прокурорнинг илтимосномаси ва фақат биргаликда жиноий ҳуқуқбузарлик содир этган бошқа маҳкумларнинг хатти-ҳаракатларини малакасига мувофиқлаштириш учун.
Ишни апелляция инстанциясида кўриб чиқиш чегаралари масаласи Қирғизистон Республикасининг жиноят-процессуал қонунчилиги билан энг қисқача тартибга солинади. Шундай қилиб, Жиноят-процессуал кодексининг 401-моддасига кўра, апелляция инстанцияси суди ҳукмнинг қонунийлиги ва асослилигини фақат у шикоят қилинган қисмида ва фақат шикоят ёки тақдимномага таъсир кўрсатган маҳкумларга нисбатан текширади [1.21. ]. Агар ишни кўриб чиқиш жараёнида бошқа маҳкумларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари бузилганлиги аниқланса, суд ҳукмни устидан шикоят қилинмаган қисмда ва уларга нисбатан ҳукмни бекор қилишга ёки ўзгартиришга ҳақли. шикоят ёки тақдимот берилмаган.
Бундан келиб чиқадики, ишни апелляция инстанциясида берилган шикоят (ваколатнома, илтимоснома) бўйича кўриб чиқиш чегаралари чекланганлигига қарамай, ўрганилаётган мамлакатларнинг қонун чиқарувчиси апелляция судига шикоят ва шикоят важлари доирасидан ташқарига чиқишга имкон беради. қонунга хилоф ҳукмнинг қарори бошқа маҳкумларнинг ҳам ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларининг бузилишига олиб келганлиги аниқланса, шикоят берган шахслар доираси. Бундай ҳолда, уларнинг позициясининг ёмонлашишига йўл қўйилмайди.
Ишни апелляция суди томонидан кўриб чиқишнинг қуйидаги муддатлари белгиланди. Россия Федерациясида жиноят ишини апелляция тартибида кўриб чиқиш 15 кундан кечиктирмай туман судида, республиканинг олий судида, вилоят ёки вилоят судида, федерал шаҳар судида, автоном вилоят суди, вилоят судида, 15 кундан кечиктирмай бошланиши керак. автоном округ суди, туман (денгиз флоти) ҳарбий суди - апелляция суди томонидан олинган кундан бошлаб 30 кундан кечиктирмай ва Россия Федерацияси Олий судида - 45 кундан кечиктирмай (Россия Федерацияси Кодексининг 389.10-моддаси). Жиноий процессуал) [1.24].
Қирғизистон Республикасида (Жиноят-процессуал кодексининг 402-моддаси), апелляция инстанцияси суди ишни у келиб тушган кундан бошлаб 2 ойдан кечиктирмай кўриши керак [1.21], Қозоғистон Республикасида (Жиноят-процессуал кодексининг 425-моддаси). Жиноий процессуал) - бир ойдан кечиктирмай [1.20]. Қирғизистон Республикасида янги материаллар ва далилларни ўрганиш зарурати учун асослар мавжуд бўлса, иш 3 ойдан кечиктирмай, Қозоғистонда эса 2 ойдан кечиктирмай кўриб чиқилиши керак. Агар узрли сабаблар бўлса, бу муддатлар бир ойга узайтирилиши мумкин. Иш келиб тушгандан кейин суд мажлисини тайинлаш тўғрисидаги ажрим иш апелляция инстанциясига келиб тушган кундан бошлаб 14 кундан кечиктирмай чиқарилиши керак. Қозоғистонда бу шартлар бошқача: иш келиб тушган кундан бошлаб бир ойдан кечиктирмай кўриб чиқилиши керак. Украинада апелляция судловини тайинлашга тайёргарлик кўришнинг яна бир жараёни: апелляция суди томонидан қабул қилинган апелляция кейинги кундан кечиктирмай ҳисобот берувчи судяга топширилади, у уч кун ичида унинг талабларга мувофиқлигини текширади ва йўқ бўлганда. тўсиқларни бартараф этиш, апелляция ишини очиш тўғрисида қарор қабул қилади (Жиноят-процессуал кодексининг 398-моддаси) [1.27]. Сўнгра апелляция шикояти бўйича иш юритиш очилгандан сўнг ўн кунлик муддат ичида ма’рузачи судя қарорнинг нусхасини шикоятлар нусхалари ва э’тироз бериш муддатлари тўғрисидаги ма’лумотларни илова қилган ҳолда суд муҳокамаси иштирокчиларига юборади; иштирокчиларни ўзлари ҳавола қиладиган янги далилларни тақдим этишга таклиф қилади ёки шикоят берган шахснинг илтимосига биноан уларни талаб қилади; бошқа илтимосномаларни, шу жумладан профилактика чоралари билан боғлиқ бўлган аризаларни, шунингдек мурожаатни кўриб чиқиш учун зарур бўлган бошқа масалаларни ҳал қилади. Барча ҳаракатлар ва қарорлар қарор билан расмийлаштирилади. Апелляция муҳокамасига тайёргарлик кўргандан сўнг, мухбир судяси апелляция муҳокамасига тайёргарлик кўриш ва тайинлаш тугалланганлиги тўғрисида ажрим чиқаради (Жиноят-процессуал кодексининг 401-моддаси) [1.27]. Шу билан бирга, Украина Жиноят-процессуал кодексини кўриб чиқиш шартлари ҳақида гапирилмаган.
Эслатиб ўтамиз, Россия Федерациясида суд мажлисини тайинлаш тўғрисидаги қарорда ҳал қилиниши керак бўлган масалалардан бири қамоқдаги маҳкумнинг суд мажлисида иштирок этиш шакли: шахсан ёки видеоконференцалоқа тизимларидан фойдаланган ҳолда.
Иш апелляция суди томонидан кўриб чиқилаётганда иш юритиш қандай тузилган? Россия Федерацияси, Қозоғистон Республикаси, Қирғизистон Республикаси ва Украинада ишни апелляция инстансиясида кўриб чиқиш тартиби одатда Ўзбекистон Республикасидаги ишни апелляция инстансиясида кўриш тартибига ўхшайди. Демак, босқичларнинг асосий таркибий қисмлари қуйидагилардан иборат: 1) суд мажлисининг тайёргарлик қисми; 2) суд тергови; 3) суд муҳокамаси; 4) судланувчининг охирги сўзи; 5) жазо тайинлаш (Россия Федерацияси Жиноят-процессуал кодексининг 389.13-моддаси [1.24], Қозоғистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 429-моддаси [1.20], Қирғизистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 405-моддаси [ 1.21], Украина Жиноят-процессуал кодексининг 405-406-моддалари [1.27]). Ҳар бир давлатнинг жараёни судя-маърузачининг иштирок этиши билан ҳам тавсифланади, у шикоят қилинган суд қарорининг мазмуни ва берилган шикоятларнинг (ваколатномалар, илтимосномалар) моҳиятини қисқача баён қилиб, суд муҳокамасини бошлайди.
Шу билан бирга, ўзига хос хусусиятлар ҳам мавжуд. Россия Федерациясида биринчи инстанция суди томонидан текширилмаган далиллар (янги далиллар), агар уларни текшириш тўғрисида ариза берган шахс уларни биринчи инстанция судига тақдим этишнинг иложи йўқлигини асослаб берган бўлса, суд томонидан қабул қилинади. унинг назорати остида, суд эса бу сабабларни асосли деб топади [2.167, 439-б.]. Шуниси эътиборга лойиқки, апелляция инстанцияси суди тарафларнинг розилиги билан биринчи инстанция суди томонидан текширилган далилларни текширмаган ҳолда шикоятни, тақдимномани кўриб чиқишга ҳақли [2.167, 439-б.]. Агар томонларнинг розилиги олинмаган бўлса, бу ҳолат апелляция қарорининг бекор қилинишига олиб келиши мумкин. Федерациянинг таъсис субъектларининг судларида жиноят ишларини апелляция тартибида кўришда далилларни бевосита текшириш ҳоллари жиноят ишларининг 1% дан камроғида учрайди [2.137, 5-б.]. Аммо далиллар суд мажлисида текширилмаган бўлса ҳам, улардан қарор қабул қилишда фойдаланиш мумкин, чунки бу далиллар иш келиб тушганда у ёки бу тарзда ўрганилади. Видеоконференцалоқа тизимларидан фойдаланган ҳолда далилларни текшириш имконияти ҳам мавжудлигини унутманг.
Украина қонун чиқарувчиси, шунингдек, агар суд жараёнининг барча иштирокчилари уларнинг йўқлигида иш юритиш тўғрисида ариза берган бўлса, ёзма апелляция жараёнини ўтказиш имкониятини назарда тутади. Шу билан бирга, қонун чиқарувчи, агар ёзма иш юритиш жараёнида бундай хулосага апелляция суди томонидан эришилган бўлса, апелляция шикоятини кўриб чиқиш имкониятини истисно қилмайди. Ёзма апелляция ишини юритишда апелляция инстанцияси суд қарорларининг нусхалари суд муҳокамаси иштирокчиларига имзоланган кундан бошлаб уч кун ичида юборилади (Жиноят-процессуал кодексининг 406-моддасига қаранг) [1.27].
Ўз навбатида, Қирғизистон Республикасида апелляция инстанцияси суди ҳал қилув қарорини қабул қилишда апелляция инстанцияси судининг мажлисига чақирилмаган, лекин судда сўроқ қилинган шахсларнинг судда ўқиб эшиттирилган кўрсатмаларига асосланиб, ўз қарорини асослашга ҳақли. биринчи навбатда. Шунингдек, тарафларнинг розилиги билан апелляция инстанцияси суди биринчи инстансия судида текширилган далилларни текширмасдан шикоятни (таклифномани) кўриб чиқишга ҳақли (Жиноят-процессуал кодексининг 405-моддаси) [1.21] .
Қозоғистонда апелляция судига қўшимча материаллар тақдим этаётган шахслар улар қандай олинганлигини кўрсатишлари ва суд терговини якунлаш зарурлигини асослашлари шарт. Қўшимча материалларни тергов ҳаракатлари орқали олиш мумкин эмас. Шуниси эътиборга лойиқки, биринчи инстанция судининг ҳукми қонунда назарда тутилган асослар бўйича бекор қилинганда, ишни апелляция инстанцияси суд мажлисида кўришда биринчи инстанция судининг регламентига асосан тарафлар процессуал битим ёки медиация тартибида ярашувга эришиш тўғрисида битим тузиши мумкин (Жиноят-процессуал кодексининг 429-моддаси) [1.20].
Қозоғистон Республикасида (Жиноят-процессуал кодексининг 433-моддаси) [1.20] ва Украинада (Жиноят-процессуал кодексининг 409-моддаси) [1.27] суд қарорини бекор қилиш ёки ўзгартириш учун асослар қуйидагилардир: бир томонламалик. суд терговининг тўлиқ эмаслиги; суднинг ҳукмда кўрсатилган хулосалари ишнинг ҳақиқий ҳолатларига мос келмаслиги; жиноят-процессуал қонунчилигининг жиддий бузилиши; жиноят қонунини нотўғри қўллаш; жиноятнинг оғирлиги ва маҳкумнинг шахси бўйича жазо ўртасидаги номувофиқлик. Россия Федерацияси ва Қирғизистон Республикасида ушбу рўйхатда қонун чиқарувчи суд терговининг бирёқламалиги ва тўлиқ эмаслиги каби асосларни кўрсатмаган. Россия Федерациясида бундай асослар Санъатнинг 1-қисмида ва 2-қисмининг 1-бандида кўрсатилган ҳолатларни аниқлаш сифатида ҳам кўрсатилган. Жиноят-процессуал кодексининг 237-моддаси [1.24], жиноят ишини прокурорга қайтариш мажбуриятини юклайди; шахснинг шартларга риоя қилмаслиги ва судгача ҳамкорлик шартномаси бўйича ўз мажбуриятларини бажармаслигини кўрсатадиган маълумотларни аниқлаш.
Ўрганилаётган мамлакатларнинг жиноят-процессуал қонунчилиги апелляция судларига қуйидаги турдаги қарорларни чиқариш ҳуқуқини беради: 1) суд қарорини ўзгаришсиз, шикоятни (вакиллик, илтимосномани) эса қаноатлантирмасдан қолдириш; 2) суд қарорини ўзгартириш; 3) суд қарорини бекор қилиш ва ишни тўлиқ ёки қисман тугатиш; 4) оқлов ҳукмини бекор қилиш ва янги оқлов ҳукми ёки судланганлик ҳукмини чиқариш; 5) ҳукмни бекор қилиш ва ишни янги суд муҳокамасига юбориш (Қирғизистон Республикасидаги апелляция суди бундан мустасно).
Россия Федерациясида апелляция суди қуйидаги қарорларни қабул қилиши мумкин: айблов ҳукмини бекор қилиш ва оқлаш ёки судланганлик ҳукмини чиқариш тўғрисида; оқлов ҳукмини бекор қилиш ва оқлов ҳукмини чиқариш тўғрисида; ажрим ёки қарорни бекор қилиш тўғрисида ҳамда оқлов ҳукми ёки суднинг бошқа қарорини чиқариш тўғрисида; ҳукмни, ажримни, қарорни бекор қилиш ва ишни прокурорга қайтариш тўғрисида; апелляцияни бекор қилиш. Апелляция инстансияси судининг ҳукми, ажрими, қарори устидан Ч.да белгиланган тартибда юқори турувчи судга шикоят қилиниши мумкин. Россия Федерацияси Жиноят-процессуал кодексининг 471 (кассация тартибида) ва 481 (назорат тартибида) [1.24].
Бундан ташқари, Қозоғистонда асосий суд муҳокамасини тайинлашга тўсқинлик қилувчи жиноят-процессуал қонунчилигининг жиддий бузилишлари аниқланса ёки судгача бўлган тезлаштирилган иш юритиш ёки процессуал келишувга мувофиқ иш юритиш жараёнида бундай бузилишлар аниқланса, апелляция шикояти ҳукмни бекор қилади ва ишни прокурорга юборади (Жиноят-процессуал кодексининг 431-моддаси) [1.20].
Оқлов ҳукмини бекор қилишнинг ўзига хос хусусиятлари ҳам мавжуд: Украинада (Жиноят-процессуал кодексининг 409-моддаси) апелляция суди фақат айбланувчининг ҳуқуқлари сезиларли даражада бузилганлиги сабабли оқловни бекор қилишга ҳақли [1.27] ]; Қозоғистонда оқлов ҳукми фақат прокурорнинг илтимосига биноан ёки жабрланувчининг ёки унинг вакилининг шикоятига биноан, шунингдек оқлаш асосларига рози бўлмаган оқланган шахс томонидан бекор қилиниши мумкин (Жиноят кодексининг 440-моддаси). Процедура) [1.20]. Шу билан бирга, судланувчи фойдасига чиқарилган оқлов ҳукми Жиноят-процессуал кодексининг 436-моддасида кўрсатилган жиддий ҳуқуқбузарлик асослари бўйича, агар оқланган шахснинг айбсизлиги, оқлаш асослари ёки унинг хусусияти бўлса, бекор қилиниши мумкин эмас. судланувчи фойдасига чиқарилган бошқа қарорга эътироз билдирилмайди [1.20].
Шуни таъкидлаш керакки, Россия Федерациясининг илмий тадқиқотларида ҳаддан ташқари иш юки апелляция жараёнининг самарадорлигига таъсир қилувчи муаммолардан бири деб аталади, чунки апелляция жараёни жиноят ишларининг учдан биридан кўпроғида амалга оширилади. Апелляция жараёнида иштирок этувчи судяларнинг фикрларини ўрганиш шуни кўрсатадики, тизим ўз имкониятлари чегарасига етган, ҳатто “квази-апелляция” иш режимига ўтган [2.137, 5-б.]. М.В.Скляренко та’кидлаганидек, жиноят процессида суд қарорлари устидан шикоят қилиш, текшириш ва қайта кўриб чиқиш тизимини ривожлантиришнинг ҳозирги босқичи ҳам содиқ муҳитнинг йўқлиги, ҳатто унинг душманлиги билан тавсифланади; Бу эрда асосий нарса жиноят процессида суд қарорлари устидан шикоят қилиш, текшириш ва қайта кўриб чиқиш тизимининг иш ҳажмининг аниқ бир даврда [2.12, 17-б.] кўп жиҳатдан даражаси билан олдиндан белгилаб қўйилганлигини тушунмасликдир. жиноий процессдаги конфликтнинг [2.12, 17-бет].
