Reja: Quyosh sistemasiga kiruvchi sayyoralar

МAVZU: Planeta sifatida yerning umumiy xarakteristikasi.

Reja:

1.Quyosh sistemasiga kiruvchi sayyoralar.

2.Yer ning o‘z o‘qi atrofida aylanishi

3.Tiriklik belgilari.

Xulosa

Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati

Quyosh sistemasi – 9ta sayyora,ularning 51ta yŏldoshlari, minglab kichik sayyora-asTeroid, millionlab kometa (grekcha- «kometos»-uzun sochli demak), meteor mahsulotlari, sayyoralararo gazlardan iborat. Quyosh tizimi Galaktika markazidan 10000 ps., Galaktika teksligidan shimolda 25 ps.uzoqlikda joylashgan. Quyosh tizimdagi hamma jismlar massasining 99,866% ini tashkil etadi. Tizimdagi eng katta sayyora YupiTerning massasi Quyosh tizimi massasining 0,09%ga teng. Quyoshning diametri-1391000 km., hajmi- Yer hajmidan 1300000 marta, massasi Yer massasidan 332000 marta katta. Quyosh tizimidagi sayyoralarning astronomik harakatlari bir-birlaridan farq qiladi.Quyosh tizimining eng muhim hususiyatlari quyidagilardan iborat:hamma sayyoralar Quyosh atrofida orbita hosil kilib aylanadilar;hamma sayyoralar Quyosh atrofida bir tomonga qarab, ya’ni soat strelkasi harakatiga qarama-qarshi tomonga qarab harakatlanadilar;hamma sayyoralar (Urandan boshqa) va ularning yŏldoshlaridan kŏpchiligi ham uzuklari atrofida soat strelkasi harakatiga qarama-qarshi tomonga aylanadi;hamma sayyoralarning orbitalari deyarli bitta tekislikda yotadi. (Myerkuriyning –7, Pluton (Ekliptikaga nisbatan 17 gradusga ogishgan holos).Sayyoralar: ichki (Myerkuriy, Venyera, Yer , Mars) va tashqi (YupiTer, Saturn,uran, Neptun) sayyoralarga kiritiladi.Pluton sayyorasining orbitasini Quyosh tizimining chegarasi deyilsa, Quyosh tizimining diametri – 12 mlrd. km.ga teng.Quyoshga yaqin turgan Myerkuriy sayyorasi Yer ga nisbatan 7 marta kuchli, Pluton esa 890-2450 marta kuchsiz yoritiladi Bizning Yer Koinotning bir zarrasi, Quyosh tizimidagi sayyoradir. Koinot juda murakkab tuzilishga ega.uning asosiy qismi yulduzlarning fazoviy tizimidan iboratdir. Hozirgi vaqtda Yer da turib zamonaviy astronomik asboblar orqali (teleskop va fotografiya; astrograf, fotoelektrik fotomyer, radiolakatsiya, spektral analiz va boshqalar) Quyoshdan Yer gacha bo’lgan masofaga (150000000km) nisbatan 3 ming milliard marta uzoqlikdagi koinotning ma’lum qismini ko’ra olamiz. Koinotning «ko’ringuvchi» qismi asosan vodoroddan (80%) va geliydan (18%), qolgani qisman boshqa elementlardan tuzilgan.

Koinotning asosiy massasi (98%) yulduzlarda to’plangan bŏlib,ular ionlashgan issiq gaz-plazmadan iboratdir. Ko’pchilik yulduzlar yo’ldoshli (planeta) tizimdan iborat bŏlib, biroq, yo’ldoshlarning massasi Koinot maTeriyasi umumiy massasining faqatgina 0,1% ni tashkil etadi.

Yulduzlar oraligidagi muhit siyraklashgan gaz va mayda changlardan iborat bo’lib,ular ayrim joylarda gigant «bulutlar»ni gaz va changli tumanliklarni vujudga keltirgan. Yulduzlararo bo’shliqda hamma yo’nalish bo’yicha zaryadlangan zarralar-kosmik nurlar harakat qiladi. Koinotdagi kosmik ob’ektlar doimo harakatda bŏlib,ular gravitatsion, magnit va elektrik kuchlar (maydon) orqali bog’langanlar.

