Reja:
1.Moddiy nuqta
2. Sanoq
sistemasi
3. Trayektoriya
4. Yo‘l va ko‘chish
1.Moddiy nuqta
Uzoqda ketayotgan avtomobil shakli aniq ko‘rinmaydi, u juda kichkina,
hatto nuqta bo‘lib ko‘rinishi mumkin. Asli kichkina chumoliga mikroskop
orqali qaraganimizda esa u bahaybat yirtqich bo‘lib ko‘rinadi. Jismlarning
harakatini o‘rganishda bir qator soddalashtirishlardan foydalanamiz. Bunday
usullardan biri
hara kat lanayotgan
jism ning o‘lchamlarini hisobga olmasdan,
uni ko‘rilayotgan jarayon yoki chizmalarda moddiy nuqta deb olishdan iborat.
Muayyan sharoitda o‘lchami
va shakli hisobga olinmasa ham
bo‘ladigan jism moddiy nuqta deb ataladi.
2. Sanoq
sistemasi
Jismning mexanik harakati haqida to‘liq ma’lu-
mot berish kerak bo‘lsin. Masalan, avtomobil
shaharning A punktidan B punktiga borishini tahlil
qilaylik. Uning tekislikdagi hara katini ifodalash
uchun quyidagi usuldan foydalanishimiz mumkin.
Shahar xaritasini olib, unda harakat boshlangan
A punkt, ya’ni sa noq jismni topamiz (4-rasm). Shu
nu q tadan o‘tuvchi G‘arbdan Sharqqa va Janub-
dan Shimolga yo‘nalgan ikkita masshtabi ko‘r -
satilgan o‘q o‘tkazamiz. Bu bilan ikki o‘l chamli
koordinatalar sistemasini hosil qilamiz. Avtomobil
yurgan ko‘chalar bo‘yicha chiziq o‘tkazsak, avto mobilning koordinatalar
boshiga nisbatan harakat yo‘li chizmasini ifodalagan bo‘lamiz. Endi harakat
davomida avtomobilning koordinatalar boshiga nisbatan qayerda va qachon
bo‘l gani aniq ko‘rsatilsa, harakat haqida batafsil ma’lumot berilgan bo‘ladi.
Agar parvozdagi raketaning koordinatalarini ifodalamoqchi bo‘lsak, uning
balandlik bo‘yicha harakati haqidagi ma’lumotlarni ham ko‘rsatishimiz
kerak bo‘ladi. Buning uchun tekislikdagi koordinatalar sistemasida yuqoriga
yo‘nalgan va koordinata boshidan
o‘tuvchi perpendikulyar o‘q o‘t ka za miz.
Natijada uch o‘lchamli koordinatalar sistema si hosil bo‘la di.
Raketaning harakatini to‘liq ifodalash uchun uchta parametr ko‘r sa tiladi:
1) sanoq jism (bu misolda Yer shari olina di);
2) koordinatalar sistemasi (koordinata markazi Yer sharida raketa uchgan
joydagi nuqtaga joylashtiriladi);
3) vaqt sanog‘i (raketa uchish trayektoriyasining ma’lum bir nuqtasida
qaysi vaqtda bo‘lgani).
Sanoq jism, unga bog‘liq koordinatalar sistemasi va shu
harakatning vaqt sanog‘i birgalikda sanoq sistemasini tashkil
etadi
3. Trayektoriya
Doskaga bo‘r bilan chizganda, qorli yo‘lda
avtomobil yurganda, osmondagi tosh bo‘la -
gi – meteor atmosferadan o‘t ganda, ular
iz qol diradi. Bo‘r, avtomobil va
meteor ning qoldirgan izi ularning ha rakat
trayektori yasidir.
Jismlar o‘z hara katida har doim ham iz
qoldiravermaydi. Masalan, osmon da uchayot -
gan meteor iz qol dirsa, tramplindan sakrayotgan sportchi esa iz qo l dirmay -
di. Sportchi, to‘p, odam, mashina, qush va samolyotlarning o‘z harakati
davomida izi ko‘rinmasa-da, ularning izini uzluksiz chiziq deb tasavvur
qilish mumkin.
Moddiy nuqtaning o‘z harakati davomida bosib o‘tgan nuqtalarini
birlashtiruvchi chiziq harakat trayektoriyasi deb ataladi.
4. Yo‘l va ko‘chish
Jism trayektoriyasini miqdor jihatdan baholash uchun fizik kattalik – yo‘l
qabul qilingan.
Jismning harakat trayektoriyasi bo‘ylab bosib o‘tgan masofasi,
trayektoriya uzunligi yo‘l
deb ataladi va
S
harfi bilan belgilanadi.
Yo‘lning, umuman, uzunlikning o‘lchov birligi qilib metr qabul qilingan.
Uning namunasi – etaloni etib Parijdagi Xalqaro O‘lchovlar Byurosida
saqlanadigan platina-iridiydan tayyorlangan maxsus sterjen uzunligi olingan.
Ba’zi hollarda jismning bosib o‘tgan yo‘li emas, balki u harakatni qaysi
nuqtadan boshlab, qaysi nuqtada to‘xtatgani ahamiyatliroqdir.
Jism harakatidagi boshlang‘ich va oxirgi vaziyatini tutashtiruvchi
yo‘nalishli kesma ko‘chish deb ataladi.
Siz ko‘l qirg‘og‘idagi so‘qmoqdan yurib, A nuq-
tadan B nuqtaga egri chiziqli trayektoriya bo‘ylab
100 m yo‘lni bosib o‘tishingiz mumkin (10-rasm).
Bunda ko‘chish A nuqtadan B nuqtagacha bo‘lgan
masofaga, ya’ni 40 m ga teng bo‘ladi. Do‘stingiz
esa qayiqda A nuqtadan B nuqtaga to‘g‘ri chiziq
bo‘yicha suzib o‘tsa, trayektoriya va ko‘chish
ustma-ust tushib, uning uzunligi 40 m bo‘ladi.
Toshkentdan Andijongacha ko‘chish 245 km
bo‘lgani holda, avtomobil Toshkentdan Andijonga
borish uchun 380 km yo‘lni bosib o‘tadi. To‘g‘ri chiziqli harakatda esa yo‘l
va ko‘chish bir-biriga teng bo‘ladi.