Суд қарорларини назорат қилишнинг навбатдаги тури - биринчи ва апелляция инстанцияларининг қонуний кучга кирган суд қарорларини текширишга қаратилган кассация ишидир. Ушбу ишлаб чиқаришнинг вазифалари: жиноят ишларини кўриб чиқиш ва ҳал қилишда биринчи ва апелляция инстанциялари судлари томонидан йўл қўйилган фактик ва ҳуқуқий хатоларни аниқлаш; кассация инстансияси суди ўз ваколатлари доирасида текширилаётган суд ҳужжатларини бекор қилиш ёки ўзгартиришлар киритиш йўли билан аниқланган хатоларни бартараф этиш тўғрисида қарорлар қабул қилиш; суд қарорларининг адолатлилигини тиклаш [2.167, 469-б.]. Илмий нашрларда таъкидланишича, 2010 йилда Россия Федерациясида ўтказилган текшириш, шу жумладан кассация ишини ислоҳ қилиш жиноят-процессуал ва жиноят қонунларини қўллашда ҳукмдаги хатоларни тезда аниқлаш ва бартараф этишга, суд жараёнини тезлаштиришга қаратилган. жиноят иши боʻйича иш юритиш, шунингдек, суд ҳукмларининг мустаҳкамлиги, барқарорлигини таʼминлашда [2.141, 73-б.; 2.169, 30–31-бетлар]. Масалан, бу ишни апелляция инстанциясидан бошқа апелляция инстанциясига ўтказишни истисно қилиш билан та’минланди [2.177, 32-б.], бу жиноят ишини кўриб чиқиш муддатини сезиларли даражада қисқартирди. Ўз навбатида, кассация ишининг предмети ҳам чекланган - фақат суд қарорининг қонунийлигини текшириш орқали. Бу чора-тадбирларнинг барчаси суд қарорларининг ҳуқуқий аниқлиги ва барқарорлигига эришиш мақсадида амалга оширилди.
Кассация ишини юритишнинг хусусиятлари қаторида қуйидагилар қайд этилган: апелляция эркинлиги; ҳукмнинг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текширишнинг комбинацияси; ишни кассация инстансияси суди томонидан кўриб чиқиш чегараларининг шикоят ёки тақдимнома предмети томонидан чекланиши (умумий қоида шаклида); қўшимча материаллардан фойдаланиш ва далилларни текшириш имконияти; маҳкум ёки оқланган шахснинг ёмон томонга бурилиш тақиқланиши [2.167, 469-б.].
Россия Федерациясида, апелляциядан фарқли ўлароқ, кассация шикоятлари ва тақдимотлари тўғридан-тўғри эътирозланган суд қарорини кассация тартибида кўриб чиқишга ваколатли судга берилади. Шу билан бирга, инстантация талаблари кузатилади. Яъни, шикоят, тақдимномалар биринчи навбатда кассация инстанциясининг қуйи судида, кейин эса юқори судда кўриб чиқилади. Эътибор беринг, қонун чиқарувчининг иккита кассация инстанциясини ташкил этиш ҳақидаги ушбу қарори илмий жамоатчилик томонидан танқид қилинмоқда. Шундай қилиб, М.К.Свиридов ҳукмларнинг фактик томонини текширишга қонунда фақат бир марта рухсат этилганлигини, уларнинг қонунийлигини кассация тартибида текширишга камида икки марта рухсат этилганлигини тушунтириш қийин, деб ҳисоблайди ва ҳукм юқори турувчи томонидан бекор қилинганда. кассация инстансияси ва иш қуйи кассация инстанциясига юборилади (бундай қонун рухсат беради) – бир неча марта [2.141, 73–80-бетлар]. И.С.Дикарев, аксинча, “Қонун чиқарувчининг бу қадами жиноят процесси соҳасида ҳуқуқий аниқлик принсипининг амалга оширилишини та’минлаш, унга ҳуқуқни белгилашнинг тўғрилигига шубҳа қилишнинг олдини олувчи ишончли кафолатлар яратиш истаги билан боғлиқ, деб ҳисоблайди. ҳал қилув қарори қонуний кучга киргандан кейин ишнинг фактик томони» [2.56 , С. 30]. Бизнингча, ҳақиқат ўртада. Дарҳақиқат, Россия қонун чиқарувчисининг қарорини қабул қилинган қарорларнинг ҳуқуқий барқарорлигига эришиш истаги нуқтаи назаридан даъво қилиш мумкин, шу билан бирга, суд қарорларини кассация тартибида текширишни кўпайтириш имкониятини белгилаш бизнинг нуқтаи назаримизда. фикри, дастлабки босқичда суд хатоларини бартараф этишнинг зарур элементи бўлиб, иштирокчиларга ўз вақтида ва сифатли шикоят қилиш ҳуқуқидан фойдалана олмаганлиги сабабли келажакда буни амалга ошириш мумкин эмаслигини англаш учун жиноий жараённи сингдиришдан олдин. Шу муносабат билан биз М.К.Свиридовнинг “оддий” хатоларни тузатишнинг асосий воситаси ҳукм ҳали қонуний кучга кирмаган апелляция инстанцияси бўлиши керак, деган фикрга қўшиламиз ва кейинчалик ҳукм қонуний кучга киргандан кейин ҳукмнинг мустаҳкамлигини та’минлаш масаласини унинг аниқлигининг зарурий шарти сифатида илгари суради [2.141, 75-б.]. Бундан ташқари, айрим процессуалистларнинг фикрига кўра, жиноят ишини судда кўриб чиқиш жараёнида тарафлар томонидан жиноят ишида аниқланган фактик ҳолатларга мос келадиган ҳуқуқий позицияни ишлаб чиқиш билан бирга, жиноят ишини муваффақиятли кўриб чиқиш учун асос бўлади. , ва масалани ҳал этиш тарафларнинг қонунга хилоф суд қарорлари устидан апелляция тартибида ўз вақтида шикоят қилиш мажбурияти сифатида белгиланиши [2.118, 427-б.]. Эслатиб оʻтамиз, 2017 йилда Россия Федерацияси судлари томонидан 5678 та жиноят иши боʻйича кассация шикоятлари ва протестлари, 2018 йилда 6140 та иш боʻйича, 2019 йилнинг биринчи ярмида эса 2618 та иш боʻйича кассация шикоятлари ва протестлари қаноатлантирилган [3.24].
Кассация инстанцияси Қозоғистон Республикаси, Қирғизистон Республикаси, Украина Олий суди ҳисобланади. Биринчи инстансия судининг қарорлари апелляция инстансиясида кўриб чиқилгандан кейин, шунингдек биринчи инстансия судининг кўрсатилган ҳукмлари асосида чиқарилган апелляция судининг қарорлари устидан кассация тартибида шикоят қилиниши мумкин. Қозоғистон қонунчилигида кассация тартибида қайта кўриб чиқилмайдиган суд ҳужжатлари масалалари бўйича бир қатор чекловлар мавжуд. Жиноят-процессуал кодексининг 484-моддасига кўра, булар жиноий ва унча оғир бўлмаган жиноятлар тўғрисидаги ишлар бўйича ҳаракатлардир [1.20]. Ушбу актлар фақат Қозоғистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 485-моддасида кўрсатилган асослар мавжуд бўлса, Қозоғистон Республикаси Бош прокурорининг протести билан ва Олий суд раисининг таклифига биноан кассация тартибида кўриб чиқилиши мумкин. ва Қозоғистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 485-моддаси иккинчи қисмида назарда тутилган асослар мавжуд бўлса, Қозоғистон Республикаси Бош прокурорининг протести. Жиноят-процессуал кодекси 10-моддаси иккинчи қисмида кўрсатилган масалалар бўйича суд муҳокамаси жараёнида чиқарилган суд ҳужжатлари кассация тартибида кўриб чиқиш предмети бўлиши мумкин эмас [1.20]; далилларни текшириш тартиби ва услубига, процесс иштирокчиларининг илтимосномаларига, суд залида тартибни сақлашга, давлат ва хусусий айбловчиларни жиноий жавобгарликка тортиш рад этилганлиги муносабати билан, ҳукмни ижро этиш билан боғлиқ масалалар бўйича; шунингдек, тергов судяси томонидан чиқарилган (Жиноят-процессуал кодексининг 484-моддаси) [1.20]. Украинада қонун чиқарувчи биринчи инстанция судининг ажримлари апелляция тартибида қайта кўриб чиқилгандан сўнг, шунингдек апелляция судининг ажримлари, агар улар жиноят ишини кейинги кўриб чиқишга тўсқинлик қилса, кассация тартибида шикоят қилиниши мумкинлигини белгилайди, бундан мустасно. Украина Жиноят-процессуал кодекси (Жиноят-процессуал кодексининг 424-моддаси) томонидан [1.27]. Бошқа таърифларга эътирозлар апелляция ишини кўриш натижалари бўйича қабул қилинган суд қарори устидан кассация шикоятига киритилиши мумкин.
Кассация шикояти ва протестининг субъектлари апелляция ва протест билдириш ҳуқуқига эга бўлган барча иштирокчилардир (Россия Федерацияси Жиноят-процессуал кодексининг 401.2-моддаси [1.24], Украина Жиноят-процессуал кодексининг 425-моддаси [1.27], Қирғизистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 431-моддаси [1.21], Қозоғистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 486-моддаси [1.20]). Россия Федерацияси Жиноят-процессуал кодексида Бош прокурор ва унинг ўринбосарлари - ҳар қандай кассация судига қонуний кучга кирган суд қарорини қайта кўриб чиқиш учун ариза бериш ҳуқуқига эга бўлган тушунтиришлар мавжуд; Россия Федерациясининг таъсис субъектининг прокурори, унга тенглаштирилган ҳарбий прокурор ва уларнинг ўринбосарлари - тегишли равишда республика Олий суди президиумига, вилоят ёки вилоят судига, федерал аҳамиятга эга шаҳар суди, судга; автоном вилоят, автоном округ суди, туман (денгиз флоти) ҳарбий суди.
Маҳкумнинг аҳволини яхшилайдиган асослар бўйича суд қарорларини кўриб чиқиш муддатлари қуйидагилар билан чекланмайди:
Россия Федерациясида ҳукмни, ажримни, суд қарорини судланган, оқланган, жиноий иш тугатилган шахснинг аҳволини ёмонлашишига олиб келадиган асослар бўйича кассация тартибида кўриб чиқишга рухсат этилади. агар улар қонуний кучга кирган кундан бошлаб бир йил давомида, агар суд муҳокамаси давомида ишнинг натижасига та’сир кўрсатган, одил судловнинг моҳиятини ва суд қарорининг одил судлов акти сифатидаги ма’носини бузиб кўрсатувчи қонун бузилиши ҳолатлари аниқланган бўлса; ёки шахснинг ҳамкорлик тўғрисидаги судгача бўлган келишувда назарда тутилган шартларга риоя қилмаганлиги ва мажбуриятларини бажармаганлиги тўғрисида маълумотлар аниқланган бўлса (Жиноят-процессуал кодексининг 401.6-моддаси) [1.24];
- Қозоғистонда ҳукмни маҳкумнинг аҳволини яхшилашга олиб келадиган асослар бўйича қайта кўриб чиқиш муддатлар билан чекланмайди; Ўта оғирроқ жиноий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги қонунни қўллаш зарурлиги, жазони енгиллаштириш ёки судланувчининг аҳволини ёмонлаштирадиган бошқа асослар бўйича оқлов ҳукмини, айблов ҳукмини қайта кўриб чиқиш тўғрисида илтимоснома, протест, тақдимнома бериш. маҳкумнинг ёки суднинг ишни тугатиш тўғрисидаги қарори қонуний кучга кирган кундан бошлаб бир йил ичида рухсат этилади (Жиноят-процессуал кодексининг 487-моддаси) [1.20];
- Украинада суд қарорлари устидан кассация шикояти апелляция инстанцияси судининг қарори эълон қилинган кундан бошлаб уч ой ичида ва қамоқдаги маҳкум томонидан - у берилган кундан бошлаб бир хил муддатда берилиши мумкин. суд қарорининг нусхаси (Жиноят-процессуал кодексининг 426-моддаси) [1.27].
Украинада кассация шикояти (протест, илтимоснома, тақдимот) учун талаблар апелляция талаблари билан деярли бир хил (Жиноят-процессуал кодексининг 427-моддаси) [1.27]. Масала Қирғизистон Республикасида ҳам худди шундай ҳал қилинган, ягона қўшимча жиҳат – ишни биринчи инстанцияда кўрган судлар, апелляция инстанциялари ва уларнинг қарорларининг мазмунини кўрсатиш зарурлиги (Россия Федерацияси Кодексининг 435-моддаси). Жиноий процессуал) [1.21]. Қозоғистонда апелляция, протестда кўрсатилиши шарт бўлган ҳолатлардан ташқари, иш юритиш жараёнида қандай қонун бузилишларига йўл қўйилганлиги ва бу қоидабузарликлар суд қарорларига қандай та’сир кўрсатганлиги ҳамда Жиноят кодексининг 485-моддасида санаб ўтилганлардан қайси бири кўрсатилиши керак. Жиноят-процессуал кодексида (кассация судининг қонуний кучга кирган ҳукмлари ва қарорларини қайта кўриб чиқиш учун асослар) баҳсли суд ҳужжатини қайта кўриб чиқиш учун асослар мавжуд. Шу билан бирга, илтимосномада уларни берган шахслар иштирокида ёки иштирокисиз кўриб чиқилаётганлиги кўрсатилиши керак (Жиноят-процессуал кодексининг 488-моддаси) [1.20]. Эслатиб ўтамиз, Қозоғистонда қонуний кучга кирган суд ҳужжатларини қайта кўриб чиқиш учун ариза, протест ва тақдимнома нафақат ёзма, балки электрон ҳужжат шаклида ҳам берилиши мумкин. Россия Федерациясида қонун чиқарувчи шикоят ва тақдимномага тегишли суд томонидан тасдиқланган суд қарорларининг нусхалари, шунингдек бошқа ҳужжатлар илова қилиниши кераклигини белгилаб қўйди. Талаб қилинган шикоятлар ва тақдимномалар судялар томонидан кўриб чиқилади ва зарурат туғилганда судя жиноий иш қўзғатишни талаб қилиши мумкин. Ўрганиш натижаларига кўра судя кассация шикоятини ёки кассация инстансияси судига кўриш учун тақдим этишни рад этиш тўғрисида (агар бунинг учун асослар бўлмаса) қарор шаклида қарор қабул қилиши мумкин. кассация шикоятини ёки жиноят иши бўйича тақдимномани кассация инстансияси судига кўриш учун топшириш. Шуниси эътиборга лойиқки, ушбу судя ушбу жиноят ишини кўриб чиқишда иштирок этиш ҳуқуқига эга эмас.
Шуни таъкидлаш керакки, Қозоғистон Республикаси кассация ишини юритишнинг ўзига хос хусусияти қонуний кучга кирган суд ҳужжатларини қайта кўриб чиқиш тўғрисидаги илтимосномани дастлабки кўриб чиқиш босқичининг мавжудлигидир. Шундай қилиб, кассация инстансияси судяси 10 кун муддатда қуйидаги масалаларни ҳал қилиши шарт: 1) Жиноят-процессуал кодексида назарда тутилган асослар бўйича илтимосномани қайтариш учун асослар мавжудлиги ёки йўқлиги тўғрисида; 2) суд ишини даъво қилиш учун асослар мавжудлиги ёки йўқлиги тўғрисида (Жиноят-процессуал кодексининг 490-моддаси) [1.20]. Судя илтимосномани дастлабки кўриб чиқишдан олдин тегишли мутахассисларга кўрилаётган жиноят иши бўйича қўлланиладиган қонунлар нормалари юзасидан илмий хулоса тайёрлашни ҳам топширишга ҳақли. Зарур ҳолларда экспертлар кассация судлов ҳай’ати мажлисида тушунтиришлар бериши мумкин.
Ўз навбатида, Украина кассация муҳокамасига тайёргарлик кўриш босқичини ҳам билади, бунда маърузачи судя иш юритишни кассация муҳокамасига тайёрлаш чораларини кўради (Жиноят-процессуал кодексининг 430-моддаси) [1.27]. Қабул қилинган барча қарорлар қарор шаклида (масалан, кассация ишини очиш тўғрисидаги ажрим нусхасини шикоятлар нусхалари билан процесс иштирокчиларига юбориш; жиноят процесси материалларини сўраб олиш; берилган илтимосномаларни ҳал қилиш; масалани ҳал қилиш) кўрсатилган. шикоят қилинаётган суд қарорларининг ижросини тўхтатиб туриш ва бошқалар).
Шикоятни (ариза, тақдимнома, протест) қайтариб олиш ҳуқуқи қуйидаги тарзда амалга оширилиши мумкин: Қозоғистонда (Жиноят-процессуал кодексининг 488-моддаси) [1.20] иш кассация инстансиясида кўриб чиқилгунга қадар; Украинада (Жиноят-процессуал кодексининг 432-моддаси) [1.27] - кассация муҳокамаси тугагунга қадар; Қирғизистон Республикасида (Жиноят-процессуал кодексининг 436-моддаси) [1.21] - судялар маслаҳат хонасига олиб кетилгунга қадар.