Quyosh sistemasi (tizimi) juda katta yulduzlar tizimini tashkil etgan Galaktikaga (Bizning Galaktika) kiradi. Tungi ochik havoda Galaktikamizdagi yulduzlarning juda katta to’plamini ko’ramiz. Uni «Samon yo’li» deb nomlanadi. «Samon yo’lida»gi yulduzlar-bizning (juda yassi) Galaktikamizning asosiy qismidir. «Samon yo’li» - osmonda bizga ko’rinib turgan yulduzlarning ravshan halqasidir. Hozirgi davrgacha 21- yulduz kattaligigacha bo’lgan har bir kattalikdagi yulduzlarning soni hisoblab chiqilgan. Bular 2h109 yulduzni tashkil etadi. Albatta, bu bizning yulduzlar sistemamizdagi – Galaktikadagi yulduzlarning hammasi emas.

Galaktikaning massasi uning aylanishiga qarab baholanadi va u 2h1011 Quyosh massasiga teng. (izoh: Quyoshning massasi Yer massasidan 332000 marta katta. Yer massasi esa – 6h1021 t.ga teng). Galaktikaning diametri yaxlitlab olinganda 30000 parsek (ps.) yoki 100000 yorug’lik yiliga teng deb olish mumkin. (izoh: 1 ps. (parsek) – 206265 astronomik birlik yoki 3,25 yorug’lik yiliga teng; yoki Quyoshdan Yer gacha bo’lgan masofani yorug’lik 8,2 minutda bosib ŏtadi. – Yer dan Quyoshgacha bo’lgan masofa – 150000000 km, yoki 1 astronomik birlikga teng) Agarda bu qiymatlar o’rniga qo’yilib hisoblab chiqilsa juda katta raqam hosil bo’ladi. Bu esa Galaktikaning aniq chegarasi yo’qligidan dalolat beradi.

Galaktikaning markaziga yaqinlashgan sari yulduzlarning zichligi ortib boradi. Galaktika ŏzining markazi atrofida aylanadi. Quyosh sistemasi ham bu aylanishda ishtirok etib, 250km\sek, tezlikda harakatlanadi va Galaktika markazi atrofini 200 mln. yilda bir marta to’liq aylanib chiqadi. Bizning Yer Koinotning bir zarrasi, Quyosh tizimidagi sayyoradir. Koinot juda murakkab tuzilishga ega.Uning asosiy qismi yulduzlarning fazoviy tizimidan iboratdir. Hozirgi vaqtda Yerda turib zamonaviy astronomik asboblar orqali (teleskop va fotografiya; astrograf, fotoelektrik fotomer, radiolakatsiya, spektral analiz va boshqalar) Quyoshdan Yergacha bo’lgan masofaga (150000000km) nisbatan 3 ming milliard marta uzoqlikdagi koinotning ma’lum qismini ko’ra olamiz. Koinotning «ko’ringuvchi» qismi asosan vodoroddan (80%) va geliydan (18%), qolgani qisman boshqa elementlardan tuzilgan.

Koinotning asosiy massasi (98%) yulduzlarda to’plangan bŏlib,ular ionlashgan issiq gaz-plazmadan iboratdir.
Quyosh tizimining eng muhim hususiyatlari quyidagilardan iborat:

hamma sayyoralar Quyosh atrofida orbita hosil kilib aylanadilar;

hamma sayyoralar Quyosh atrofida bir tomonga qarab, ya’ni soat strelkasi harakatiga qarama-qarshi tomonga qarab harakatlanadilar;

hamma sayyoralar (Urandan boshqa) va ularning yŏldoshlaridan kŏpchiligi ham uzuklari atrofida soat strelkasi harakatiga qarama-qarshi tomonga aylanadi;

hamma sayyoralarning orbitalari deyarli bitta tekislikda yotadi. (Myerkuriyning –7, Pluton (Ekliptikaga nisbatan 17 gradusga ogishgan holos).

Sayyoralar: ichki (Myerkuriy, Venyera, Yer , Mars) va tashqi (YupiTer, Saturn,uran, Neptun) sayyoralarga kiritiladi.

Pluton sayyorasining orbitasini Quyosh tizimining chegarasi deyilsa, Quyosh tizimining diametri – 12 mlrd. km.ga teng.

Quyoshga yaqin turgan Myerkuriy sayyorasi Yer ga nisbatan 7 marta kuchli, Pluton esa 890-2450 marta kuchsiz yoritiladi.