Савол туғилади, кассация суди томонидан кўриб чиқиш чегаралари қандай. Шундай қилиб, Россия Федерациясида кассация суди шикоятлар ва тақдимотларнинг далиллари билан боғлиқ эмас, у жиноий иш бўйича иш юритишни тўлиқ ва барча маҳкумларга нисбатан текширишга ҳақли. Шуниси эътиборга лойиқки, жиноят иши бўйича бир неча шахс судланган ёки оқланган тақдирда суд ўзига нисбатан кассация шикояти ёки тақдимномаси берилган шахсларга нисбатан чиқарилган ҳукмни, ажримни ёки ажримни бекор қилишга ҳақли эмас. Агар ҳукмнинг, ажримнинг ёки ажримнинг бекор қилиниши уларнинг аҳволини ёмонлаштирса (Жиноят-процессуал кодексининг 401.16-моддаси) [1.24]. Суднинг ҳал қилув қарори бекор қилинган тақдирда, кассация инстансияси суди: 1) ҳукмда аниқланмаган ёки у томонидан рад этилган исботланган фактларни аниқлаш ёки кўриб чиқишга; 2) айбловнинг далиллари ёки далиллари йўқлиги, у ёки бу далилларнинг ишончлилиги ёки ишончсизлиги ва баъзи далилларнинг бошқалардан устунлиги тўғрисидаги саволларни олдиндан баҳолаш; 3) биринчи инстанция ёки апелляция суди томонидан муайян жиноят қонунини қўллаш ва жазо чораси тўғрисида қарор қабул қилади; 4) ушбу жиноят ишини иккинчи марта кўриб чиқишда биринчи ёки апелляция суди томонидан чиқарилиши мумкин бўлган хулосаларга зарар етказиши мумкин [2.167, 477-б.].
Қозоғистонда суд ҳукмнинг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини тўлиқ текширади. Суд ҳужжатини илтимосномада, протестда кўрсатилмаган асослар бўйича, шунингдек ўзига нисбатан ариза ёки протест келтирилмаган бошқа маҳкумларга нисбатан фақат содир этилган жиноятнинг квалификацияси ўзгартирилгандагина ўзгартиришга йўл қўйилади. маҳкум билан шерикликда, унга нисбатан шафоат қилиш, агар бу уларнинг аҳволини ёмонлаштирмаса. Суд фақат прокурор протестида ёки илтимосномасида кўрсатилган маҳкумларга нисбатан вазиятнинг ёмонлашиши тўғрисида қарор қабул қилишга ҳақли. Маҳкумнинг ёки унинг ҳимоячисининг илтимосига биноан суд маҳкумнинг аҳволини ёмонлаштиришга ҳақли эмас (Жиноят-процессуал кодексининг 494-моддаси) [1.20].
Қирғизистон Республикасида кассация инстанцияси суди кассация шикоятлари ёки тақдимномаларининг далиллари билан боғланмайди ва иш юритишни моддий ва процессуал ҳуқуқ нормаларининг жиддий бузилиши нуқтаи назаридан, шунингдек, барча маҳкумларга нисбатан текширишга ҳақли. , агар улар шикоят ёки тақдимот келтирмаган бўлсалар ҳам. Шу билан бирга, иш бўйича бир неча шахс судланган ёки оқланган тақдирда, суд оқланган ёки кассация шикояти ёки тақдимномаси бўлмаган шахсларга нисбатан ҳукмни, ажримни бекор қилишга ҳақли эмас. судланган, агар ҳукмнинг, ажримнинг бекор қилиниши уларнинг аҳволини ёмонлаштирса (Жиноят-процессуал кодексининг 432-моддаси) [1.21].
Украинада кассация суди биринчи ва апелляция инстанциялари судлари томонидан моддий ва процессуал ҳуқуқ нормаларини қўллашнинг тўғрилигини, далилларга ҳуқуқий баҳо беришни текширади ва далилларни текшириш, аниқлаш ва исботланган деб тан олиш ҳуқуқига эга эмас. апелляция қилинган суд қарорида аниқланмаган ҳолатлар, у ёки бошқа далилларнинг ишончлилиги тўғрисида қарор қабул қилади. Текшириш кассация шикояти доирасида амалга оширилади. Кассация инстансияси суди, агар бу маҳкумнинг, оқланганнинг ёки унга нисбатан тиббий ёки тарбиявий характердаги мажбурлов чораларини қўллаш тўғрисидаги масала ҳал қилинган шахснинг аҳволини ёмонлаштирмаса, кассация даъволари доирасидан чиқишга ҳақли. Шу билан бирга, агар шикоятнинг қаноатлантирилиши шикоятлар келиб тушган бошқа маҳкумлар фойдасига ҳал қилув қарори қабул қилиш учун асос бўлса, кассация инстанцияси суди бундай қарор қабул қилишга мажбурдир (Жиноят-процессуал кодексининг 433-моддаси). 1.27].
Россия Федерацияси, Қозоғистон Республикаси, Қирғизистон Республикаси ва Украинада кассация инстансиясида ишларни кўриш тартиби апелляция судида кўриш қоидаларига мувофиқ амалга оширилади. Украинада кассация суди, шунингдек, агар процесснинг барча иштирокчилари илтимоснома билан мурожаат қилган бўлса (Жиноят-процессуал кодексининг 435-моддаси) ёзма иш юритиш натижаларига кўра ҳукм чиқаришга ҳақлидир [1.24].
Россия Федерациясида кассация тартибида суд қарорларини бекор қилиш ёки ўзгартириш учун асослар жиноий ва (ёки) жиноят-процессуал қонунчилигининг ишнинг натижасига таъсир кўрсатган жиддий бузилишлар ёки шахснинг риоя қилмаслигини кўрсатадиган маълумотларни аниқлашдир. ҳамкорлик тўғрисидаги судгача келишувда назарда тутилган шартлар ва мажбуриятларни бажармаслик (Жиноят-процессуал кодексининг 401.15-моддаси) [1.24]. Қозоғистонда асослар апелляция тартибидаги каби (Жиноят-процессуал кодексининг 494-моддаси) [1.20]. Қирғизистон Республикасида ҳукмни бекор қилиш ва ўзгартириш учун асослар Жиноят-процессуал кодексининг 432-моддасида кўрсатилган бўлиб, у кассация инстансияси суди ҳуқуқларининг чегараларини тартибга солади ва моддий ва процессуал ҳуқуқнинг жиддий бузилишини белгилайди. [1.21]. Украинада бундай асослар Жиноят-процессуал кодекси талабларининг жиддий бузилиши, жиноий жавобгарлик тўғрисидаги қонуннинг нотўғри қўлланилиши, тайинланган жазонинг жиноятнинг оғирлиги ва маҳкумнинг шахсига мос келмаслиги (Россия Федерацияси Жиноят кодексининг 438-моддаси). Жиноят-процессуал кодекси) [1.27].
Кўриб чиқиш натижаларига кўра кассация инстансияларининг ваколатлари қаторида қуйидагилар кўрсатилган: 1) шикоят қилинган ҳал қилув қарорини (Россия Федерацияси, Қозоғистон, Қирғизистон Республикаси, Украинада) ўз кучида қолдириш (ўзгаришсиз); 2) суд қарорини ўзгартириш (Россия Федерацияси, Қозоғистон, Украинада); 3) ҳукмни, бошқа кейинги қарорларни бекор қилиш ва ишни тугатиш (Россия Федерацияси, Қозоғистон, Украина, Қирғизистон Республикасида); 4) ҳукмни ва бошқа барча кейинги қарорларни бекор қилиш ва ишни апелляция ёки кассация инстанцияси судига янгидан кўриб чиқиш учун юбориш (Қозоғистон, Украина. Қирғизистон Республикасида - процессуал ҳуқуқ нормаларининг бузилиши ёки хатоликка йўл қўйилган бўлса. моддий ҳуқуқ нормаларини қўллашда қабул қилинган бўлса, кейин ишни янги суд муҳокамасига топширмасдан қарор қабул қилади); 5) апелляция ва кассация тартибида қабул қилинган қарорларни бекор қилиш, суд ҳукмини ўзгартириш ёки ўзгаришсиз қолдириш (Қозоғистонда);
6) қабул қилинган ҳужжатлардан бири (Қирғизистон Республикаси) ўз кучида қолдирилсин. Россия Федерацияси шунингдек, қуйидаги қарорларни назарда тутади: ҳукмни, ажримни ёки суд қарорини ва барча кейинги суд қарорларини бекор қилиш ва жиноят ишини янги суд муҳокамасига ўтказиш ёки ишни прокурорга қайтариш; апелляция инстанцияси судининг ҳукмини бекор қилиш ва жиноят ишини янги шикоятга топшириш; кассация инстансияси судининг ҳал қилув қарорини бекор қилиш ва жиноят ишини янги кассация тартибида кўришга ўтказиш (Жиноят-процессуал кодексининг 401.14-моддаси) [1.24].
Бугунги кунда ўрганилаётган мамлакатлар орасида фақат Россия Федерациясида сақланиб қолган суд қарорларини кўриб чиқишнинг яна бир тури бу назорат тартибида иш юритиш бўлиб, унинг давомида Россия Федерацияси Олий суди Президиуми назорат тартибида жиноят ишларини кўриб чиқади. шикоятлар ва тақдимномалар қонунийлиги, қонуний кучга кирган суд қарорлари. Бу текшириш юридик хатоларни тузатиш мақсадида амалга оширилади [2.167, 479-б.]. Ушбу текшириш қонун билан белгиланган шахсларнинг ихтиёрига боғлиқ. Текшириш предмети ҳам биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарорлари, ҳам апелляция ва кассация инстансиялари судларининг қарорлари бўлиши мумкин.
Назорат процесси иштирокчилари қаторига қуйидагилар киради: суднинг қонуний кучга кирган қарорларини қайта кўриб чиқиш учун ариза бериш ҳуқуқига эга бўлган иштирокчилар; назорат суди; шунингдек назорат шикояти ёки тақдимномаси билан ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари дахлдор бўлган бошқа шахслар.
Шикоят ёки тақдимнома бевосита назорат инстанцияси судига, яъни Россия Федерацияси Олий судига берилади. Тегишли назорат шикоятлари, тақдимномалари Олий суд судяси томонидан уларга илова қилинган материаллар асосида ҳам, сўралаётган жиноят иши материаллари бўйича ҳам ўрганилади. Ўрганиш натижаларига кўра судя кассация шикояти ёки тақдимномасини ўрганишдаги каби қарорлар қабул қилиши мумкин.
Назорат шикояти, тақдимномалар бир ой ичида, жиноят иши қўзғатилган тақдирда эса улар келиб тушган кундан бошлаб икки ой ичида кўриб чиқилиши керак. Ишни назорат тартибида кўриш рад этилган тақдирда қарорда рад этиш сабаблари ҳам кўрсатилиши керак.
Кассация тартибида бўлгани каби, назорат шикояти ёки тақдимномасини ўрганган судя ушбу жиноят ишини Россия Федерацияси Олий суди Президиумида кўриб чиқишда иштирок эта олмайди. Прокурорнинг иштироки мажбурийдир.
Статистик маълумотларга кўра, 2017 йилда Россия Федерацияси судлари назоратни амалга оширишда 49 та жиноий иш бўйича суд қарорларини бекор қилган ёки ўзгартирган, 2018 йилда - 41 та ҳолатда ва 2019 йилнинг биринчи ярмида - 7 та ҳолатда [3.23] ; 3,24; 3.25].
Шуни таъкидлаш керакки, Россия Федерациясида суд қарорларини кўриб чиқиш тизимини ислоҳ қилиш зарурати ва суд хатоларини тузатиш йўллари ҳақида ҳам қизғин баҳс-мунозаралар мавжуд. Демак, М.К.Свиридовнинг фикрича, жиноят процессида иккита текшириш инстанциясининг мавжудлиги етарли кўринади: оддий – апелляция ва истисно – янги очилган ҳолатлар бўйича ишларни қайта бошлаш [2.141, 79-б.].
Ўз навбатида, Инсон ҳуқуқлари бўйича Эвропа суди Россияда кассация ва назорат тартибида иш юритиш халқаро ҳуқуқий стандарт контекстида жиноят процессида шахс ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг самарали шакллари эмаслигини бир неча бор таъкидлади [2.155, 190-191-бетлар]. Ўз вақтида Инсон ҳуқуқлари бўйича Эвропа суди "якуний ва қонуний ҳукмни қайта кўриб чиқиш фақат иш бўйича қайта кўриб чиқиш ва янги қарор чиқариш мақсадида амалга оширилиши мумкин эмас", деб таъкидлаганига эътибор қаратилади. балки суд хатолари ва одил судловни амалга оширишдаги хатоликларни тузатиш мақсадида” [1.32]. О.А.Сухова, шунингдек, халқаро стандартлар текширишнинг бундай кассация тартибини та’минлашни тубдан тақозо этади, бунда суднинг якуний қарорлари кассация тартибида фақат бир марта ва бир кассация инстанциясида текширилади, деб ҳисоблайди [2.155, 197-б.]. Ведисчев Н.П. ҳам бунга эътибор қаратади, чунки у Россиянинг назорат процесслари халқаро миқёсда эътироф этилган ишни қайта кўриб чиқишга йўл қўйиб бўлмаслиги ва ҳуқуқий (ҳуқуқий) аниқлик тамойилларини бузганлиги сабабли самарали восита бўла олмайди, деб ҳисоблайди. қайси иш бўйича якуний қарор сўроқ қилинмаслиги керак [2.36, 208-бет].
Янги ёки янги очилган ҳолатлар туфайли жиноят ишини қайта бошлаш [1.24; 1,20; 1,21; 1.27]. Номидаги баъзи фарқларга қарамай, ўрганилган мамлакатларнинг ҳар бири жиноят процессуал қонунчилигида суд қарорларини текшириш ва суд хатоларини тузатишнинг бундай усулини назарда тутади, бу жиноят процессининг иккинчи (назорат судида иш юритишдан кейин) махсус, эксклюзив босқичидир. , шунингдек, барча судлар ва барча суд инстансияларининг қонуний кучга кирган ҳукмлари, ажримлари ва қарорлари қайта кўриб чиқилиши мумкин ва олдинги суд босқичларида объектив сабабларга кўра тузатилмаган суд хатоларини бартараф этишнинг "захира механизми" ҳисобланади. [2.167, 487-бет]. Н.П.Ведишчевнинг фикрига кўра, "жиноий судлов тизимида янги ёки янги очилган ҳолатлар туфайли жиноят ишини қайта бошлаш бир вақтнинг ўзида жиноий процесснинг истисно босқичи ва суд қарорларини текшириш бўйича иш юритиш шаклларидан бири сифатида ишлайди" [2.36, с. 7 ]. Биз бу фикрга тўлиқ қўшила олмаймиз, чунки биз жиноят процесси босқичининг мазмуни ишлаб чиқаришнинг ўзи, яъни ўрганилаётган ишда суд қарорларини текшириш бўйича иш юритиш шаклларидан бири деб ҳисоблаймиз. Бинобарин, ушбу та’рифдаги “босқич” ва “ишлаб чиқариш шакли” тушунчалари бир хил мақсадни кўзлайди.
Баъзи илмий нашрларда қайд этилишича, сўнгги СССР Жиноят-процессуал кодекси даврида суд ҳужжатларини янги очилган ҳолатлар бўйича кўриб чиқиш тартиби ҳуқуқни қўллаш амалиётида жуда камдан-кам ҳолларда қўлланилган, масалан: оддий "назорат процесси қўлланилиши". , бу кўпинча жиноят ишларини қайта очиш тартибини алмаштирди; 2) суд ҳужжатини кўриб чиқиш масаласи бутунлай прокурорнинг ихтиёрий ваколатларига боғлиқ бўлиб, суд қарорини қайта кўриб чиқиш тартибини қўзғатишни рад этиш тўғрисидаги қарори устидан фақат юқори турувчи прокурорга шикоят қилиниши мумкин бўлган ва суд назорати остида бўлмаган [2.52. 3-бет]. Суд қарорларини қайта кўриб чиқиш институтини ислоҳ қилишда ижобий қарорлардан бири суд қарорларини кўриб чиқиш учун асослар мавжудлиги тўғрисидаги хабарларни судгача текшириш натижасида қабул қилинган прокурорнинг ҳаракатлари ва қарорлари устидан суд назорати ўрнатилиши бўлди. акт, шунингдек, Россия Федерацияси Конституциявий судининг қарорлари ва Инсон ҳуқуқлари бўйича Эвропа судининг қарорларини жиноий иш юритишни қайта бошлаш учун асослар қаторига киритиш орқали.
Россия Федерациясида суд қарорларини қайта кўриб чиқиш институтлари тизимидаги босқичнинг эксклюзивлиги ҳақида гапирганда, бизнинг фикримизча, ушбу эксклюзивлик қуйидаги ҳолатлар билан боғлиқлигини таъкидлаш керак: биринчидан, институционаллик қоидаси кузатилмайди. , яъни бу иш судда иш кўриб чиқилгандан кейин ҳам, кассация ёки назорат инстансиясида кўриб чиқилгандан кейин ҳам амалга оширилиши мумкин; иккинчидан, бу иш юритишни фақат прокурор қўзғатиши мумкин ва бу, ўз навбатида, рақобат тамойилининг бузилишини англатади; учинчидан, белгиланган ҳолларда, шунингдек, Россия Федерацияси Олий суди раиси томонидан тақдим этилган тақдимот муносабати билан Россия Федерацияси Олий суди Президиуми томонидан ушбу иш юритишни бошлаш мумкин. Ушбу ҳолатларнинг барчаси ишни тергов қилиш ва кўриб чиқиш жараёнида янги, номаълум ҳолатларнинг аниқланиши, уларнинг ноқонунийлиги ва асоссизлигини аниқлаш билан боғлиқ бўлган суд қарорларини кўриб чиқишнинг ушбу босқичининг эксклюзивлигини белгилайди. Бизнинг фикримизча, ушбу ишлаб чиқаришнинг эксклюзивлигига қуйидаги ҳолатлар ҳам ёрдам берди. Н.П.Ведишчевнинг фикрича: “ҳозиргача амалда қонуний кучга кирган суд қарори иш юритишни қайта бошлаш йўли билан қайта кўриб чиқилиши керак бўлган ҳолатларни ва қачон – назорат тартибида кўриб чиқиш ҳолатларини фарқлаш ҳар доим ҳам мумкин эмас; ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган ходими учун янги очилган ва айниқса, янги ҳолатлар, маҳкумнинг (оқланган ва унга нисбатан иш тугатилган шахснинг) процессуал ҳолати туфайли ишни қайта бошлаш учун асослар номаълумлигича қолмоқда. ўрганилаётган жиноий жараён, унда ҳимоячи иштирокининг ҳуқуқий механизми ва бошқалар » [2.36, 3-бет].
Россия Федерациясида процессуал фаолиятнинг бир тури сифатида янги ёки янги очилган ҳолатлар туфайли жиноят иши бўйича иш юритишни қайта тиклаш шартли равишда уч босқичга бўлиниши мумкин: янги ёки янги очилган ҳолатлар туфайли прокурор томонидан иш юритишни қўзғатиш; ушбу ҳолатларни аниқлаш учун махсус тергов ёки текшириш ўтказиш; жиноят иши бўйича иш юритишни қайта бошлаш (ёки буни рад этиш) тўғрисидаги масалаларни суд томонидан ҳал қилиш [2.167, 487-б.].
Жиноят иши бўйича иш юритишни қайта бошлаш учун қуйидагилар асос бўлади: 1) жабрланувчи ёки гувоҳнинг кўрсатувларининг, эксперт хулосасининг қасддан ёлғонлиги, шунингдек ашёвий далилларни, тергов ва суд ҳаракатлари баённомаларини ва бошқа ҳужжатларни қалбакилаштириш ёки ноқонуний ёки асоссиз суд қарорининг қабул қилинишига олиб келадиган таржиманинг атайлаб нотўғрилиги (Россия Федерацияси, Қозоғистон, Қирғизистон Республикаси, Украина); 2) суриштирувчи, терговчи ёки прокурорнинг қонуний кучга кирган суд ҳукми билан белгиланган жиноий ҳаракатлари (Россия Федерацияси, Қозоғистон, Қирғизистон Республикаси, Украина); 3) судяларнинг ушбу ишни кўриб чиқишда (Россия Федерацияси, Қозоғистон, Қирғизистон Республикаси, Украина) қонуний кучга кирган суд ҳукми билан белгиланган жиноий ҳаракатлари; 4) ҳукм чиқараётганда судга номаълум бўлган ҳолатлар, улар ўз-ўзидан ёки илгари белгиланган ҳолатлар билан биргаликда маҳкумнинг айбсизлиги ёки у томонидан содир этилган жиноятдан бошқача оғирликдаги жиноят содир этилганлиги тўғрисида гувоҳлик беради. судланган ёки оқланган шахснинг ёки унга нисбатан иш тугатилган шахснинг айбига (Қозоғистон, Қирғизистон Республикаси, Украина); 5) суд ҳужжатини чиқаришда суд томонидан қўлланилган қонун ёки бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатнинг тегишли орган томонидан конституцияга зид деб тан олиниши (Россия Федерацияси, Қозоғистон, Қирғизистон Республикаси, Украина); 6) суднинг қонуний кучга кирган оқлов ҳукми ёки воқеа ёки жиноят таркиби мавжуд бўлмаганлиги сабабли жиноий таъқибни тугатиш тўғрисидаги қарори асосида мусодара қилиш учун асос бўлган жиноят учун жиноий жавобгарликдан озод қилиш; ёки ишни моҳиятига кўра кўриб чиққан суднинг ҳукмида мулкни мусодара қилишнинг қисман ёки тўлиқ қўлланилмаслиги (Қозоғистон); 7) жиноий процессни юритувчи органга (Қозоғистон) келган тақдирда, унга нисбатан иш унинг иштирокисиз кўрилган [1.20] иродаси; 8) ҳамкорлик шартномаси тузилган айбланувчига нисбатан чиқарилган ҳукмни қайта кўриб чиқиш ҳолатлари (Қирғизистон Республикаси); 9) ушбу жиноят иши Қирғизистон Республикаси суди томонидан кўриб чиқилаётганда халқаро органлар томонидан Қирғизистон Республикасининг халқаро шартномаларига мувофиқ инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари бузилганлигини аниқлаш. Украинада суд томонидан ушбу ишни ҳал қилишда Украина томонидан халқаро мажбуриятларни бузганлиги Украина томонидан тан олинган халқаро суд институти томонидан белгиланиши; 10) ҳукм чиқариш ёки қарор чиқариш учун асос бўлган суд қарорини бекор қилиш (Украина); 10) Россия Федерацияси суди томонидан жиноий иш кўриб чиқилаётганда, Инсон ҳуқуқлари бўйича Эвропа суди томонидан белгиланган Инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги конвенция қоидаларини бузиш: а) қўллаш; Инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги конвенция қоидаларига мос келмайдиган федерал қонун; б) Инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги конвенция қоидаларининг бошқа бузилиши; жиноят иши суд томонидан кўриб чиқилаётган даврда ёки суд қарори чиқарилгандан кейин айбланувчига нисбатан қўзғатилган қилмишнинг уни янада оғир жиноятда айблаш учун асос бўлган янги ижтимоий хавфли оқибатларининг келиб чиқиши; бошқа янги ҳолатлар (РФ).
Россия Федерациясида прокурорнинг жиноят иши бўйича иш юритишни янги ёки янги очилган ҳолатлар туфайли қайта тиклаш тўғрисидаги хулосасини кўриб чиқиш натижаларига кўра суд қуйидаги қарорларни қабул қилиши мумкин: 1) суд ҳужжатини бекор қилиш ва судга топшириш. янги суд муҳокамаси учун жиноят иши (прокурорнинг далиллари билан келишилган ҳолда); 2) Россия Федерацияси Жиноят-процессуал кодексида (турли хил қонунбузарликлар билан боғлиқ) кўрсатилган ҳолатлар аниқланган тақдирда суд ҳужжатини ва барча кейинги суд қарорларини бекор қилиш ва жиноят ишини прокурорга қайтариш тўғрисида. қонун); 3) суд ҳужжатини бекор қилиш ва жиноят ишини тугатиш тўғрисида (янги ҳолат ишончли ва иш юритишни истисно қилади); 4) прокурорнинг хулосасини рад этиш тўғрисида (кўрсатилган хулоса асоссиз бўлган тақдирда).
Жиноят ишини қайта очиш институтини ислоҳ қилишига қарамай, Россия ҳуқуқни қўллаш амалиётидаги баъзи тадқиқотчилар суд хатоларини тузатишнинг ушбу усулини қўллашда юзага келадиган бир қатор муаммоларни қайд этишади. Шундай қилиб, В.А.Давйдов қуйидаги нотўғри ҳисоб-китобларни келтириб ўтади: 1) прокурор томонидан амалга ошириладиган судгача текшириш ишларини юритиш тартибини тартибга солишда, шу жумладан, "бошқа" деб аталадиган янги ҳолатларни текширишда; 2) Россия Федерацияси Олий суди раисининг Россия Федерацияси Конституциявий судининг қарорлари билан боғлиқ текшириш ишини қўзғатиш билан боғлиқ процессуал фаолиятини тартибга солишда (аниқроғи, бундай бўлмаса). ва Инсон ҳуқуқлари бўйича Эвропа суди; 3) тартибга солишда: а) янги ёки янги очилган ҳолатлар бўйича суд ҳужжатини кўриб чиқишга ваколатли судлар тизими; б) суд ҳуқуқларининг чегаралари; в) суд қарорларининг турлари ва уларни шикоят қилиш ва қайта кўриб чиқиш тартиби; д) Россия Федерацияси Олий суди раисининг таклифига ёки прокурорнинг хулосасига биноан жиноят ишини кўриб чиқишнинг ҳақиқий суд тартиби; э) янги ёки янги очилган ҳолатлар туфайли суд ҳужжатлари бекор қилингандан кейин жиноят иши бўйича иш юритишнинг ўзига хос хусусиятлари [2.52, 5-б.].
Янги очилган ҳолатлар боʻйича иш қоʻзгʻатиш тоʻгʻрисида ариза (арзнома) бериш ҳуқуқи: маҳкумга, оқланганга, жабрланувчига ёки уларнинг қонуний вакилларига, ҳимоячиларга, шунингдек прокурорга тегишли (Республика Жиноят-процессуал кодексининг 502-моддаси). Қозоғистоннинг [1.20], Қирғизистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 445-моддаси [1.21]); суд жараёни иштирокчилари (Украина) [1.27].
Ариза (арзнома) ҳукм чиқарган судга берилади. Ушбу қоида Украина жиноий процессуал қонунчилигида иш юритишни қайта бошлаш асосларига қараб тартибни белгилайдиган фарқ қилади: янги очилган ҳолатлар тўғрисидаги ариза мавжудлигини билмаганлиги сабабли биринчи марта хатога йўл қўйган инстанция судига берилади. бундай ҳолатлар; судя томонидан жиноят содир этилган, натижада қонунга хилоф ёки асоссиз қарор қабул қилинган тақдирда, алоҳида ҳолатлар туфайли кўриб чиқиш тўғрисидаги ариза у судя бўлган инстансия судига берилади; Юрисдиксияси Украина томонидан тан олинган халқаро суд институти ушбу ишни суд томонидан ҳал қилишда Украина томонидан халқаро мажбуриятларни бузганлигини аниқлаган тақдирда, алоҳида ҳолатлар туфайли кўриб чиқиш тўғрисидаги ариза Олий судга Буюк палатада кўриб чиқиш учун тақдим этилади. (Жиноят-процессуал кодексининг 463-моддаси) [1.27].
Ишлаб чиқаришни қайта тиклаш саналари қуйидагилардан иборат:
- айблов ҳукмини янги ёки янги очилган ҳолатлар бўйича маҳкум фойдасига қайта кўриб чиқиш ҳеч қандай муддат билан чекланмайди; Оқлов ҳукмини, ажримни, жиноят ишини тугатиш тўғрисидаги қарорни ёки ҳукмни жазонинг енгиллиги ёки маҳкумга нисбатан ўта оғир жиноят тўғрисидаги жиноят қонунини қўллаш зарурати туфайли қайта кўриб чиқишга фақат қонунда белгиланган муддатда йўл қўйилади. Россия Федерацияси Жиноят кодексида белгиланган жиноий жавобгарлик учун чекловлар ва янги очилган ҳолатлар аниқланган кундан бошлаб бир йилдан кечиктирмай (Жиноят-процессуал кодексининг 414-моддаси) [1.24];
- оқлов ҳукмини, ишни тугатиш тўғрисидаги қарорни, шунингдек айблов ҳукмини маҳкумнинг аҳволини ёмонлаштирадиган асослар бўйича қайта кўриб чиқишга фақат жиноий жавобгарликка тортиш учун даъво муддати ўтганда ва суд қарори муддатидан кечиктирмай йўл қўйилади. янги ҳолатлар аниқланган кундан бошлаб йил (Қозоғистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 501-моддаси) [1.20 ];
- айблов ҳукмини маҳкум фойдасига қайта кўриб чиқиш ҳеч қандай муддатлар билан чекланмайди, оқлов ҳукмини, ажримни, ишни тугатиш тўғрисидаги қарорни қайта кўриб чиқиш, шунингдек, айблов ҳукмини енгиллаштирилганлиги муносабати билан қайта кўриб чиқиш. жазога ёки қилмишни оғирлаштириш йўналиши бўйича қайта таснифлаш зарурлигига фақат содир этилган жиноят ёки ҳуқуқбузарлик учун жавобгарликка тортиш учун даъво муддати давомида, лекин янги ёки янги очилган ҳолатлар аниқланган кундан бошлаб бир йилдан кечиктирмай йўл қўйилади (модда). Қирғизистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 444-моддаси) [1.21];
- суд қарорини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриб чиқиш тўғрисидаги ариза судга мурожаат қилган шахс ушбу ҳолатлар тўғрисида билган ёки билиши мумкин бўлган кундан бошлаб уч ой ичида берилиши мумкин; оқлов ҳукмини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриб чиқишга фақат жиноий жавобгарликка тортиш учун қонунда белгиланган да’во муддати доирасида йўл қўйилади; агар шахс томонидан у судланганидан кўра оғирроқ жиноий жиноят содир этганлигини тасдиқловчи ҳолатлар мавжуд бўлса, суд қарори ўта оғирроқ жиноят учун жиноий жавобгарликка тортиш учун даъво муддати давомида янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриб чиқилиши мумкин. жиноий ҳуқуқбузарлик; маҳкумнинг айбсизлигини ёки унчалик оғир бўлмаган жиноят содир этилганлигини тасдиқловчи ҳолатлар мавжуд бўлганда, суд қарорини янги очилган ҳолатлар бўйича кўриб чиқиш вақт билан чекланмайди (Украина Жиноят-процессуал кодексининг 461-моддаси). [1.27]. Бундан ташқари, Украина қонун чиқарувчиси иш юритишни давом эттириш учун асосларга қараб, ариза бериш муддатларини белгилайди.
Суд қарорини қайта кўриб чиқиш тўғрисидаги аризага қўйиладиган талаблар, шунингдек уни рад этиш қоидалари фақат Украина Жиноят-процессуал кодекси билан тартибга солинади (Жиноят-процессуал кодексининг 462, 465-моддалари).
Зарур бўлганда, материаллар иш юритишни қайта бошлаш учун асослар мавжудлигини текшириш ёки текшириш учун прокурорга юборилиши мумкин (Қозоғистон Жиноят-процессуал кодексининг 502-503-моддалари). Агар асослар аниқланса, илтимоснома материаллар билан бирга судга юборилади, акс ҳолда прокурор ўзининг асослантирилган қарори билан иш қўзғатишни рад этади, бу ҳақда юқори турувчи прокурорга шикоят қилиш мумкин. Бу, шунингдек, иш юритишни қўзғатиш тўғрисидаги илтимоснома билан судга мустақил равишда мурожаат қилиш ҳуқуқи аризачига тушунтирилади.
Қозоғистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодекси суд томонидан янги очилган ҳолатлар бўйича иш юритишни давом эттириш тўғрисидаги аризани кўриб чиқиш тартибини ҳам белгилайди (Жиноят-процессуал кодексининг 504-моддаси) [1.20]. Ушбу ариза фақат биринчи инстанция судининг судяси томонидан кўриб чиқилади. Агар иш бўйича қарорлар апелляция, кассация инстанциялари томонидан қабул қилинган бўлса, суд қарорларини қайта кўриб чиқиш кўрсатилган инстансиялар томонидан амалга оширилади. Ариза берувчи, унинг вакили, ҳимоячиси, прокурор ва бошқа иштирокчилар ҳамда суд мажлисига чақирилган шахслар суд муҳокамасида иштирок этишга ҳақлидирлар. Шу билан бирга, тегишли равишда хабардор қилинган шахсларнинг йўқлиги аризани кўриб чиқишга тўсқинлик қилмайди. Суд шунингдек, ушбу иштирок этишни буюриши мумкин. Суд мажлисида ва Украина Жиноят-процессуал кодексида шахсларнинг иштироки масаласи ҳам ҳал қилинди (Жиноят-процессуал кодексининг 466-моддаси) [1.27].
Янги очилган ҳолатлар бўйича иш юритиш натижаларига кўра қуйидаги қарорлар қабул қилиниши мумкин:
- илтимосномани (аризани) қаноатлантириш ва суднинг ҳал қилув қарорини бекор қилиш ҳамда судгача бўлган иш юритиш учун прокурорга ёки судга янгидан кўриб чиқиш учун юбориш; илтимосномани қаноатлантириш ва суд ҳал қилув қарорини бекор қилиш, иш бўйича якуний қарор қабул қилиш учун янги судгача бўлган иш юритиш ёки янги суд муҳокамаси талаб этилмаганда ишни тугатиш; илтимосномани қаноатлантиришни рад этиш тўғрисида (Қирғизистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 446-моддаси) [1.21];
- суднинг ҳал қилув қарорини бекор қилиш ва янги ҳукм ёки ажрим чиқариш ёхуд кўриб чиқиш учун аризани қаноатлантирмасдан қолдириш; суд қарорини тўлиқ ёки қисман бекор қилиш ва ишни биринчи ёки апелляция инстанцияси судига янги кўриб чиқиш учун топшириш (Украина Жиноят-процессуал кодексининг 467-моддаси) [1.27];
– илтимосномани қаноатлантириш ва тегишли суд ҳужжатини бекор қилиш ҳамда ишни янгидан тергов ёки кўриб чиқиш учун юбориш; ёки агар тергов ва кўриб чиқиш талаб этилмаса, иш юритишни тугатиш (Қозоғистон Жиноят-процессуал кодексининг 505-моддаси); прокурорнинг илтимосномасини кўриб чиқиш натижалари бўйича суд илтимосномани қаноатлантириши ҳамда ҳукмни ёки суд буйруғини бекор қилиши ҳамда ишни терговга ёки янги суд муҳокамасига ўтказиши мумкин; илтимосномани қаноатлантириш ва суднинг ҳал қилув қарорини ёки ажримини бекор қилиш ва ишни тугатиш, агар якуний қарор қабул қилиш учун тергов ёки суд муҳокамаси зарур бўлмаса; аризани рад этиш (Қозоғистон Жиноят-процессуал кодексининг 506-моддаси) [1.20].
Янги очилган ҳолатлар бўйича иш юритиш натижасида қабул қилинган қарорлар устидан шикоят қилиш мумкинми? Украинада ушбу қарорлар устидан жиноят-процессуал қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда тегишли инстанция судининг суд қарорлари устидан шикоят қилиш учун шикоят қилиниши мумкинлиги назарда тутилган. Қирғизистон Республикасида суднинг янги қарорлари устидан ҳам умумий тартибда шикоят қилинади (Қирғизистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 447-моддаси) [1.21].
Қозоғистон Республикаси бошқача йўл тутган бўлиб, биринчи, апелляция инстанциялари судининг иш юритишни янги очилган ҳолатлар бўйича қайта бошлаш тўғрисидаги илтимосномани кўриб чиқиш асосида чиқарилган ҳал қилув қарорлари устидан шикоят қилиниши ва протест келтирилиши мумкинлиги белгиланди. Қозоғистон Республикаси Олий суди томонидан чиқарилган қарор устидан шикоят қилиш, протест келтириш мумкин эмас ва у эълон қилинган пайтдан бошлаб кучга киради. Юқори суднинг баҳсли ҳал қилув қарорини ўзгаришсиз қолдириш, бекор қилиш ёки ўзгартириш тўғрисидаги ҳал қилув қарори якуний ва кейинги шикоят ҳисобланади, протест келтирилмайди (Жиноят-процессуал кодексининг 505-моддаси) [1.20]. Биринчи, апелляция инстансияси судининг илтимосномани кўриб чиқиш асосида чиқарилган ҳал қилув қарорлари устидан янги очилган ҳолатлар бўйича шикоятлар, прокурорнинг илтимосномалари, протестлари берилиши мумкин. Уларни кўриб чиқиш апелляция, кассация шикоятлари, прокурорнинг илтимосномалари, протестларини кўриб чиқиш учун белгиланган тартибда юқори турувчи суд томонидан амалга оширилади. Юқори инстансия судининг апелляция қилинган ҳал қилув қарорини ўзгаришсиз қолдириш, бекор қилиш ёки ўзгартириш тўғрисидаги ҳал қилув қарори қат’ий ҳисобланади ва бундан кейин шикоят қилиниши, прокурорнинг илтимосига биноан қайта кўриб чиқилиши ва протест келтирилиши мумкин эмас (ЖПКнинг 507-моддаси). [1.20].
МДҲ давлатларининг жиноят процессида суд назорати соҳасидаги қонунчилигини суд хатоларини тузатиш йўли сифатида таҳлил қилиш ва олимларнинг бу борадаги позицияси Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги билан боғлиқ ҳолда хулоса чиқариш имконини беради. қуйидаги хулосалар.
Ўзбекистон жиноят процессида суд қарорларини кўриб чиқишнинг амалдаги тартиби суд хатоларини ўз вақтида аниқлаш ва тузатишга тўлиқ ёрдам бермайди, суд қарорларининг қонуний аниқлигини, қонуний кучга эга бўлишини та’минламайди. Натижада суд ҳукмлари қайта-қайта, ба’зан 4-5 марта кўриб чиқилади. Баъзида ҳукмлар қонуний кучга кирганидан кейин бир неча йил ўтгач, назорат инстансияси суди томонидан бекор қилинади ёки ўзгартирилади. Ҳукм қонуний кучга киргандан кейин 10-15 йилдан кейин суд қарорларини қайта кўриб чиқиш ҳолатлари мавжуд. Шундай қилиб, Жиноят ишлари бўйича Самарқанд вилоят судининг 2008 йил 5 мартдаги ҳукми билан И.Я. Жиноят кодексининг 97-моддаси иккинчи қисми “л” банди билан 18 йил муддатга озодликдан маҳрум этилди. Кассация судининг 2012-йил 15-мартдаги ажрими билан суд ҳукми ўзгаришсиз қолдирилди. Маҳкум ва унинг ҳимоячисининг Олий суд томонидан назорат тартибида бир неча бор берилган шикоятлари қаноатлантирилмаган ҳолда қолдирилди. Фақатгина 2019-йилда ишни назорат тартибида кўрган Олий суднинг жиноят ишлари бўйича судлов ҳай’атининг қарори билан иш бўйича суд қарорлари ўзгартирилди, маҳкумнинг ҳаракатлари модданинг биринчи қисмига қайта таснифланди. Жиноят кодексининг 97 [2.64, 19-21-б.].
Бошқа ҳолат. Жиноят кодексининг 166-моддаси тўртинчи қисми “в” банди билан судланган Б.З.га нисбатан Мирзо Улуғбек тумани судининг 2012-йил 2-ноябрдаги жиноят ишлари бўйича ҳукми, Навоий вилоят судининг жиноят ишлари бўйича ҳукми. Жиноят кодексининг 97-моддаси иккинчи қисми “б” банди билан судланган С.га нисбатан 2014-йил 22-августдаги ишлар ҳам фақат 2019-йилда Олий суднинг Жиноят ишлари бўйича судлов ҳай’ати томонидан такрорий мурожаатлардан сўнг ўзгартирилган [ 2.64, 21, 27-бетлар].
Қонунийликни чексиз қайта кўриб чиқиш, суд қарорларининг асослилиги уларнинг барқарорлигига, суд амалиётининг бир хиллигига ёрдам бермайди. Бу, ўз навбатида, жиноят процессида иштирок этувчи шахсларга суд қарорлари устидан шикоят қилиш ҳуқуқини суиисте’мол қилиш имконини беради, бу эса ҳар бир судга мурожаат қилиб, шикоятларда янги ва янги далиллар, шунингдек, янги далиллар келтиради.
Учинчи боб бўйича хулосалар
Хорижий мамлакатларда амалдаги суд қарорларини кўриб чиқиш усуллари тизимини таҳлил қилиш қуйидаги хулосалар чиқариш имконини беради:
Суд қарорларини кўриб чиқишнинг бир қатор инстанциялари ва усуллари мавжудлигининг ўзи ҳали суд хатоларини сифатли кўриб чиқиш ва самарали тузатиш кафолати бўла олмайди.
Ишни юқори судларда кўриб чиқиш шарти - бу шикоят (вакиллик, ариза, протест): шу билан бирга, масалан, апелляция бериш ҳуқуқи ва имконияти ноаниқ кўриб чиқилади (масалан, Англияда апелляция шикояти). шунингдек, суд уни кўриб чиқишдан олдин апелляция бериш фактини асосли деб тан оладими ёки йўқлигига боғлиқ); айблов ва ҳимояга суд қарорлари устидан шикоят қилиш ҳуқуқи бир хил эмас. Мудофаа янада қулайроқ ҳолатда; айбига иқрор бўлган тақдирда, маҳкум ўзини ишнинг ҳақиқий ҳолатлари устидан шикоят қилиш ҳуқуқидан маҳрум қилади, у фақат жиноят ёки процессуал қонуннинг нотўғри қўлланилиши устидан шикоят қилиш ҳуқуқига эга (масалан, АҚШда); жиноят процессида ишни юқори турувчи судларда кўриб чиқишда у ёки бу шаклда ёмон томонга бурилишни тақиқлаш тамойили қўлланилади. Маҳкумнинг аҳволининг ёмонлашиши прокурорнинг протести ёки жабрланувчининг шикояти бўлган тақдирдагина мумкин. Бу шуни кўрсатадики, асосан, суд қарорларини қайта кўриб чиқиш ҳимоянинг қўшимча кафолати бўлиб, маҳкумлар фойдасига қўлланилади; суд қарорларини қайта кўриб чиқиш тартибига қараб турли процессуал регламентлар назарда тутилган; мурожаат қилиш воситаларига табақалаштирилган талаблар (масалан, Россия Федерацияси, АҚШда); Суд қарорларини қайта кўриб чиқиш усулига, шунингдек тутган процессуал позициясига қараб (масалан, АҚШда фақат маҳкум, унинг ҳимоячиси, судда сўзга чиққан прокурор эса апелляция бериш ҳуқуқига эга); апелляция предметига қараб суд қарорларини кўриб чиқиш чегараларини белгилаш ва фактик, процессуал масалалар бўйича ва суд қарори манфаатларига дахлдор бўлган тегишли шахсларга нисбатан важларни кўрсатиш (шунинг учун, одатда, фақат ҳуқуқ масаласи); ҳукм устидан фақат биринчи инстанция судида айбини тан олмаган маҳкум шикоят қилиши мумкин); шунингдек, юқори турувчи суд фаолиятида аудит тамойилларини чеклаш.
Суд қарорларини назорат қилиш институтини такомиллаштириш мақсадида хорижий мамлакатлардаги суд хатоларини тузатиш усуллари фаолиятининг айрим ижобий томонларини жиноят-процессуал қонунчилигимизга татбиқ этиш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Улар орасида қуйидагилар ажралиб туради: суд қарорларини қайта кўриб чиқиш ташаббуси билан чиқиш ҳуқуқига эга бўлган шахсларни ва уларнинг қайта кўриб чиқиш ҳуқуқларининг чегараларини кўрсатиш; шикоятлар (аризалар, протестлар) мазмунига қараб юқори турувчи судларда кўриб чиқиш чегараларини белгилаш; суд муҳокамаси жараёнида видеоконференцалоқа алоқаларидан фойдаланишни тартибга солишда суд жараёнларининг самарадорлиги ва самарадорлигини таъминлаш мақсадида ахборот технологиялари имкониятларидан фойдаланиш (маҳкумнинг жазони ижро этиш жойларида иштирок этиши; далилларни текшириш, гувоҳларни сўроқ қилиш ва бошқалар). ); жиноят процесси иштирокчиларининг суд қарорларини қайта кўриб чиқиш ҳуқуқидан ўз вақтида ва сифатли фойдаланганлик учун жавобгарлигини кучайтиришга қаратилган юқори судларда кўриб чиқиш асослари ва предметини конкретлаштириш; кассация судида дастлабки кўриб чиқишни, шунингдек, хулоса олиш учун мутахассисларни жалб қилиш имкониятини таъминлаш (масалан, илмий жамоатчилик вакилларини мутахассис сифатида жалб қилиш мумкин, бу эса, бир томондан, конструктив ва профессионал даражада таъминлайди. ҳуқуқий масалалар бўйича тайёрланган хулоса, иккинчи томондан, таълим, фан ва амалиёт интеграциясини таъминлаш); назорат тартибида иш юритишни истисно қилиш ва суд қарорларининг қонуний аниқлиги ва қонуний кучга кирганлиги принсипи амалга оширилишини та’минлаш мақсадида суд қарорларини қайта кўриб чиқишнинг мустақил усули сифатида янги очилган ҳолатлар бўйича иш юритишни қайта бошлашни тартибга солиш; жиноят-процессуал қонун ҳужжатларига процессуал келишувлар институти киритилган тақдирда, ушбу институтни қўллашда суд қарорларини қайта кўриб чиқишнинг ўзига хос хусусиятларини ҳам назарда тутиш керак.

Шикоят ва протест бериш тартибини такомиллаштириш

Шикоят ва протестлар судда кўриб чиқиш жараёнини бошлаш учун асос бўлади. Хорижий давлатлар қонунчилигининг таҳлили ҳам суд қарорларини шикоят ва протест бериш йўли билан қайта кўриб чиқиш бўйича иш юритиш қўзғатилганлигини кўрсатади.
Турли мамлакатлар ушбу ҳужжатларнинг номларига турлича ёндашган. Шундай қилиб, Қозоғистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 49-бобида прокурорнинг мурожаатлари, илтимосномалари бўйича ишларни кўриб чиқиш кўрсатмаси мавжуд; Жиноят-процессуал кодексининг 52-бобига кўра, суд қарорлари илтимосномалар, протестлар ва тақдимномалар асосида қайта кўриб чиқилиши шарт. Аризалар, қоида тариқасида, манфаатларига суд ҳужжатлари дахл қилинган шахслар томонидан берилади. Аризани Қозоғистон Республикаси Олий суди раиси, протестни эса тегишли равишда Қозоғистон Республикаси Бош прокурори беради[1.20].
Украинада суд қарорларини қайта кўриб чиқиш бўйича суд жараёнлари берилган шикоятлар бўйича апелляция ва кассация тартибида бошланади (Жиноят-процессуал кодексининг 393, 425-моддалари) [1.27]. Процесснинг шикоят қилиш ҳуқуқига эга бўлган ҳар қандай иштирокчиси, мақомидан қатъи назар, шикоят беради, шу жумладан прокурор. Грузия ФПКда масала худди шундай ҳал қилинган: шикоят апелляция ва кассация тартибида (ФПКнинг 292, 300-моддалари) [1.19], шунингдек, Молдовада (ФПКнинг 400, 420-моддалари) берилади. ) [1.23].
Ўз навбатида, Қирғизистон жиноят-процессуал қонунчилигида иккита ҳужжатнинг кўрсатмаси мавжуд: шикоят ва тақдимнома (Жиноят-процессуал кодексининг 399, 435-моддалари) [1.21]. Прокурор тақдимотни олиб келади. Шунингдек, масала Россия Федерациясида (Жиноят-процессуал кодексининг 389.3, 401.1-моддалари) [1.24], Туркманистонда (апелляция боʻйича – Жиноят-процессуал кодексининг 436-моддаси) [1.26], Беларус Республикасида ҳам ҳал қилинган. (апелляция бўйича - Жиноят-процессуал кодексининг 370-моддаси) [1.18].
Кодекси Жиноят-процессуал Жумҳурии Тожикистон (моддаи 357 Кодекси Жиноят-процессуал) [1.25], Жумҳурии Озарбайжон (моддалари 381, 408 Кодекси Жиноят-процессуал) [1.17] далолатномаи шикоят карда мешавад. ва норозиликлар. Озарбайжон Республикасида ҳукмларни ёки суд қарорларини қўшимча кассация тартибида кўриб чиқишда тақдим этиш ҳуқуқи фақат Олий суд раисига берилган тақдимнома ҳам назарда тутилади (Жиноят кодексининг 422-моддаси). Процедура) [1.17].
Эслатиб ўтамиз, нафақат илмий доираларда, балки прокурорнинг юқори турувчи судга берган шикояти “протест” номи билан боғлиқ турлича фикрлар мавжуд. Эътибор беринг, протест нафақат энг "машҳур", балки, албатта, прокурор реакциясининг энг "ески" ҳужжатидир [2.129; С.52]. Айрим олимларнинг фикрича, прокурорнинг суд назорати босқичидаги жавоби ҳужжатини протест деб аташ нотўғри [2,96; С. 19]. Биз қуйидаги сабабларга кўра бу фикрни қўллаб-қувватламаймиз. “Норозилик” атамасининг этимологияси лотинча “протестор” сўзидан келиб чиққан бўлиб, оммавий талаб, баёнот, далилни билдиради [3.7; С. 1068]. “Прокуратура тўғрисида”ги Қонуннинг (янги таҳририда) 38-моддасига мувофиқ, қонунга зид бўлган қилмиш устидан протест прокурор томонидан уни қабул қилган органга ёки юқори турувчи органга берилади. Масалан, апелляция тартибида иш юритишда биринчи инстанция судининг ҳукми устидан прокурор томонидан юқори турувчи органга протест келтирилади, яъни. апелляция судига. Прокурорнинг жавоб далолатномасини кўриб чиқиш муддатлари ва тартиби “Прокуратура тўғрисида”ги қонунда белгиланган протестни кўриб чиқиш муддатлари ва тартибига тўлиқ мос келади. “Норозилик” атамасининг семантик мазмунига келсак, у қонунга хилоф, асоссиз ёки адолациз ҳукм устидан шикоят бериш мақсадларига мос келади: мурожаат жамоат манфаатларини та’минлаш воситасидир. Бошқа апелляция берувчилардан (маҳкум, жабрланувчи ва бошқалар) фарқли ўлароқ, улар “шикоятдан юқори судда шахсий манфаатларини ҳимоя қилиш учун фойдаланадилар” [2.6; П. 110], прокурор прокурор жавоб акти орқали бузилган ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш учун протест билдириш ҳуқуқини ҳам, оммавий-ҳуқуқий мажбуриятини ҳам амалга оширади. Бу фарқ, бизнингча, бировнинг манфаатларини қонунга хилоф ёки асоссиз ҳукм билан поймол қилинган тақдирда келтириладиган ҳужжатларни белгилашда ҳам намоён бўлиши керак. Шундай қилиб, апелляция ва кассация ишини кўриш босқичида прокурор томонидан жавоб бериш актига “протест” атамаси билан та’риф бериш мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблаймиз.
Ушбу ёндашув ўзгарган ва ҳуқуқий мақомидан қатъи назар, мурожаат қилиш учун тақдим этилган ҳужжатларнинг бир хил номланиши зарурлиги тўғрисида нуқтаи назар қабул қилинган тақдирда, шунингдек, ушбу Қонунда келтирилган ҳуқуқий тушунчаларни қайта кўриб чиқиш керак. прокуратура органларида фаолият юритиш тартиби ва ташкил этилишини тартибга солувчи “Прокуратура тўғрисида”ги қонун.
Шундай қилиб, биз аниқлаганимиздек, суд қарорларини қайта кўриб чиқиш бўйича иш юритишни бошлаш учун берилган шикоят ва протестлар асос бўлиб хизмат қилади. Шикоят ёки норозилик келиб тушгандан кейин амалга ошириладиган ҳаракатлар алгоритмини кўриб чиқиш керак. Шу билан бирга, бу ҳаракатлар апелляция ёки протест бериш усулига қараб фарқланиши керак.
Ҳаракатлар алгоритми қуйидагича тақдим этилиши керак.
Шундай қилиб, биринчи босқичда апелляция, кассация шикояти ёки протести келиб тушганда тегишинча биринчи инстанция судяси (апелляция, протест келтирганда) ва кассация инстанцияси судяси (кассация шикояти ёки протести берилганда) биринчи навбатда, унинг тегишли субъект томонидан топширилганлигига ишонч ҳосил қилиш шарт. Ушбу мақсадлар учун Жиноят-процессуал кодексининг 4972, 498-моддаларида апелляция, кассация шикоятлари бериш ҳуқуқига эга бўлган шахсларнинг тўлиқ рўйхати кўрсатилган. Нотўғри субъектдан (апелляция / кассация қилиш ҳуқуқига эга бўлмаган шахс) шикоят келиб тушганда, у кўриб чиқилмасдан қолдирилади, бу ҳақда ариза берувчига хабар қилинади. Апелляция, кассация шикоятининг процессуал аҳамияти шундаки, у апелляция ва кассация инстансияларида иш юритиш учун асос бўлади [2.180; П. 35], бу борада фақат рўйхати Жиноят-процессуал кодексида белгиланган апелляция ёки протест билдириш ҳуқуқига эга бўлган тегишли субъектдан қабул қилиниши мумкин. Шунга кўра, фақат шундай шикоят ва протестларнинг мавжудлиги жиноят ишини юқори инстансия судларида кўришнинг зарурий шарти ҳисобланади.
Иккинчи босқич - шикоят ва протестнинг талабларга мувофиқлигини текшириш. Ушбу тест техник ва қонуний талабларга мувофиқлигини текширишга қаратилган. Шикоят ва протестнинг мазмуни биринчи инстанция судининг ҳукми ҳар қандай тарафнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини бузганлиги ва апелляция, кассация шикояти важлари уларнинг апелляция инстанцияси томонидан тикланиши мумкинлиги ҳақидаги хулосага олиб келиши керак. , кассация. Демак, ҳеч кимнинг қонуний манфаатларига дахл қилмайдиган бундай қонунбузарликлар устидан шикоят қилиш мумкин эмас [2.59; С. 32]. Шу билан бирга, апелляция ва кассация шикояти, протести предметида тафовут аниқланган тақдирда, факт ва ҳуқуқ масалалари ажратилган бўлса, шикоят важлари мазмунига табақалаштирилган ёндашув қўлланилиши керак. Агар апелляция тартибида шикоят, протест далиллари суд қарорининг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текширишга қаратилган бўлиши мумкин бўлса, кассация тартибида шикоят предмети торроқ бўлиши керак – бу ҳукмнинг қонунийлигидир. Яъни, Жиноят ва Жиноят-процессуал кодекси нормаларини тўғри қўллаш масалалари кўриб чиқилиши керак. Шу сабабли, агар апелляциядаги далиллар ҳам фактик ҳолатларни аниқлашга, ҳам қонунни қўллашга тааллуқли бўлиши мумкин бўлса, кассация шикоятида худди шу далилларни қўллаш мумкин эмас. Кассация шикоятини, протестни тайёрлашда, тақдим этувчи далилларни баҳолаш масалаларига тегмаслигига эътибор бериши керак, бу фактлар [2.100; С. 25]. Шу билан бирга, далиллар асосли бўлиши керак, чунки кассация шикоятининг сифати нафақат ҳақиқий ва хаёлий қонунбузарликларни санаб ўтиш билан эмас, балки унинг далилларининг бузилишларнинг муҳимлигини аниқ кўрсатиш қобилияти билан белгиланади [2.100; С. 27]. С.А.Соловёв та’кидлаганидек, кассация шикояти матни содир бўлган жиноят процессининг энг тўлиқ тасаввурини тақдим этиши, кассация суди судясига илова қилинган материалларга қўшимча ҳаволаларсиз ишнинг моҳиятини тушуниш ва танишиш имконини бериши керак. кассация шикояти беришнинг сабаблари ва асослари кўрсатилган [2.151; 46–47-бетлар].
Учинчи босқич – суд шикоят ёки протест бўйича манфаатлари дахлдор бўлган процесс иштирокчиларини хабардор қилади ва шу билан бирга ушбу ҳужжатларнинг нусхаларини маҳкумга, жабрланувчига ва оқланган шахсга юборади.
Тўртинчи босқич - судя юқорида кўрсатилган шахсларнинг иш билан, шу жумладан қўшимча тақдим этилган материаллар билан танишиш ҳуқуқига эга бўлишини таъминлаши керак.
Бешинчи босқич - апелляция тартибида иш юритиш қоидаси: ҳукм устидан шикоят қилиш ва протест билдириш учун белгиланган муддат ўтганидан кейин юқоридаги талабларни бажарган ҳолда ўн кундан ортиқ бўлмаган муддатда ҳукм чиқарган суд ишни судга юборади. шикоятлар, протестлар ва уларга эътирозлар, шунингдек апелляция судига тақдим этилган қўшимча материаллар билан.
Олтинчи босқич - апелляция ёки кассация шикояти берган шахс, шунингдек шикоят ёки протест бўйича манфаатлари дахлдор бўлган процесс иштирокчилари ишни кўриш вақти ва жойи тўғрисида суд томонидан хабардор қилинади.
Судя шикоят ва протестнинг далилларини ўрганишга алоҳида эътибор қаратиши керак, чунки, бизнингча, ишни юқори инстансия судида кўриб чиқиш самарадорлиги бунга боғлиқ. Бундан ташқари, ишни, масалан, апелляция суди томонидан кўриб чиқиш, қоида тариқасида, шикоят, тарафнинг протести чегаралари билан чекланади, деган фикр мавжуд [2.79; С. 86]. Шунингдек, ишни апелляция суди томонидан кўриб чиқилишини шикоятлар ёки протестлар доирасида чеклаш “қандайдир сабабларга кўра ноқонуний суд устидан шикоят қилмаган процесс иштирокчиларининг ҳуқуқларининг бузилишига олиб келиши мумкинлиги тўғрисидаги ҳукмлар мавжуд. қарор. Шу билан бирга, одил судловнинг манфаатлари ҳам зарар кўради, чунки юқори суд ўз назорат функцияларини тўлиқ амалга ошира олмайди» [2.131; С. 140]. Биз бу фикрга қўшила олмаймиз. Ҳозирги вақтда Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодекси ишни апелляция ва кассация тартибида кўришни чекламайди. Аммо бу юқори судларда ишларни самарали кўриб чиқишни англатмайди. Қуйидаги рақамлар бунга далил бўла олади: 2017-йилда назорат инстансияси судлари томонидан ҳал қилув қарорлари, апелляция ва кассация инстансияларининг 5 фоизи бекор қилинган/ўзгартирилган бўлса, 2018 йилда бу кўрсаткич 10,5 фоизни, 2019 йилнинг 9 ойида эса 14,3 фоизни ташкил этган. Ўз навбатида, бу моддий ва инсон ресурсларининг беҳуда сарфланишини англатади.
Апелляция, кассация шикояти бериш қонуний манфаатлари ҳукмда қабул қилинган қарорлар билан боғлиқ бўлган фуқароларни ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий механизмини фаоллаштиришини ҳисобга олган ҳолда, бизнингча, ишларни кўриб чиқиш сифати ва самарадорлигини ошириш мақсадида юқори турувчи судлар, шунингдек жиноят процесси иштирокчиларининг суд қарорлари устидан ўз вақтида ва сифатли шикоят/протест келтириш, ишни апелляция ва кассация инстансияларида кўриш учун жавобгарлигини ошириш, шикоят ва протест бериш чегараси билан чекланиши керак. .
Шикоят ва протестда важларнинг кўрсатилиши апелляция, кассация инстанцияси судининг ҳукмнинг адолатли ёки адолатли эмаслигини аниқлаш, шикоятнинг ҳар бир важларига асосли жавоб бериш, ҳуқуқларнинг бузилишини бартараф этиш чораларини кўриш мажбуриятига мутаносиб бўлади. кўрсатилган шахсларнинг қонун билан қўриқланадиган манфаатларини та’минлаш, шикоят қилинган ҳукмнинг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини та’минлаш. Диссертациянинг олдинги бандларида таъкидланганидек, худди шундай тарзда масала Украина, Қозоғистон Республикаси, Молдова, Туркманистон, АҚШ ва бошқалар қонунчилигида ҳал қилинган.
Апелляция, кассация шикояти ёки протестининг мазмуни Жиноят-процессуал кодексининг 4977, 5021-моддаларида назарда тутилган талаблар билан белгиланади. Эътибор беринг, шикоят ёки протестнинг далиллари ва улардаги талаблар ўртасида мантиқий боғлиқлик бўлиши керак [2.59; С. 38]. Агар ҳукмнинг асослилиги баҳсли бўлса, апелляция судига қўйиладиган талабларнинг моҳиятини далолатноманинг малакасини ўзгартириш тўғрисида эмас, балки ҳукмни бекор қилиш тўғрисидаги илтимоснома ташкил этиши керак. Шикоятда тарафнинг далиллари ва бу далиллар асос бўлган далиллар акс эттирилиши керак. Ўз навбатида, Жиноят-процессуал кодексининг 496-моддаси 2-қисмига мувофиқ апелляция инстанцияси судининг ажримида кўрсатилиши шарт бўлган ушбу далиллар важларнинг муҳимлиги ва асослилигини кўрсатишда муҳим аҳамиятга эга. Шикоят кўриб чиқилади. Ўзбекистон Республикаси Олий суди жиноий ишлар бўйича судлов ҳай’атининг назорат тартибида чиқарилган ажримларини ўрганар эканмиз, апелляция инстанцияси судининг ажримларини бекор қилиш учун асос бўлувчи асослардан бири сифатида кўрсатилмаганлиги аниқ бўлади. апелляция важлари ва шикоят важлари асоссиз ёки аҳамиятли деб топилган ва бунинг натижасида шикоятни кўриб чиқишга сабаб бўлган асослар. Шундай қилиб, 2018-йил 10-майда Олий суднинг Жиноят ишлари бўйича судлов ҳай’ати Жиноят ишлари бўйича Наманган вилоят судининг 2018-йил 13-мартдаги апелляция инстанциясининг Жиноят ишлари бўйича бир қисми билан судланган Т.Т.га нисбатан чиқарилган жиноят иши бўйича чиқарилган ажримини бекор қилди. Жиноят кодексининг 105-моддаси 1-қисми билан жиноят ишини апелляция тартибида янги суд муҳокамасига юборди. Апелляция инстанцияси судининг ажримини бекор қилиш учун асослардан бири ажримда маҳкум Т.Т.нинг апелляция шикояти важлари кўрсатилмаганлиги, шикоят важлари асоссиз деб топилган асослар кўрсатилмаганлигидир. ёки аҳамияциз [2.115; 16–20-бетлар]. Кўриб турганингиздек, юқори инстансия судларида ишни кўриб чиқиш самарадорлигини оширишда шикоятни сифатли топшириш зарур.
Бизнинг фикримизча, ушбу масалани ҳал қилиш учун асоссиз шикоят ёки протест берилган тақдирда юқори турувчи суд асоссиз шикоят ёки протест бўйича белгиланган тартибда хусусий ажрим чиқариши ҳамда судланувчининг э’тиборини жалб қилиши шарт. адвокат ёки прокурор шикоят ёки протест мазмунининг пастлиги тўғрисида тегишли равишда адвокатлар жамоаси (малака комиссияси, адвокатлар коллегияси, адвокатлар коллегияси ёки фирмаси президиуми) ёки юқори турувчи прокурор э’тиборига етказиши керак. Бизнингча, бу масала Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг тегишли қарорида кўрсатилиши керак.
МДҲнинг айрим республикаларининг жиноят-процессуал қонунчилигида (хусусан, Беларус Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 372-моддаси 3-қисми [1.18], 399-моддасининг 1-қисми, Қирғизистон Жиноят-процессуал кодексининг 436-моддаси Республика [1.21]; Россия Федерацияси Жиноят-процессуал кодексининг 389.6-моддаси 4-қисми, 401.5-моддаси [1.24]; Украина Жиноят-процессуал кодексининг 399, 429-моддалари [1.27], бунинг ечимларидан бири. шикоят ёки протестни қайта расмийлаштириш учун қайтариш назарда тутилган масала. Шундай қилиб, Россия Федерациясида қонун чиқарувчининг таъкидлашича, "апелляция, тақдимот талабларга жавоб бермаган тақдирда, .... жиноят ишини кўриб чиқишга тўсқинлик қиладиган шикоят, тақдимот судя томонидан қайтарилади. , уларни қайта чизиш учун вақт чегарасини ким белгилайди. Агар судянинг талаблари бажарилмаса ва апелляция ёки тақдимнома судя томонидан белгиланган муддатда келиб тушмаса, улар берилмаган ҳисобланади. Бунда ҳукм, шикоят қилинган бошқа суд қарори қонуний кучга кирган ҳисобланади” [1.24]. Россия Федерацияси Жиноят-процессуал кодексининг 401.4-моддасида кассация шикояти ёки тақдимномаси талабларга мос келмаган тақдирда қуйидаги тартиб белгиланган: “1. Кассация шикояти ёки тақдимномаси, агар: 1) кассация шикояти ёки тақдимномаси ушбу Кодекснинг 401.4-моддасида назарда тутилган талабларга жавоб бермаса...” [1.24].
Шунга ўхшаш талаблар Украина Жиноят-процессуал кодексида кўрсатилган. Шундай қилиб, Жиноят-процессуал кодексининг 399, 429-моддаларида кассация инстанцияси суди кассация шикояти талабларга риоя қилмасдан берилганлигини аниқлаб, шикоятни ҳаракациз қолдириш тўғрисида ажрим чиқаради, бу эса шикоятдаги камчиликларни кўрсатади. ва уларни бартараф этиш учун зарур бўлган муддатни белгилайди, бу муддат шикоят берган шахс қарорни олган кундан бошлаб ўн беш кундан ошмаслиги керак [1.27]. Акс ҳолда, апелляция, кассация шикояти, агар шахс шикоятдаги камчиликларни бартараф қилмаган боʻлса ва шикоят белгиланган муддатда ҳаракациз қолдирилган боʻлса, қайтарилади.
Бизнингча, ажримда шикоят ёки протест қайтарилаётганда шикоятни кўриб чиқишга қабул қилишга тўсқинлик қиладиган ва уларни бартараф этишни талаб қиладиган аниқ камчиликлар кўрсатилиши шарт. Худди шу таърифда биз процессуалистлар А. Динер, Л. Мартйняхин, Н. Сенин фикрига қўшиламиз, шикоятни қайта кўриб чиқиш учун этарли муддат белгиланиши ва унинг бузилиши оқибатлари тушунтирилиши керак [2.59; С. 38]. Юқорида та’кидланганидек, шикоят ва протестларнинг мазмунига қўйиладиган талабларга риоя қилиш зарурати шундан келиб чиқадики, мазкур давлатлар апелляция инстансиясида суд муҳокамаси чегаралари кўп жиҳатдан ушбу шикоят ва протестлар доираси билан чекланган [2.61; С. 40].
Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонунига кўра, апелляция, кассация шикояти ва протестининг мазмуни ҳам Жиноят-процессуал кодексининг 4977, 5021-моддаларида кўрсатилган талабларга мос келиши керак. Шикоят тузиш учун талабларнинг мавжудлиги қуйидаги саволни туғдиради: шикоятни унинг Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 4977, 5021-моддалари талабларига мувофиқлигини қайси судя текшириши керак. Маʼлумки, Оʻзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 4973-моддасига асосан апелляция ва протестлар ҳукм чиқарган суд орқали берилади. Шунинг учун бу функцияни биринчи инстанция судига топшириш энг мақсадга мувофиқдир, яъни. апелляция ва протестнинг ФПКнинг 4977-моддаси талабларига мувофиқлиги тўғрисидаги масала биринчи инстансия судяси томонидан ҳал қилиниши керак. Агар кассация шикояти ва протести келтирилаётганда инстансияларнинг мажбурий кетма-кетлиги белгиланса, бизнингча, бу шикоят ва протестлар кассация инстанцияси орқали берилганлигини кўрсатиш мақсадга мувофиқ бўлади. Кейин эса ушбу суд кассация шикояти ва протестининг Жиноят-процессуал кодексининг 5021-моддаси талабларига мувофиқлигини текширади.
Шикоят ва протестнинг Жиноят-процессуал кодексининг 4977, 5021-моддалари талабларига риоя қилмаслик оқибатлари қонунда 2018-йилгача кўрсатилмаган бўлса-да, бундай шикоят ва протестлар учун асос бўлиб қолмаслиги аниқ. апелляция ва кассация ишини қўзғатиш. Бизнингча, апелляция, кассация шикояти ёки протестида шикоят ёки протест берилган суднинг номи кўрсатилмаган ҳолларда; шикоят берган шахс, унинг процессуал ҳолати, яшаш жойи ёки жойлашган жойи тўғрисидаги маълумотлар; ҳукм чиқарган суднинг номи, ҳукм чиқарилган сана, шахс тўғрисидаги ма’лумотлар, устидан шикоят ёки протест келтирилаётган ҳукм; шикоят, протест берилган сана ва шикоят, протест берган шахснинг имзоси - шикоят ёки протест уларни қайта расмийлаштириш учун белгиланган муддат билан кўриб чиқилмасдан қолдириши керак. Чунки санаб ўтилган ҳолатлар апелляция ва кассация шикоятлари ва протестларини кўриб чиқишни янада кўриб чиқишга тўсқинлик қилади. Шу муносабат билан Жиноят-процессуал кодексининг 4977-моддасини қуйидаги мазмундаги иккинчи ва учинчи қисмлар билан тўлдириш таклиф этилди: “Апелляция, протестнинг мазмуни ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган талабларга жавоб бермаса ва бу ҳуқуқбузарликларнинг олдини олади. ишни моҳияти бўйича қўшимча кўриб чиқишда судя уч кун муддатда апелляция ёки протестни қайта кўриб чиқиш муддатини белгилаб, уни берган шахсга қайтариш тўғрисида ажрим чиқаради.
Судянинг апелляция, протестни қайтариш тўғрисидаги ажримининг талаблари бажарилмаган ҳамда апелляция ёки протест белгиланган муддатда келиб тушмаган ҳолларда улар берилмаган ҳисобланади. Бунда ҳукм қонуний кучга кирган деб ҳисобланади. Жиноят-процессуал кодексининг 5021-моддаси қуйидаги мазмундаги иккинчи қисм билан тўлдирилсин: “Агар кассация шикояти, протестининг мазмуни ушбу модданинг биринчи қисмида назарда тутилган талабларга жавоб бермаса, судя уч муддат ичида кунларда кассация шикоятини қайтариш тўғрисида ажрим чиқаради, уни берган шахсга протест билдиради. Кассация шикояти ёки протести камчиликлар бартараф этилгандан кейин берилиши мумкин.
Ушбу таклифларни сўровда қатнашган судяларнинг 72,4 фоизи қўллаб-қувватлади. Апелляция, кассация шикояти ёки протестни бекор қилиш тўғрисидаги суд ажримида жиноят-процессуал қонун ҳужжатларининг қайси талаблари бажарилмаганлиги ва бу камчиликларни қандай бартараф этиш лозимлиги кўрсатилиши керак. Фикримизча, Жиноят-процессуал кодекси нормаларига юқорида таклиф этилаётган қўшимча жиноят процесси иштирокчиларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш кафолатларини кучайтиради ва уларнинг шикоят қилиш ҳуқуқини тўлиқ амалга оширишни та’минлайди, шунингдек, қонун ҳужжатларида назарда тутилган ишлар самарадорлигини оширади. юқори судларда ҳукмни қайта кўриб чиқиш.
Судя фақат жиноят-процессуал қонунчилигининг барча талабларига жавоб берадиган апелляция, кассация шикояти ва апелляцияси, кассация протестининг мазмунини аниқлагандан кейингина апелляция ва кассация судининг мажлисини тайёрлаш ва тайинлаш билан боғлиқ масалаларни ҳал этишга киришиши мумкин.
Бизнинг фикримизча, шикоятларни қабул қилиш ва ишларни юқори турувчи судларда кўришга тайёрлашда қонун талабларининг тўғри ва ўз вақтида тўлиқ бажарилиши юқори турувчи судларда ишнинг ҳар томонлама, холис ва тез кўриб чиқилишига хизмат қилади, фуқаролар томонидан суд томонидан ҳимояланиш, суд қарорлари устидан шикоят қилиш ҳуқуқи.
Шикоят ва протест бериш ишни тегишли равишда апелляция ва кассация судларида кўриб чиқишга сабаб бўлади. Ўз навбатида, бу иштирокчиларнинг судда иш материаллари, келиб тушган шикоятлар ёки протестлар билан танишиш ҳуқуқини англатади. Ҳозирги вақтда жиноят-процессуал қонунчилигида шикоят ёки протестни апелляция тартибида кўриб чиқилмасдан қолдиришнинг фақат битта ҳолати кўзда тутилган: апелляция бериш муддатини ўтказиб юбориш. Агар узрли сабабларга кўра муддат ўтказиб юборилган бўлса, ўтказиб юборилган муддатни тиклаш учун судга мурожаат қилишингиз мумкин.
Суд амалиётида, бизнингча, шикоят ёки протестни кўриб чиқилмасдан қолдиришга олиб келадиган ҳолатлар мавжуд: бу номақбул субъект томонидан берилган шикоят ёки протест ёки шикоят ёки протест ваколатли шахс томонидан берилган, аммо улар бу шахс томонидан имзоланмаган. Бундай ҳолларда шикоят ёки протест кўриб чиқилмаган ҳолда қолдирилиши керак, бу ҳақда уларни берган шахсларга хабар қилинади. Шундай қилиб, кассация инстансиясининг Жиноят ишлари бўйича Тошкент шаҳар судининг 2014-йил 2-майдаги ажрими билан шу суднинг 2011-йил 14-октабрдаги ҳукми билан А.А.га нисбатан қуйидаги моддалар билан судланган. Жиноят кодексининг 177-моддаси учинчи қисмининг “а”, “б” бандлари, ЖКнинг 205-моддаси иккинчи қисми, Жиноят кодексининг 210-моддаси учинчи қисми ва Жиноят кодексининг 243-моддаси 12 йилгача бўлган муддатга. қамоқхонада, жазо муддати 8 йилга камайтирилди. Иш номақбул субъект - маҳкумнинг рафиқаси шикояти асосида кўриб чиқилди. Шикоят муаллиф томонидан имзоланмаган. Кассация инстансияси судининг ҳал қилув қарори Ўзбекистон Республикаси Олий судининг жиноят ишлари бўйича судлов ҳай’ати томонидан бекор қилинган [2.115, C. 27–30].
Шу билан бирга, шикоят тегишли субъект томонидан берилган, аммо ким мурожаат қилиш доирасидан чиқиб кетган бўлиши мумкин. Мисол учун, агар фуқаровий даъвогар жазо чоралари бўйича ҳукм устидан шикоят қилган бўлса ва ҳоказо. Жиноят-процессуал кодексининг 4972-моддасига мувофиқ, фуқаровий да’вогар ҳукм устидан фақат фуқаролик да’восига тегишли қисмида шикоят қилишга ҳақли. Шу сабабли, ушбу шикоят номақбул субъект томонидан берилган шикоят сифатида кўриб чиқилиши керак, чунки фуқаролик даъвогар қонунда назарда тутилган шикоят доирасидан чиқиб кетган. Худди шундай, масалани кассация тартибида ҳал қилиш керак.
Шикоятни апелляция тартибида кўрмасдан қолдириш тўғрисида қарор чиқариш ҳукм чиқарган судга боғлиқ, чунки умумий қоидага кўра, шикоят ушбу суд орқали берилади. Шикоят ёки протестни кўриб чиқилмасдан қолдириш тўғрисидаги масала ўтказиб юборилган муддатни тиклаш тўғрисидаги масала қандай ҳал қилинган бўлса, худди шундай ҳал қилиниши керак. Ўз навбатида, шикоят ёки протестни кўриб чиқилмасдан қолдириш тўғрисидаги суд ажрими устидан шикоят қилиниши мумкин. Кассация шикояти берилганда бу масала кассация инстанцияси, яъни Оъзбекистон Республикаси Олий суди томонидан ҳал қилиниши керак.
Айтиш жоизки, ҳукм устидан шикоят қилиш ва протест бериш муддати суд мажлиси баённомасини тайёрлаш ва имзолаш ҳамда ҳукмнинг маҳкум ва оқланган нусхаларини топшириш муддатига бевосита боғлиқдир. Жиноят-процессуал кодексининг 426-моддасига мувофиқ, суд мажлисининг баённомаси ҳукм чиқарилган кундан кейинги кундан кечиктирмай, мураккаб ҳолларда эса – уч кундан кечиктирмай тайёрланиши ва имзоланиши керак. суд мажлисининг охири. Ўз навбатида, Жиноят-процессуал кодексининг 475-моддасида суд ҳукмнинг нусхасини у э’лон қилинган кундан э’тиборан уч кундан кечиктирмай, агар ҳукмнинг ҳажми аҳамиятли бўлса, суд томонидан маҳкум ёки оқланган шахсга топшириш мажбуриятини юклайди. ўн кун.
Қонун талабларини таҳлил қилар эканмиз, суд мажлиси баённомаси ва ҳукм нусхасини тайёрлаш учун уч кун муддат берилганига гувоҳ бўламиз. Бундан ташқари, жиноят-процессуал қонун ҳужжатларида (Жиноят-процессуал кодексининг 427-моддаси) суд мажлиси баённомаси имзолангандан кейин беш кун ичида унга шарҳлар бериш ҳуқуқини амалга ошириш имконияти назарда тутилган. Ушбу шарҳларни кўриб чиқиш керак, бу маълум вақтни сарфлашни талаб қилади. Бундан ташқари, қонунда шарҳларни кўриб чиқиш муддатлари белгиланмаган. Шу муносабат билан Қ.Музаффаров тўғри та’кидлаб ўтдики, тақдим этилган фикр-мулоҳазаларни ҳал этишда қат’ий белгиланган муддат йўқлиги камчилик сифатида қайд этилиши лозим. Шу сабабдан масалани ҳал этиш кечиктирилади, ҳатто ўзгартирилган баённома ҳам бефойда бўлиши мумкин, чунки апелляция ёки протест бериш муддати ўтказиб юборилади [2.106, 41-б.].
Шунингдек, суд мажлиси баённомаси ва ҳукм нусхаларини тайёрлашнинг узоқ муддатга кечиктирилиши ҳолатлари ҳам тез-тез учраб туради. Юқоридаги омиллар жамланганда апелляция ва протест бериш учун қонунда белгиланган муддат етарли эмаслигини кўрсатади. Буни судялар ўртасида ўтказилган сўров ҳам тасдиқлайди, уларнинг 58,6 фоизи апелляция бериш муддатининг узайтирилиши процесс иштирокчиларининг иш материаллари, бошқа шахсларнинг шикоятлари билан танишиши ва э’тирозлар тайёрлаши учун қулай шарт-шароитларни та’минлашга хизмат қилади, деб ҳисоблайди. Шу билан бирга, судялар ўртасида апелляция муддатининг давомийлиги бўйича якдиллик йўқ. Масалан, биз сўроқ қилган респондентларнинг 39,6 фоизи апелляция муддатини 15 кунгача узайтириш кифоя, деб ҳисоблайди; Респондентларнинг 13,7 фоизи 20 кунлик муддатни кўрсатади; Респондентларнинг 6,8 фоизи эса муддатни 30 кунгача узайтириш зарур, деб ҳисоблайди. Апелляция беришнинг реал ҳуқуқини амалга оширишни та’минлаш мақсадида суҳбатда иштирок этган судяларнинг 84,4 фоизи суд мажлиси баённомаси бўйича фикр-мулоҳазаларни кўриб чиқиш муддатини белгилашни таклиф қилмоқда. Қайд этиш жоизки, Англия, АҚШ каби давлатларнинг жиноий процессида апелляция муддати асослантирилган шикоятни расмийлаштириш учун мурожаат турига қараб 21 кундан 40 кунгача. Қирғизистон Республикасида бу муддат ҳукм чиқарилган кундан бошлаб 30 кун (Жиноят-процессуал кодексининг 393-моддаси), Қозоғистонда - 15 кун (Жиноят-процессуал кодексининг 418-моддаси) [1.20], Молдовада - 15 кун. кун (Жиноят-процессуал кодексининг 402-моддаси) [1.23], Грузияда - бир ой муддат (Жиноят-процессуал кодексининг 293-моддаси) [1.19], Озарбайжон Республикасида - 20 кун (Жиноят-процессуал кодексининг 384-моддаси). ) [1.17]. Қонун талабларини, сўров натижаларини ва айрим хорижий давлатлар амалиётини таҳлил қилиб, жараён иштирокчиларининг мурожаат қилиш ҳуқуқини реал рўёбга чиқаришини та’минлаш учун, бизнингча, зарур апелляция ва протестлар бериш учун ўн беш кунлик муддат белгилаб қўйилади. Бундай ҳолда, шикоят қилиш ҳуқуқи декларатив фантастикага айланмайди.
Шу муносабат билан, ЖПКнинг 4974-моддаси биринчи қисми қуйидаги таҳрирда баён этилсин: “Биринчи инстанция судининг ҳукми устидан шикоят ва протестлар ҳукм э’лон қилинган кундан э’тиборан ўн беш кунлик муддат ичида берилиши мумкин. маҳкумлар, оқланганлар, жабрланувчилар учун - ҳукм нусхаси уларга топширилган кундан бошлаб худди шу муддатда.
Апелляция бериш ва протест бериш муддати ўтказиб юборилган тақдирда, апелляция ёки протест бериш ҳуқуқига эга бўлган шахслар ўтказиб юборилган муддатни тиклаш тўғрисида ҳукм чиқарган судга мурожаат қилишлари мумкин. Биринчи инстансия судининг ҳукми ёки бошқа ҳал қилув қарори устидан шикоят қилиш муддатини тиклаш тўғрисидаги иш юритиш ушбу суд томонидан процесснинг тегишли иштирокчиларининг кўрсатилган муддатни (касаллик,) ўтказиб юборилганлигининг асослилигини тасдиқловчи далилларнинг асослилигини текширишдан иборат. хизмат сафари ва бошқалар) [2.111, C. 601].
Жиноят-процессуал кодексининг 4975-моддасига мувофиқ, суднинг ўтказиб юборилган муддатни тиклашни рад этиш тўғрисидаги ажрими устидан апелляция инстанцияси судига шикоят қилиниши ёки протест билдирилиши мумкин, у ўтказиб юборилган муддатни тиклаш ва ишни суд тартибида кўриш ҳуқуқига эга. хусусий шикоят ёки моҳиятан протест.
Акс ҳолда, кассация шикояти учун муддат белгилаш тўғрисидаги масала кўриб чиқилиши керак. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг қарорида ҳозирги вақтда қонунда кассация шикояти (протести) бериш муддати белгиланмаганлигига э’тибор қаратилади [1.12]. Шу билан бирга, “Жиноят-процессуал кодексининг 500-моддасига кўра, ҳукм (ажрим) қонуний кучга кирган кундан бошлаб бир йил ўтгандан кейин берилган шикоят (протест) қаноатлантирилиши мумкин эмаслиги ҳақида тушунтириш берилган. суд томонидан, агар шикоятда (протестда) оғирроқ жиноят тўғрисидаги, жазони кучайтириш тўғрисидаги ёки маҳкумнинг аҳволини ёмонлаштирадиган бошқа ўзгартиришлар тўғрисидаги қонунни қўллаш зарурлиги тўғрисида савол туғилса (маҳкумни судланган деб эътироф этиш). ўта хавфли рецидивист, жазони ижро этиш учун колониянинг янада оғир турини белгилаш, пробацияни бекор қилиш, жазо миқдорини ошириш, агар бу жиноятнинг квалификациясини ёки айблов мазмунини жазони оғирлаштирадиган томонга ўзгартиришга олиб келадиган бўлса. маҳкумнинг аҳволи ва бошқалар), шунингдек оқлов ҳукми ёки суднинг ишни тугатиш тўғрисидаги ажрими бекор қилинганлиги. Шу билан бирга, бир йиллик муддат тегишли ҳукм ёки ажрим қонуний кучга кирган кундан бошлаб кассация инстанцияси томонидан ҳал қилув қарори қабул қилинган кунгача ҳисобланиши керак” [1.12]. Бизнинг фикримизча, кассация шикояти учун худди шундай муддат институционалликка мажбурий риоя қилган ҳолда икки босқичли шикоят тизимини ўрнатишда ҳам белгиланиши керак. Бундай қоидаларни Россия Федерацияси қонунчилигида (Жиноят-процессуал кодексининг 401.6-моддаси) [1.24], Қозоғистон (Жиноят-процессуал кодексининг 487-моддаси) [1.20], Беларус Республикаси (Жиноят процессуал кодексининг 406-моддаси) қонунчилигида топиш мумкин. Кодекс, бу ерда гап назорат процесслари ҳақида бормоқда) [1.18], Қиргʻизистон Республикаси (Жиноят-процессуал кодекси 433-модда) [1.21], Туркманистон (Жиноят-процессуал кодексининг 487-моддаси, назорат тартибида иш юритиш) [1.26].
Украинада апелляция суди томонидан суд қарори эълон қилинган кундан бошлаб уч ойлик муддат белгиланган (Жиноят-процессуал кодексининг 426-моддаси) [1.27]. Молдовада бу муддат янада қисқароқ - қарор эълон қилинган кундан бошлаб 30 кун (Жиноят-процессуал кодексининг 422-моддаси) [1.23]. Шикоят бериш учун бир ойлик муддат ҳам Грузияда белгиланган (Жиноят-процессуал кодексининг 302-моддаси) [1.19].
Озарбайжон жиноят-процессуал қонунчилиги кассация шикояти ва протести беришнинг табақалаштирилган муддатларини белгилайди. Шундай қилиб, Жиноят-процессуал кодексининг 410-моддасига кўра, «кассация шикояти ёки кассация протести қуйидаги муддатларда берилади: апелляция судининг 391.3-моддаларида назарда тутилган қарорлари устидан. ва ушбу Кодекснинг 520.7 - улар берилган кундан бошлаб 1 (бир) ой ичида; … 410.1.3. Ўта оғирроқ жиноят тўғрисидаги қонунни қўллаш зарурати, тайинланган жазонинг ҳаддан ташқари енгиллиги ёки маҳкумнинг аҳволини ёмонлаштирадиган бошқа асослар туфайли айблов ҳукмига, шунингдек, суднинг жазо чорасини қўллаш тўғрисидаги қарорига. таълим характерига эга бўлган тақдирда - улар берилган кундан бошлаб 12 (ўн икки) ой ичида; 410.1.4. маҳкумнинг айбсизлиги тўғрисидаги, унча оғир бўлмаган жиноят тўғрисидаги қонунни қўллаш зарурати асослари тўғрисидаги айблов ҳукмига, шунингдек тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларини қўллаш тўғрисидаги суд қарорига — судланган кундан э’тиборан 18 (ўн саккиз) ой ичида. уларнинг чиқарилиши ҳақида" [1.17].
Кўриб чиқилиши керак бўлган яна бир масала шикоят ёки протестни қайтариб олиш масаласидир. Шундай қилиб, Жиноят-процессуал кодексининг 4978, 503-моддалари ҳукм устидан шикоят қилган шахсга шикоятни қайтариб олиш ҳуқуқини беради. Лекин Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 4978, 503-моддалари мазмунидан ҳукм устидан шикоят берган ёки протест берган шахс ўз шикоятини ёки протестини қайтариб олиш ҳуқуқидан процесснинг қайси босқичида фойдаланиши мумкинлиги аниқ эмас. . Бизнинг фикримизча, суд мажлиси ўтказилишига йўл қўймаслик мақсадида, жараён иштирокчиларидан бирортасининг ўз ихтиёрига кўра, бундай чақириб олиш фақат суд мажлиси бошланишидан олдин мумкин. Биз К.Б.Калиновский ва А.В.Лаковнинг суд мажлиси бошлангандан сўнг суд қарорининг қонунийлиги ва асослилигини текшириш аризачининг диспозитив ҳуқуқи эмас, балки қонунийлик манфаатларини кўзлаб амалга оширилиши ҳақидаги фикрига қўшиламиз [2.74, C. 34]. Масалан, Россия қонунчилигида қонун чиқарувчи ҳақиқатда мурожаатни қайтариб олишни рад этиш билан бир хил деб тан олади [2.59, C. 34]. Агар шакҳс (шу жумладан маҳкумнинг ҳимоячиси) апелляция бериш муддати тугагунга қадар шикоятни қайтариб олган тақдирда, бу муддат ичида шикоятни иккинчи марта бериш учун ҳеч қандай тусиқлар булмайди. Албатта, шу муддатда апелляция ёки кассация инстанцияси томонидан ишни кўриб чиқиш бошланишига қадар шикоят қилиш ҳуқуқига эга бўлган шахслар шикоят ёки протестни тегишинча ўзгартириш ёки уларни янги ҳужжатлар билан тўлдиришга ҳақли. аргументлар. Маълумот учун, суд мажлиси бошланишидан олдин чақириб олиш ҳуқуқини мустаҳкамлаш Беларус Республикаси Жиноят-процессуал кодексида (Жиноят-процессуал кодексининг 376-моддаси) назарда тутилган; Молдова Республикаси (Жиноят-процессуал кодексининг 407-моддаси); Туркманистон (Жиноят-процессуал кодексининг 442-моддаси); Қозоғистон Республикаси (Жиноят-процессуал кодексининг 423-моддаси). Молдова Республикасида апелляция ва кассация шикоятини чақириб олишга суд тергови бошланишидан олдин рухсат этилади (Жиноят-процессуал кодексининг 407-моддаси). Шу билан бирга, агар шикоят қайтариб олинган бўлса, Молдова қонунчилигида прокурор чақириб олиш сабабларини кўрсатиши керак бўлган талабни белгилайди. Қирғизистон Республикасида апелляция ёки тақдимномани суд мажлиси бошлангунга қадар чақириб олиш мумкин (Жиноят-процессуал кодексининг 398-моддаси), прокурорнинг кассация тақдимномаси суд мажлиси бошланишидан олдин чақириб олиниши мумкин. прокурор ёки юқори турувчи прокурор, шикоят ёки тақдимномани чақириб олишга судялар маслаҳат хонасига олиб чиқилгунга қадар рухсат этилади (Жиноят-процессуал кодексининг 436-моддаси).
Ўйлаймизки, ўз навбатида, прокурор томонидан протестни чақириб олиш ҳуқуқининг мавжудлиги маҳкумни юқоридаги чақирув тўғрисида хабардор қилиш мажбуриятини келтириб чиқаради, у судланувчининг протести натижасида апелляция ёки кассация шикояти бериш ҳуқуқидан фойдаланмаган. прокурор маҳкумнинг ҳукм устидан шикоят қилмоқчи бўлган асослари бўйича, яъни .е. унинг манфаатларида.
Акс ҳолда, агар иш бўйича маҳкумнинг (оқланган) шикояти, шунингдек процесснинг бошқа иштирокчиларининг шикоятлари бўлмаса, у протест қайтариб олинганлиги муносабати билан юқори турувчи инстансияда кўриб чиқиш предметига айланмайди. умуман суд. Бу маҳкумнинг суд қарорини қайта кўриб чиқиш ҳуқуқининг чекланишига олиб келади. Мазкур ҳолатни ижобий ҳал этиш учун қуйидагиларни назарда тутиш лозим: протест прокурор томонидан қайтариб олинган тақдирда, бу ҳақда маҳкумга (оқланган) дарҳол хабар қилинади, ким шикоят қилиши мумкин. Агар апелляция муддати тугаган бўлса, тегишли илтимоснома мавжуд бўлса, суд узрли сабабларга кўра ўтказиб юборилган муддатни тиклаш масаласини муҳокама қилиши керак. Бундай қарор судланган (оқланган) учун протестни чақириб олиш муносабати билан юзага келиши мумкин бўлган салбий оқибатларни бартараф этади. Шундай қилиб, Жиноят-процессуал кодексининг 4978-моддаси суднинг маҳкумни (оқланган) ва процесснинг бошқа манфаатдор иштирокчиларини прокурор томонидан протестни чақириб олганлиги тўғрисида дарҳол хабардор қилиш мажбурияти кўрсатилган ҳолда тўлдирилиши керак [2.6, C. 115-модда], шунингдек жараённинг бошқа иштирокчилари томонидан шикоятларни қайтариб олиш тўғрисида.
Фикримизча, ЖПКнинг 4978-моддаси қуйидаги таҳрирда баён этилсин: “Ҳукм устидан шикоят қилган ёки протест берган шакҳс апелляция инстанцияси судининг мажлиси бошлангунга қадар шикоят ёки протестни қайтариб олишга ҳақли. . Протестни чақириб олиш ҳуқуқи юқори турувчи прокурорга ҳам тегишли. Маҳкум ўз ҳимоячисининг шикоятини қайтариб олишга ҳақли. Суд ушбу Кодекснинг 4972-моддасида кўрсатилган шахсларни апелляция ёки протестни чақириб олганлиги тўғрисида хабардор қилади. Худди шундай таҳрир Жиноят-процессуал кодексининг кассация шикояти ёки протестини чақириб олиш масаласини тартибга солувчи 503-моддасида ҳам кўрсатилиши керак.
Шахснинг суд мажлиси бошлангунга қадар ўз шикояти ёки протестини қайтариб олиш ҳуқуқи тўғрисидаги таклифни биз суҳбатлашган судяларнинг 63,7 фоизи қўллаб-қувватлади. Таклиф этилаётган қўшимча қонундаги юқоридаги бўшлиқни бартараф этади ва жараён иштирокчиларининг суд қарорлари устидан шикоят қилиш ҳуқуқидан фойдаланиши учун реал шароит яратади. Кодекснинг 4972, 498-моддаларида назарда тутилган бошқа шахсларнинг ҳукм устидан шикояти ёки протести юзасидан маҳкумнинг, жабрланувчининг ва бошқа шахсларнинг шикояти ёки протести қайтариб олинганлиги тўғрисида ўз вақтида хабар бериш. Жиноят-процессуал қонунлари, уларга ҳукм устидан шикоят қилиш ҳуқуқидан фойдаланиш имконини беради.
Шундай қилиб, апелляция ва кассация тартибидаги иш юритиш ишда бошқа шикоятлар бўлмаган тақдирдагина ўз фаолиятини амалга оширмайди, бекор қилинганлар бундан мустасно. Акс ҳолда, юқори судя бошқа шикоятлар бўйича ишни кўриб чиқади.
Жиноят-процессуал кодексининг 479-моддасига мувофиқ биринчи инстансия суди шикоят ёки протест бўйича манфаатлари дахлдор бўлган процесс иштирокчиларини хабардор қилади ҳамда бир вақтнинг ўзида уларнинг нусхаларини юборади. маҳкумга, жабрланувчига ва оқланган шахсга бир вақтнинг ўзида уларга ёзма эътироз билдириш ҳуқуқи тушунтирилган ва биринчи инстанция судига тақдим этиш муддати кўрсатилган ҳолда ҳужжатлар.
Бироқ суд амалиёти материалларини ўрганиш шуни кўрсатадики, Жиноят-процессуал кодексининг 479-моддаси, демакки, Жиноят-процессуал кодексининг 4976-моддаси талаблари кўп ҳолларда бузилади. Шундай қилиб, Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Жиноят ишлари бўйича судлов ҳай’ати Наманган вилоят судининг 2017-йил 23-мартдаги апелляция инстанциясининг Д.М.нинг жиноят иши бўйича чиқарган ажримини апелляция тартибида янги иш кўриш учун бекор қилди. Суд ҳайъати ўз ажримида апелляция суди маҳкумнинг шикояти бўйича ишни кўриб, биринчи инстанция суди ушбу модданинг талабларини бузганлигига эътибор бермаганлигини кўрсатди. Арт. Жиноят-процессуал кодексининг 479 ва 4977-моддалари жабрланувчини шикоят келиб тушганлиги тўғрисида хабардор қилмаган ва ишнинг апелляция судида кўриб чиқиладиган куни ҳақида хабар бермаган. Бундан ташқари, апелляция суди маҳкум Д.М.нинг аризасини муҳокама қилмади. апелляция инстанцияси судининг мажлисида жабрланувчининг иштирокини таъминлаш ва ишни маҳкумнинг иштирокисиз кўриб чиқиш тўғрисида.
Жиноят-процессуал кодексининг 53, 479-моддаларига кўра, суд иш апелляция инстанцияси судида кўрилган кун тўғрисида ҳимоячи ва маҳкумнинг қонуний вакилини хабардор қилиши шарт. Акс ҳолда, ушбу талабга риоя қилмаслик жиноят-процессуал қонун нормаларининг жиддий бузилиши ҳисобланади.
Шундай қилиб, Олий суднинг судлов ҳай’ати жиноят ишлари бўйича Сурхондарё вилоят судининг И.га нисбатан апелляция инстанциясининг ҳал қилув қарорини унинг ҳимоячисига ишнинг апелляция инстанциясида кўриб чиқиш санаси тўғрисида хабардор қилинмаганлиги сабабли бекор қилди ва бу эса уни апелляция инстанцияси судининг муҳокамасида иштирок этиш имкониятидан маҳрум қилган. Мазкур ҳолат жиноят-процессуал қонунчилиги нормаларининг жиддий бузилиши деб топилиб, апелляция ажримининг бекор қилинишига ва ишни янгидан кўриб чиқишга йўналтирилишига олиб келди.
Бундай ҳуқуқбузарликларга ва жиноят-процессуал қонун нормаларини нотўғри талқин қилишга йўл қўймаслик учун жиноят ишларини апелляция тартибида кўриш бўйича суд амалиётини вақти-вақти билан умумлаштириб, содир этилган ҳуқуқбузарликларнинг сабабларини таҳлил қилиб, судларга бундай ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш зарур. Жиноят-процессуал кодекси нормаларини тўғри қўллаш бўйича тегишли тушунтиришлар.
Процесснинг юқорида кўрсатилган иштирокчилари судга келиб тушган протест ва шикоятлар билан танишиш, уларга э’тироз билдириш ҳуқуқига эга. Эътирозлар шикоятда ёки алоҳида ҳукм чиқарган судга, иш апелляция судига топширилгунга қадар ҳам, кейин ҳам келтирилиши мумкин. Охирги ҳолатда ҳукм чиқарган суд апелляция инстанциясига эътирозлар юбориши шарт. Шунингдек, апелляция инстанциясига бевосита эътироз билдириш мумкин. Кассация шикоятига эътирозлар берилган тақдирда, улар кассация судига берилиши керак.
Ушбу ишлаб чиқаришни такомиллаштириш бўйича таклифлар киритилаётганимиз сабабли янги очилган ҳолатлар бўйича иш юритишни қайта бошлаш масалалари ҳам тадқиқот мавзуси бўлиши керак. Бизнингча, янги ёки янги очилган ҳолатлар бўйича иш юритишни тиклаш тўғрисида илтимоснома бериш ҳуқуқи маҳкумга, оқланганга, жабрланувчига ёки уларнинг қонуний вакилларига, ҳимоячиларга, шунингдек прокурорга берилиши керак. Ариза ҳукмни ёки бошқа суд қарорини чиқарган судга берилиши керак. Ўз навбатида, прокурор томонидан янги очилган ёки янги ҳолатлар бўйича иш қўзғатишга фуқаролар, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, жамоат бирлашмалари мансабдор шахсларининг хабарлари, оммавий ахборот воситалари хабарлари, шунингдек дастлабки тергов ва суд томонидан кўриб чиқиш жараёнида олинган маълумотлар сабаб бўлиши мумкин. бошқа жиноят ишлари бўйича.